Բալահովիտ, Բաղաբերդ, Պալու, Բալավիտենե, Խոզան…
…«Բերդն Բալուայ, եւ յանուն նորին կոչեցեալ անուն գավառին՝ իբր Բալուայ հովիտ», «…Բերդ Վալուիս, կամ լատին հնչմամբ Պալուես», «Բերդն Բալու», «Լեառն Բալուայ», ուր համարի Վարդան տեսեալ սրբոյն Մեսրոպայ զնշանագիրս»:
(Բալուի բերդը, որի անվամբ գավառը կոչվեց Բալահովիտ,…
Բալուի լեռը, ուր ըստ Վարդանի (պատմիչ)՝ Մեսրոպը նշանագրերը տեսավ…):
Ղ.Ինճիճեան «Ստորագրություն հին Հայաստանեայց»
Եվ, Բալահովիտին սահմանակից՝ Պաղնատուն, Բաղնատուն, Պաղին…(Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան):
Հետևելով «Ավելի լավ է մեկ անգամ տեսնել, քան հազար անգամ լսել» իմաստնությանը, ծանոթանանք մի փոքրիկ տեսանյութի (ստորև):
Նմանատիպ, առավել հանգամանալից մի այլ ֆիլմ այս օրերին ներկայացվում է Փարիզի Լուվրի թանգարանի այցելուներին՝ Խեթական կայսրությանն ու Արամեացիներին նվիրված մի ցուցահանդեսի առիթով, որից հատվածներ (կամ՝ ամբողջությամբ, եթե կհետաքրքրի) կտեղադրենք հետագայում:
Նախորդ գրառումներից մեկում հիշատակված ցուցադրության կապակցությամբ հիշել էինք այսօրվա Սիրիայի հյուսիսում գտնվող Բիթ-Բախիանի թագավորությունը, որը հայերեն թարգմանությամբ «Բաղաց Տունն» է՝ Բալահովիտը, գուցե և՝ Պաղնատունը:
Բաղք, Բաղաց աշխարհ կա նաև Մեծ Հայքի Սյունիք աշխարհում (համապատասխանում է այժմյան Ղափանի շրջանի մի մասին):
Ն.թ.ա 11-9-րդ դարերում նրա մայրաքաղաքն էր Խուզանը (օտար լեզուներով գրականության մեջ՝ Գուզանա, Էբլայի արձանագրություններում՝ Հուզան):
Համաշխարհային մշակույթի պատմության մեջ այս տարածաշրջանը հայտնի է որպես «Հալաֆի մշակույթի» կենտրոն:
Այս անվանումը պայմանավորված է այստեղ հայտնաբերված՝ Նեոլիթյան (Նոր քարեդարյան) հիանալի խեցեգործության նմուշներով, որոնք թվագրվում են մոտ ն.թ.ա 6.000-5.300թվականներով:
Եվ, ամենակարևորը, որ այն Հուրիական մշակույթի փառահեղ՝ Մայր Տունի (Միտանիի) թագավորության ծաղկուն կենտրոններից էր:
Որոշ մասնագետներ նույնիսկ այստեղ են տեղակայում նրա Վաչագան (գրականության մեջ՝ Վաչուկանի) մայրաքաղաքը:
Խուզան բերդաքաղաքի մասին հիշատակություններ կան ուրարտական սեպագիր արձանագրություններում՝ Մենուա արքայի տարեգրություններում՝ Խուզանում, Ծոփքում իր հաղթարշավների առիթով:
Հին Կտակարանից Գուզան անունով հայտնի այս շրջանը հատկապես հռչակվեց 19-րդ դարի վերջին ու 20-րդ դարի սկզբներին, երբ գերմանացի Մաքս Օպենհեյմի (Max Von Oppenheim) կատարած պեղումների շնորհիվ հայտնաբերվեցին ն.թ.ա 9-րդ դարում թագավորած արամեացի արքա Կուպարայի պալատն ու ժամանակի այլ կառույցները:
Հազարամյակների ընթացքում լինելով ասպատակողների նվաճումների խաչմերուկում, այս տարածքը հայտնվել է զանազան տիրակալների տիրույթում (ասորեստանցիներ, բյուզանդացիներ, արաբական արշավանքներ, խաչակիրներ…):
3-4րդ դարերում այն Արևելքի նշանավոր մշակութային կենտրոններից էր:
Այբուբենի ձևավորման փնտրտուքները Մաշտոցին ևս այս կողմերն էին բերել՝ Մեծ Հայքի Չորրորդ Հայք աշխարհ…(հայտնի Արշամշատը, որը ոմանք նույնացնում են Վերին Միջագետքի Սամոսատ քաղաքի հետ): Ինչպես Ղ.Ինճիճեանն է հիշում՝ պատմիչ Վարդանի վկայությամբ՝ Բալուի լեռան վրա էր Մաշտոցի՝ տառերի տեսիլքը (ավանդազրույցը):
Խուզանը Մեծ Հայքի Ծոփք աշխարհի գավառներից էր:
Հ.գ. Պալատի պարսպապատի ներքին մասը հարդարող բազալտե սալիկների և մյուս պատկերների պատկերագրությունն առանձին առիթով…