«ՎԱՆԱ ՏԱՌԵԽԸ՝ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀՐԱՇԱԼԻՔՆԵՐԻՑ»…
«Այս ժամանակ ուշիմ և խոհեմ հսկան, խիստ գանգուր մազերով, վառվռուն աչքերով, շտապով հավաքում է իր որդիներին և թոռներին, քաջ և աղեղնավոր այրերին, թվով շատ նվազ, և ուրիշ մարդկանց, որ ձեռքի տակ ուներ, գնում հասնում է մի ծովակի ափ, որի ջրերն աղի են և մանր ձկներ են պարունակում»…
(Բնագրով՝ «Աստ ուշիմ եւ խոհեմ սկայն, քաջագանգուրն եւ խայտակնն, աճապարեալ հաւաքէ զորդիս իւր եւ զթոռունս, արս քաջս եւ աղեղնաւորս, թուով յոյժ նուազունս, եւ զայլսն եւս որ ընդ իւրով ձեռամբ․ հասանէ յեզր ծովակի միոյ, որոյ աղի են ջուրքն, մանունս ունելով յինքեան ձկունս»)։
Պատմում է 5-րդ դարի պատմիչ Մ. Խորենացին՝ Հայկի և Բելի ճակատամարտը նկարագրելիս:
«Աղի ջրերով ծովակն իր մանր ձկներով»՝ Վանա լիճն է՝ իր հռչակավոր տառեխներով, որոնք գարնանը, ապրիլին, ձվադրման համար մեծ քանակությամբ դուրս են գալիս գետերը։
Ծածանազգիների ընտանիքին պատկանող տառեխն օգտագործվում է սննդում՝ գլխավորապես ապխտած, աղած (որտեղից էլ՝ «աղձուկն») և չորացրած, ինչպես նաև թարմ վիճակում։
Հայոց Աշխարհի մշակույթի, տնտեսական կյանքի մասին ուշագրավ տեղեկություններ են պահպանվել տարբեր ժամանակաշրջաններից հայտնի գրավոր օտար աղբյուրներում՝ աշխարհագիրների, պատմագիրների աշխատություններում:
Միջնադարյան սկզբնաղբյուրներից Տաբարիին (ծնված Պարսկաստանում՝ 839 թվականին, մահացած Բաղդադում՝ 923 թվականին) հիշատակելով՝ Հ. Մանանդյանը գրում է.
«Տաբարիի պատմական աշխատության մեջ կա տեղեկություն, որ Հայաստանը իր հացը արտահանում էր և ուղարկում Բաղդադ»…
«… Իբրև արտահանության կարևոր ապրանք, արաբական հեղինակների մոտ հատկապես հաճախ հիշվում են Վանա և Սևանա լճերի և Արաքս ու Կուր գետերի ձկները:
Միջին դարերում չորացրած և աղը դրած ձուկը եղել է լայն սպառման նյութ ոչ միայն Արևմտյան Եվրոպայում, այլև Արևելքում»:
«Տառեխ կամ Տարեխ — Ազգ ձկան՝ առաւել ’ի ծովն Վանայ, որ և ապխտեալ վաճառի»:
«Յաւուրս Բարեկենդանին եկեալ կարաւան ’ ի յարևելից ’ի քաղաքն Անտիոքայ՝ բարձեալ բերէին տառեխ ձուկն» (Ստեփանոս Օրբելեանից հիշեցնում է «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանը):
Բաբկեն Առաքելյանն իր՝ «Քաղաքները և արհեստները հին Հայաստանում» ուսումնասիրության մեջ (էջ 23) անդրադառնում է միջնադարյան աղբյուրներում տառեխի մասին հիշատակումներին:
«Վաճառքի առարկա էր ձկնեղենը:
Վանա լճի տառեխը, Սևանի, ինչպես և Արաքս ու Կուր գետերի ձկները թարմ, աղ դրած և ապխտած վիճակում վաճառվում էին Անդրկովկասի շատ վայրերում:
Վանա լիճը այն աստիճան ձկնառատ էր և տնտեսական այնպիսի խոշոր նշանակություն ուներ, որ դա արաբների մոտ առասպել էր դարձել:
Իբն-ալ-Աթիրը՝ խոսելով Վանա լճի մասին, ասում է.
«Այս Թարիխը աշխարհի հրաշալիքներից մեկն է, որովհետև նրա միջի մանր ձկները ամեն տարի տոնավաճառի ժամանակ անցնում են այս ծովից նորա մեջ թափվող գետերը և նոցա մեծ բազմությամբ բռնում են ձեռքերով, իսկ տոնավաճառը վերջանում է՝ այլևս ոչինչ չեն գտնում»: («Արաբացի մատենագիրներ Հայաստանի մասին. հավաքեց և թարգմանեց Բ. Խալաթեանց» Վիեննա, 1919, էջ 139):
Այստեղ, իհարկե, ոչ մի հրաշք չկա, բայց կարևորն այն է, թե լճի ափին տոնավաճառ է եղել, որը հարմարեցվել է այն ժամանակամիջոցին, երբ ձկները ձկնկիթ նետելու համար դուրս էին գալիս լճից դեպի նրա մեջ թափվող գետերը:
Իբն-ալ-Ֆակիհը նույնպես զարմանքով է խոսում Վանա լճի ձկնորսության մասին:
Նա ասում է՝ «Խլաթի լճում տասն ամիս չի լինում ո՜չ ձուկ, ո՜չ գորտ, ո՜չ էլ խեցգետին, իսկ երկու ամիս ձուկը շատ առատ է և ասես քնած, թմրած լինի»:
Համարյա նույնն է ասում և Յակուտը:
Վանա լիճը համարելով Արճիշի լիճ, նա գրում է.
«Նույնն է, ինչ որ Խլաթի լիճը, որի մեջ գտնվում է թարիխը:
Իբն-ալ Բալբին ասել է, թե Խլաթի լիճը Հայաստանի հրաշալիքներից է:
Տասն ամիս նրա մեջ չեն երևում ո՜չ գորտ, ո՜չ էլ ձկներ, իսկ տարվա երկու ամիսը նրա մեջ այնքան լիքն են (ձկները), որ կարելի է ձեռքով բռնել» (Յակուտ, գիրք 1-ին, էջ 513)»:
Միջնադարում հարևան պետություններ ու հեռավոր, բազմամարդ վայրեր ուղևորվող Հայ վաճառականները մշտապես ավազակային հարձակման վտանգի ներքո էին։ Հետևաբար նրանք միաժամանակ զինված, վարժ կռվողներ էին՝ պատրաստ պաշտպանելու իրենց անձն ու շահը, ապրանքը:
12-րդ դարի սկզբներին, Բարեկենդանի օրերին «Տառեխ ձուկը» Անտիոք հասցրած 80 հոգանոց Հայ երիտասարդների խմբի հետ կատարված մի միջադեպի հիշատակությունը կա նույն դարի Հայ ժամանակագիր Մատթեոս Ուռհայեցու «Ժամանակագրության» էջերում։ Հեղինակը պատմում է «յառաջ քան զքսան ամ», այսինքն՝ 1120-ական թվականներին տեղի ունեցած մի շատ կարևոր դեպք։
Նա նկարագրում է, որ իրենց քարավանով Անտիոքի շուկայում գտնվող առևտրականների կազմակերպած խնջույքի ու պարի ձայնի վրա ողջ քաղաքի տղամարդիկ են եկել՝ նրանց ծեծելով դուրս հանել, սակայն խմբի «Մանկտավագի» կոչով Հայերը հավաքվել են ու բազմաթիվ տղամարդկանց «ոտնակոտոր» ու «կառափնաբեկ» արել («գլուխը ջարդել»), այնուհետև՝ «խաղաղություն հաստատել» ու իրենց տեղը վերադարձել (Անտիոքը Կիլիկյան Տլուք գավառում էր, Մուսա լեռան մոտ, «Մետաքսի ճանապարհի» կարևոր հանգույցներից մեկը, Վանից մոտավորապես 872 կիլոմետր հեռավորության վրա, այսօր հայտնի Անթակիա անվամբ. համանուն այլ քաղաքներ էլ կային):
Հիշյալ դրվագին անդրադարձել է Լ. Խաչիկյանն իր՝ «1280 թ. Երզնկայում կազմակերպված «Եղբայրությունը» » ուսումնասիրության մեջ, որտեղից մեջբերում ենք.
«… Անտիոք եկած վաճառականների բերած ապրանքը Վանա լճի ապխտած ձուկն է՝ տառեխը, ուստի առևտրականներն էլ Վասպուրականից են՝ ամենայն հավանականությամբ հենց Վան քաղաքից։
Կերուխում, երգ ու կին՝ ահա նրանց առօրյան օտար շուկաների եռուզեռի մեջ»…
Այսօր էլ «աւանդական ճոխ սեղաններու շուրջ պատիւ կ’ ընեն տառեխին»:
«…Վանայ ծովակին վրայ կը շրջէին ձկնորսանաւեր:
Ուռկանները լիքն էին տառեխով:
Ըսին, որ այդ ձուկը կը հասնէր Անգարայի եւ Պոլսոյ սեղանները»,- ինչպես բազմաթիվ այլ զբոսաշրջիկներ՝ շրջագայության իր հիշողություններում գրում է Հ. Պալյանը՝ «մոռցողին յիշեցնելով, չգիտցողին տեղեկութիւն տալով» ոչ հեռավոր անցյալի պատմական իրադարձություններն Արևմտյան Հայաստանի բնակչության հանդեպ կատարված ցեղասպանության մասին՝ պահանջատիրության հրամայականով…
