ԲԱԶՄԱԽՈՐՀՈւՐԴ «ԿԵՆԱՑ ԾԱՌ»…
«Ես Մեկն եմ, որ դառնում է Երկու, որը դառնում է Չորս:
Ես Չորսն եմ, որ դառնում է Ութ, և Մեկն եմ, որը պահպանում է նրանց»…
Եգիպտոսում՝ Ամոնի 22-րդ դինաստիայի մի քրմի դամբարանին (սարկոֆագին) հավերժացրած այս իմաստնության մեկնաբանությանն անդրադարձել են շատերը:
Տիեզերական ներդաշնակության հիման վրա արարված Աշխարհի իմացությամբ հնարավոր էր ընկալել նաև ողջ Արարչագործչությունը, քանզի, համաձայն հին տեքստերի, «Արարիչը նման է իր կողմից արարվածներին»:
Լույսն է ցրում խավարը…
Եվ Լույսի աղբյուրը՝ Արեգակն իր առօրյա վերածնունդով կենսական ու հոգևոր ուժերի, Կյանքի հավերժական վերանորոգումն ու վերածնունդն էր խորհրդանշում:
Մարդու ծնունդն էլ, ծագող արևի նման, սրբազան արարման խորհուրդն ուներ (հատկապես, Ջրհեղեղով կործանումից հրաշքով փրկվածների սերունդների համար):
Հնագույն աշխարհի բոլոր դիցարաններում այլաբանական տարբեր խորհրդանիշներով պատումներում կյանքի արարման զանազան դրսևորումներն են:
Կենաց Աղբյուրի ու Կենաց Ծառի պատկերներով՝ Կյանքի հարատևումն ու փառաբանումն էր գովերգվում:
Հայտնի հնագույն գրավոր աղբյուրներում («Գիլգամեշ» էպոսում), Հին Արևելքի ողջ մշակույթում արդեն «Սրբազան ծառն» ամենուր է:
Եվ, պարզապես «Ծառի պաշտամունք» լինելուց բացի, առավելապես, այն տիեզերաբանական իմաստ ունի:
Որպես Երկնքի ու Երկրի միջև կապ՝ Կենաց ջուրն էլ կար, որն իր սրբազան բնույթով մաքրագործելու հատկության շնորհիվ ցայսօր էլ գործածվում է կրոնական և այլ տոների ժամանակ:
Վաղնջական ժամանակներից մեհյաններում գործածվող անուշաբույր յուղերին այսօր մյուռոնն է փոխարինել՝ խորհուրդի որոշ փոփոխությամբ:
Հին աշխարհի բազմաթիվ պատմիչներ (այդ թվում և՝ Խորենացին), օգտվել են ն.թ.ա 4-րդ դարում ապրած՝ բաբելոնյան քուրմ Բերոսի մատյանից, ուր կարևոր հիշատակություններ կան Ջրհեղեղից առաջ և հետո ընկած ժամանակաշրջանի մասին:
Ի հավելումն Հին Կտակարանի հայտնի հատվածի, Բերոսը ևս, որպես տապանի հանգրման վայր Հայաստանն է նշում, ավելացնելով մի կարևոր դրվագ, որը բացակայում է նախորդ տեքստում (Հին Կտակարանում):
Տապանից դուրս գալուց հետո, ի վերուստ հնչող մի ձայն հայտնում է վերապրածներին, որ իրենք Հայաստանում են գտնվում և, ջրերի նվազումից հետո, վերադառնալով Սիպար քաղաք՝ հողի տակ թաղված «բոլոր սալիկները՝ առաջինը, միջինը և վերջինը, հանելով պիտի վերստին վերադարձնեն մարդկությանը»:
Այսինքն, արհավիրքից հետո նախաջրհեղեղյան իմաստնությունը վերագտնվել, փոխանցվել ու կիրառվել է հետագայում ևս…
Շումերական դիցաբանությունից հայտնի՝ նախաջրհեղեղյան «Յոթ իմաստուննե՛րը» չէին այլևս իմացության տարածողները:
Համաձայն սեպագիր տեքստերի, Ջրհեղեղի ժամանակ նրանք վերջնականապես վերադարձել էին Ափսուի խորքերը (Ափսուն համընդհանուր Ծովն էր, որը պատկերացվում էր որպես ջրով լցված «ափսեի» նման գոգավոր հարթություն, այնպես որ, մեր առօրյա գործածվող գոգավոր «ափսեն» (տատիկների խոսքով՝ «թեփսին»), վաղնջական ժամանակներից է գալիս…):
Ն.թ.ա 1-ին հազարամյակի վերջին, Բաբելոնի արքա Նաբուգոդոնոսոր Ա-ն իրեն համարում էր «Ջրհեղեղից պահպանված մի հատիկ»:
Ասորեստանի տիրակալ Ասուրբանիպալը (ն.թ.ա 7-րդ դար), ինքն իրեն գովաբանում էր՝ «Ադապա Իմաստունի արվեստի իմացությամբ, որը գաղտնի գիտություն էր». «Ես հետևում եմ Երկնքի ու Երկրի նշաններին… Ջրհեղեղից առաջ քարերի վրա գրված տեքստերն եմ վայելում»:
Հին Եգիպտոսում ևս հպարտանում էին նախաջրհեղեղյան իմացությանը տիրապետելու համար:
Վերոհիշյալ արքաների հզոր ժամանակակիցները (և նրանցից հազարամյակներ առաջ էլ) մեր հեռավոր նախնիներն էին՝ Հայկական Լեռնաշխարհի ու նրա շուրջ տարածվող հսկայական տարածքների բնակիչները, Պորտասարի ստեղծողներն ու լույսի կրողները…
Ինչպես այսօր՝ կրոնական տեքստերը բազմաթիվ խորհրդանշական պատկերներով ու այլաբանական ասացվածքներով են համեմված, այնպես էլ վաղնջական ժամանակներում՝ հիմնական ասելիքն ու միտքը արտահայտվում էին այլաբանորեն՝ կիրառելով զանազան խորհրդանիշներ:
Միջագետքից՝ Եգիպտոս, Հունաստան, հետագայում՝ քրիստոնեական արվեստում, Ծառն առկա է իր հարուստ պատկերագրությամբ ու խորհրդավոր իմաստով՝ համադրվելով կյանքի, ջրի, կնոջ, բեղմնավորման գաղափարի հետ:
Հայացքները երկնքին ու աստղերին հառած՝ հին աշխարհի իմաստունները պատվիրում էին նաև՝ «Ծանի՛ր զքեզ», Դելփյան տաճարին փորագրված, Քիլոնին վերագրվող իմաստուն ասույթը՝ «Ճանաչի՛ր ինքդ քեզ»…
Աշխարհի գրեթե բոլոր ծայրերում առկա «Կենաց Ծառի» խորհուրդը կապվում էր կենսական չորս տարրերի հետ:
Հողը նրան սնում է, Ջուրը՝ շրջանառվում նրանում, Օդն ու Արեգակի Լույսը՝ կերակրում, նրա երկու փայտի շփումը Կրակ է առաջացնում…
Խտացնելով այս հատկություններն՝ այն դիտվում է որպես կենդանի Տիեզերքի մանրակերտ, վերածվելով անմահության խորհրդանիշի:
Պորտասարը, որպես Ջրհեղեղից հետո մարդկության Ծնունդի, Վերածննդի վայր՝ Դրախտավայր, իր քանդակներում Կյանքն էր փառաբանում (հետագայում դառնալով բազմաթիվ սերունդների մեծ սրբատեղին):
Հսկայական քարասալերի բարձրաքանդակներն ասվածի ապացույցն են (լուսանկարները՝ ստորև):
Հետագայում ևս, Աստվածային արարումը՝ Կյանքի գովերգը պահպանվեց՝ ծիսական արարողության տեսքով:
Կյանքի, մշտանորոգ բուսականության հարատևությանն առնչվելով՝ Վերածննդի ու կենաց հավերժության խորհրդանիշ է դառնում ծառը՝ օժտվելով սրբազան բնույթով:
(Կյանք պարգևող՝ կնոջ ընկերքի, պորտալարի ու ծառի զարմանալի նմանությունը, անշուշտ, ծանոթ էր վաղնջական ժամանակներից):
Կարաթեպեից (Ադանայից, Կիլիկիայում) հայտնաբերված՝ Արմավենու կողքին կերակրող Դիցուհին (ն.թ.ա 7-րդ դար) ասվածի հավաստիքներից է :
Ծառի, մասնավորապես, արմավենու հետ «Սնուցող մոր»-դիցուհու կերպարի նույնացնումն ակնհայտ է ն.թ.ա 13-12-րդ դարերի եգիպտական մի բարձրաքանդակում, ուր հենց ծառի մեջ, սերտաճած է պատկերվում դիցուհին (լուսանկարները՝ ստորև):
Արմավենու արհեստական փոշոտման արարողությունը վաղուց էր հայտնի Միջագետքում, բնականաբար, Բիայնիում՝ Ուրարտուի, Վանի Արարատյան թագավորությունում՝ մեր Երկիր Նաիրիում՝ ևս (հիշենք, որ Ուրարտական արքաներն իրենց տիտղոսներում նշում էին նաև՝ «Բիայնիի և Նաիրի Երկրների արքա», երկրի տարբեր մասերն էին այդպես կոչվում):
Կնոջը խորհրդանշող՝ արմավենու արհեստական փոշոտման ծեսը աքադերենով «Rabakum» էր կոչվում՝ այդ նույն իմաստով գործածվելով նաև հենց կնոջ բեղմնավորման նշանակությամբ:
Ուշագրավ է Բիայնիի թագավորության գլխավոր դիցի՝ Հալդիի պատկերը՝ մի ձեռքում՝ սրբազան հեղուկը պարունակող թասը (որը փոխարինել է սրբազան հեղուկով սիտղին (situle)), մյուսում՝ մայրիի կոնը (գուցե և նրա ու կենսաբանական՝ «օձաձև» հեղուկի գլխի նմանության իմաստն ակնարկող ):
Մայրու կոնը սրբազան հեղուկի մեջ ընկղմելով ջրի ցողումը երկրի բերրիությունն ու ի վերուստ ակնկալվող հովանավորությունն ապահովելու իմաստն ուներ (նմանատիպ տեսարանի ենք ականատես լինում նաև մերօրյա եկեղեցական արարողությունների ժամանակ՝ ի նշան օրհնության):
«Կենաց Ծառը»՝ Կյանքի Ծառը, Կյանք Պարգևող Ծառը, բառիս բուն և պատկերավոր իմաստով, բացահայտելու, պատմելու շատ բան ունի դեռևս …
Հ.գ. Մարմնակազմական-կենսաբանական որոշ մանրամասներով լուսանկարները՝ համեմատությունն առավել ակնբախ դարձնելու նպատակով…
Ջրի, բեղմնավորմանը նպաստող Սրբազան Ջրի՝ և «Օձի» արտաքին նմանությունից ծնված խորհրդանիշի քննարկումն էլ՝ այլ առիթով…
Խորախորհուրդ իմաստնություն բոլորիդ…
Հ.գ. Ստորև լուսանկարներում՝ Աննի և Ժան-Պիեր Մահեի՝ «Հայաստանը՝ դարերի փորձություններում» գրքից վերցված, «Ուրարտական շրջանի» մի լուսանկար՝ իր բացատրությամբ.
«Միջագետքում և հարակից երկրներում Կենաց ծառի հետ կապված ծիսակատարության մեջ էական դեր ունեցող՝ ծիսական՝ մասնակի ոսկեզօծ արծաթե դույլ» (ն.թ.ա 9-րդ դարի վերջ, Museum zu Allerheiligen, coll. Ebnöther, Schaffhausen)
