«Հոգին օգնում է մարմնին և որոշ պահերին՝ այն բարձրացնում: Այն միակ թռչունն է, որը նեցուկ է իր վանդակին»: (Վիկտոր Հյուգո)
Ոգու ուժը խնամում-պահպանում է իր վանդակը՝ մարմինը, վերստին զորացնում ու Հաղթանակի մղում… «Ազգային Ոգի — ահա՛ գերագույն հերոսը, միա՛կը, մեր պատմության անիվը դարձնող, մեր հավաքական ճակատագիրը վարող Հերոսը: Էապէս միայն դա՛ է գործում պատմության մեջ և պատմության համար: Անհատ հերոսներն ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ միայն անձնավորողներն այդ Ոգու՛»: (Նժդեհ)
Այդ Ոգին՝ Նախնյաց փառքերն են հիշեցվում «Գողթան մանկտիքին», նույնիսկ երբ Հայրենիքն ավերված է: Ու հատկապես ա՛յդ ժամանակ էլ անհրաժեշտ է հիշեցումը՝ Ազգի պատմության փառահեղ էջերը վերստին կերտողներին խրախուսելու և հզորացնելու համար…
Մեծ Հայքի Վասպուրական աշխարհի Գողթան գինեվետ գավառում էր, որ դարեր շարունակ երգվում, պատմվում էին Հայոց «Վիպասանաց երգերը»՝ գովերգելով մեր ազգին փառք բերած արքաներին ու նրանց գործերը:
Այստեղ էր նաև, որ, ինչպես պատմում են Կորյունն ու Խորենացին, իր քարոզչական գործունեության ծավալման նպատակով եկավ Մաշտոցն իր «հավատացյալներով»՝ «ընկերակիցներով» ու «ամենքին իրենց հայրենական ավանդույթները» մոռացնել տալով «Քրիստոսի հնազանդությանը շուռ տվավ»…
«Կորյուն. «Երանելին այնուհետև իր հավատացյալներին առավ գնաց իջավ Գողթնի անկարգ ու անխնամ (թողած) տեղերը: Նրա առաջ դուրս եկավ նաև Գողթնի իշխանը, մի աստվածավախ ու աստվածասեր մարդ, որի անունը Շաբիթ էր… Իսկ երանելին իսկույն իր ավետարանական արվեստը բանեցնելով՝ իշխանի հավատարիմ օգնությամբ սկսեց (քարոզել) գավառում. ամենքին իրենց հայրենական ավանդույթներից ու սատանայական դիվապաշտ ծառայությունից գերեց շուռ տվավ Քրիստոսի հնազանդությանը: Եվ երբ նրանց մեջ սերմանեց կյանքի խոսքը, հայտնապես մեծամեծ հրաշքներ երևացին գավառի բնակիչներին, դևերը զանազան կերպարանքներով փախան, ընկան Մարերի կողմը»:
Խորենացի. «Այդտեղ թաքնված հեթանոսական աղանդը, որ Տրդատի օրերից մինչև այդ ժամանակ ծածուկ էր մնում և Արշակունյաց թագավորության տկարանալու ժամանակը երևան եկավ, նա վերացրեց գավառի իշխանի օգնությամբ, որի անունն էր Շաբիթ»: (Մեջբերումը՝ Արտաշես Մարտիրոսյանի՝ «Գրերի գյուտի շարժառիթների հարցի շուրջը» ուսումնասիրությունից, «Բանբեր Մատենադարանի», Երևան, 1964 թ.):
Քրիստոնեության տարածմամբ «մոռացնել տրված Հայրենական ավանդույթները», «Հայոց արքաների փառքն ու Հայկազունների ուսմունքը», «Վահագնի ծնունդի» երգն ու «Ո՜ տայր ինձ զծուխ ծխանին» հիշեցնելով են Բանաստեղծ-Վիպասանների որդիներին կրկին ոգեշնչում, խրախուսում ու մղում Ազգի պատմության փառավոր նոր էջերի կերտման… «Անթառամ պսակի» արժանանալու համար Նախնիների ժառանգությանը տիրանալով սեփական ազգային արժեհամակարգն է հարկավոր զարգացնել…
«Ձմեռն էր։ Հասակավոր մարդիկը հավաքվել էին օդեքը, այնտեղ էին զրույց անում, հեքիաթ ասում և իրանց առօրյա հոգսերի վրա խոսում, խորհրդածում։ Գյուլնազ տատի թոռներն էլ, քուրսու չորս կողմովը բոլորված, իրանց տատին էին հեքիաթ ասել տալիս՝ ականջ դնում»,- Ղ. Աղայանն այս տողերով է սկսում իր «Օձամանուկ ու Արևհատ» հեքիաթը՝ նկարագրելով Հայ ընտանիքին, գյուղի կենցաղին այնքան հարազատ մի պատկեր…
«…Պիտի ապրի՛ Վանն իր ձմեռներով, երբ այգեստաններն ու Վարագա սարը ծածկված են ձյունով, երբ երդիկներեն ու ծխնելույզներեն ծուխ-մուխ կբարձրանա դեպի երկինք, իսկ տաք քուրսու շուրջ նստած ընտանիքի մեծ ու փոքր անդամները չամիչ, նոխուդ կուտեն և «Դլե յաման» կերգեն… ա՞յս է քո Վանը»,- գրում է Վանի գաղթականների հետ Արևելյան Հայաստան հասած Գուրգեն Մահարին իր «Այրվող այգեստաններ»-ում:
Հացատունը՝ թոնրատունն ու քուրսին՝ հանգած, բայց դեռ տաք թոնրի վրա դրվող կարճ ոտքերով սեղանը, որի վրա փռված մեծ վերմակով կամ կարպետով ծածկվում էին ու ցրտից պաշտպանվում, հազարամյակներ ի վեր Հայոց կենցաղի, ավանդույթների անքակտելի մասն են՝ արտացոլված բազմաթիվ գրողների ստեղծագործություններում…
Քուրսի (Լուսանկարը՝ Խաչատուր Աբովյանի Տուն-թանգարանից)
«Միջին դուռը տանում էր հացատունը,- կարդում ենք Պերճ Պռոշյանի պատմվածքներից մեկում, — Մի մեծ ծածկ էր այս, որ կենտրոնում հաց թխելու մեծ թոնիրն էր իջեցրած, դեպի գոմի պատը մի ուրիշ փոքր թոնիր կար, որ ամառ, ձմեռ վառվում էր կերակուր պատրաստելու և այլ ընտանեկան պիտույքների համար: Թոնիրն իջնելուց հետո, ուզում եմ ասել՝ վառել-վերջացնելուց հետո՝ բերանը մեծ խուփով ծածկվում է, ձմեռը քուրսին է դրվում, իսկ ամառը ազատ է թողնվում և թոնրի շուրջը ընտանիքի անդամներն են ուտում, խմում, նստում, ելնում, քնում, զարթնում: Չնայած, որ ավետարանի տերը մեծ ընտանիքով էր շրջապատված, որոնք բոլորեքյան մեծ տանն էին պարտակվում (բովանդակվում), բայց և այնպես այս հացատունն էր այն ճանապարհը, որ տանում էր դեպի նվիրական սրբությունը»…
«…Տունը, թեև, նախնավանդ սովորության համաձայն, ամեն առավոտ անխափան քակորով վառվում է, քուրսին ևս յուր կարգին դրվում է, բայց տան առաստաղի մեջտեղը բացված լայն երդկածակի գոյությունն և նշանակությունն ո՞ւմ հայտնի չէ. երդի՛կն է Հայ գյուղացու հացատան, կամ գլխատան ծխնելույզը: Երդի՛կն է լույս ներս թափանցելու պատուհանը, նույն երդի՛կն է օդի տուն ու դուրս անելու միակ ճանապարհը, հո չի՞ կարելի այդպիսի կենսական անհրաժեշտ բացվածքը փակել: Որքան կուզես, թոնիրը, թեկուզ մինչև շրթները վառելիք լցրու և թեժացրու, քուրսուդ տակը թեկուզ հնոց, կամ գյուղացու ասածով` «բաղանիք շինիր», այնպես, որ ոտքերդ խաշվին ու խորովվին, դարձյալ թիկունքդ ու կուրծդ հնար չունիս ցրտից պատսպարելու, շնչառությանդ տաք ու ցուրտ գոլորշին պարսկական ղայլանի ծխից ավելի թանձր է տարածվում օդի մեջ»…
Քուրսի
«Մեր լայն թախտի վրա ցերեկները դրված էր լինում քուրսին, որի վրա գցված հին ջեջիմի տակ մենք կոխում էինք սառած ոտքներս ու մեզ թվում էր, թե աշխարհում դրանից ավելի մեծ երջանկություն չէր կարող լինել» (Խաժակ Գյուլնազարյան):
«…Խրճիթի մեջտեղում դրված էր քուրսին, որի վրա փռված էր բավականին մեծ մի վերմակ, իրար դեմ ու դեմ նստած էին Պետրոսի ծեր հայրն ու պառավ մայրը. հայրը գլուխը քաշ արած մտքերի մեջ խորասուզված ծխում էր, իսկ մայրը ձեռքերը ծալած կուչ էր եկել քուրսու տակ ու մտածում էր. նրանք երկուսն էլ լուռ էին. ո՞վ գիտի ինչպիսի մտքեր էին անցնում նրանց գլխում: Պետրոսը մրսում էր. նա մոտեցավ քուրսուն, ոտքերը մեկնեց քուրսու տակ ու սկսեց տաքանալ»… (Գեղամ Սարյանի պատմվածքներից):
«Նոր տարվա իրիկունն էր իջնում Վանի վրա: Եղանակը պարզկա էր ու ցուրտ: Ամեն ընտանիք, քաշված իրենց տները, ոմանք՝ սենյակների քուրսու շուրջը, ոմանք՝ տանտուններում՝ գոլ թոնրան շուրջը բոլորած, Ամանորի սեղանի բարիքներն էին վայելում» (Մկրտիչ Խերանյան, «Ձա՛յն տուր, ո՜վ ծովակ»):
Պերճ Պռոշյանի պատմվածքներից՝ «…Եղեգնյա խսիրի վրա չոր գետնին տարածում են թաղիքները, որոնք ամիսներով չեն շարժում կամ թափ տալիս: Այդ թաղիքներն են գեղջուկի համար բազմոցի փոխարինող կահավորությունները, որոնք ցորեկը հյուրերի և առհասարակ նստելու համար են պետք լինում, իսկ գիշերը մահճակալի պաշտոն են կատարում: Ամառ ժամանակը տան վերի կողմն են զարդարում թաղիքները, իսկ ձմեռը՝ քուրսու շուրջը: Քուրսու պատվավոր կողմը, որ համարվում է տան մուտքի հակառակ և ցրտից պաշտպանված կողմը, փռվում է գերդաստանի գլխավորների՝ հոր և մոր անկողինը, որոնք եթե անզավակ են, միասին են պառկում, իսկ եթե անչափահաս երեխաներ ունեն, մեջն են առնում փոքրիկներին և աջ ու ձախից պատսպարում յուրյանց անկողնի մեջ: Քուրսու երկու կողմում չափահաս զավակների կամ հոր եղբայրների անկողինն է փռվում, դարձյալ ամուսնու և զավակների ընկերությամբ, իսկ ստորին կողմումը, դեպի դուռը, հասակավոր ամուրի եղբայրների կամ երկու-երեք տարվան ամուսնացած որդու տեղաշորն է, յուրյանց օրորոցով հանդերձ, եթե, իհարկե, արդեն պտղավորված են: Բացառություն կազմում են միայն նշանված կամ հարսնացու աղջիկները (որոնք մի տեսակ տեղավորվում են մոր կողքին արտաքուստ) և նորապսակ տղան յուր նորահարսնով: Վերջիններս պառկում են առանձին սենյակում, եթե կա հարմարավորը, հոգ չէ, թե բնավ կրակ չի վառվում և խիստ ցուրտ է, մինչև իսկ եթե այդ սենյակը լինի տնեցոց մառանատունը, ուր զետեղված են ձմեռային պաշարներն ու մթերքները»:
«…Բուն Բարեկենդանի կյուրակի երեկոյին, ինչպես ասացինք, աշտարակցիք վերջ դրին Ազզենց կալումն ամբողջ երկու շաբաթվան գժություններին, ամենքը միմյանց բարի գիշեր ասելով, ուրախ զատիկ ցանկանալով մտան յուրյանց յուրաքանչյուր հարկի տակն յուրյանց ընտանյաց հետ մեծ պասին դիմավորելու: Գյուղումը լռությունը տիրեց, վերջացավ այն կերուխումը, բոլորովին մի հասարակ երեկոյի նմանություն առավ օրը. կարծես թե այս գյուղի մեջ երկու շաբաթ շարունակ ոչինչ արտաքո կարգի բան չէր պատահել: Այս արտաքուստ էր. մտի՛ր ամեն մարդի տունը, և բոլորովին ուրիշ տեսարան կտեսնես: Տան նախանդամը կամ ծերունին շուրջ արած յուր բոլոր գերդաստանը, շարվել է քուրսու տակը՝ բեարանփակեք անելու: Այստեղ ահա նահապետական սուրբ ավանդությունը պարզ արտափայլում է, տան նահապետն յուր լիազոր իրավունքի մեջն է. ամենքը նրա աչքին են նայում, նրանից ակնածում են: Իսկ մեր պապը կամ ափուն, քաղցրությունն և սերն երեսին, չէ թե այս անցյալ երկու շաբաթվան նման աղաղակներով ու հարայ-հրոցներով է դիմավորում պասին, քավլիցի, նա համեստ և զվարճալի բարոյական առակներով, հիսուն օրվա հյուր եկող մեծ պասի վերա խոսելով, այս Բարեկենդանի ուրախությունները գժություն համարելով գովում է պասը: Մեր ծերունին սրտանց ուրախ է, նա ոչ մի օր յուր չորս կողմն այսպես հավաքված չի տեսել յուր ընտանիքին և մերձավորներին. այսօր նա միայն յուր փոքրիկ գերդաստանի հետ չէ սեղան նստել, նա բազմել է այն սեղանի գլխին, որի չորս կողմն յուր մերձավոր ազգականներն են շարված»…(Պերճ Պռոշյան, «Հացի խնդիր», 1879 թ.):
«…Ավդոն զարմացած մնաց, երբ քուրսու վրա փռված գտավ ընթրիքի սփռոցը և հազար ու մի տեսակ անուշ կերակրներ շարված: Երկու ձիթի ճրագ հանդիպակաց սյուներին ամրացրած տախտակե ճրագթաթերի (ճրագակալ) վրայից լուսավորում էին սեղանը: Քուրսուց վեր՝ տան անկյունում՝ մի նույնպիսի բարելից ընթրիք էր պատրաստված» (Պերճ Պռոշյան):
«Մեր աղքատիկ համեստ խրճիթը մի սենյակ է միայն, կամ այսպես ասենք՝ հացատուն, որի մեջտեղը վեր թողած ունին մեծ հացի թունդիրը, իսկ մի կողմը, վերին անկյունի մոտիկ՝ կերակուր եփելու կամ քուրսու փոքր թունդիրն է: Պատերի տակին շարված են մի քանի մանր թանի ծափեր, կճուճ, բժութ, բղուղ, պուլիկներ, պանրի, կողակաձկան, կամ պասվա զոխ ու բոխի համար, մի քնջումն էլ երկու մեծ կարասներ էին կանգնացրած՝ որ աշտարակցու տան հատուկ սեպհականությունն է. ծալքատեղումն էլ դարսված էին մի քանի հին ու մին անկողիններ՝ երեսին մի հնամաշ կարպետ փռած, մի խոսքով էս տունն յուր բնակիչների և՛ ննջարանն, և՛ ամեն պիտույքներին ծառայող մառանն էր» (Պերճ Պռոշյան, «Կռվածաղիկ»):
Հ. Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստների թանգարանից մի դրվագ
Մինչև վերջին տասնամյակները Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր անկյուններում ընտանեկան զրույցները, հին ու նոր պատմությունները պատմվում էին հաճախ քուրսու շուրջ՝ ջերմ մթնոլորտում, խսիրի կամ կարպետի վրա, «ջեջիմով» ծածկված, փափուկ բարձերին թիկնած (քուրսին նաև բուժիչ էր ու հոդացավերի, այլ հիվանդությունների կանխարգելիչ)…
«Քարատակ տուն: Ձմեռվա գիշերը կես է: Քուրսու վրա վառվում է այն փոքրիկ լամպը, որ կոչվում է տուզուրիկ ճրագ: Լամպը հազիվ է լուսավորում քուրսու շուրջը: Քուրսու մոտ թիկնած ննջում է Աթա ապերը: Նրա դիմաց նստած է Մինա զիզին: Քուրսու վրա, սինու մեջ ձավար է: Մինա զիզին մատներով մաքրում է ձավարի քարերը: Նինջը հաղթում է, մատները քնում են, — ինքը գլուխը կախում է սինու վրա, ապա ցնցվում է, նորից է քարերը մաքրում և նորից քունը տանում է: Քուրսու վրա մռռում է կատուն»…
«…Պապս քուրսու մոտից չէր հեռանում: Նա սովորություն չուներ գյուղի հրապարակը գնալու: Քուրսու մոտ կնստեր, բրդե շալը ուսին կգցեր ու կմտմտար, երբեմն ինքն իրեն կժպտար, բարի և անչար մարդու ժպիտով: Մանավանդ ձմեռը հյուրն անպակաս էր: Ով էլ լիներ, ինչ գործով էլ գար, մի օրվա փոխարեն պապս նրան պահում էր երկու, երեք օր… …Նստում էին մինչև աքլորականչը, պատմում անցած օրերից, վերհիշում մեռած մարդկանց, վաղուց եղած դեպքեր ու վաղեմի պատմություններ: Մենք էլ էինք նստում այնքան, մինչև քունը հաղթեր, գլուխներս հենեինք քուրսու թախտին, մինչև տատը բոթեր մեզ, զարթեցներ ու վեր կենայինք, որպեսզի վերմակի տակ մի քիչ էլ լսեինք նրանց զրույցը: Պապս այնքան էր պատմել իր գլխով անցածը մեզ և հյուրերին, որ հենց խոսքի կծիկը ետ տար թե չէ, մենք պիտի իմանայինք, թե ո՞րն է պատմում»…
«…Իր որդու մասին պապս մեզ հետ չէր խոսում և եթե ձմռան գիշերներին քուրսու մոտ նստած հյուրերից մեկն ու մեկը պատահմամբ կամ անզգույշ հարցով հիշեցնում էր նրան այդ մասին, պապս «է՜հ» էր անում, ուսերը թոթովում և, մի քիչ լուռ մնալուց հետո, շարունակում զրույցը: Պատահում էր, որ ձմռան գիշերին մեզնից մեկն ու մեկը հանկարծ զարթնում ու գլուխը հանում էր վերմակի տակից: Այդ գիշերներին շատ անգամ տեսնում էինք տատիս ու պապիս՝ քուրսու մոտ նստած: Երբեմն նրանք լուռ ննջում էին»…(Ակսել Բակունցի պատմվածքներից):
Վախթանգ Անանյանից՝ «Հետո բոլորեցինք քուրսու շուրջը, տասը-տասներկու հոգով, ու ոտքներս կախեցինք նրա տակ՝ իրար խառնվեցին. դե ե՛կ, այդքանի միջից ջոկիր քո ոտքերը… Դրա մասին էի մոլորված մտածում, երբ հաց դրին քուրսու վրա, թոնրի մեջ թխած գարու բոքոններ, որ այն ժամանակ մուրազի նման բան էին սովահար մարդկանց համար: Քուրսու ուղղությամբ առաստաղում մի անցք կար, որի միջից երևում էր երկնքի մի կտորը՝ մի քանի աստղերով: Առաստաղի գերանները ձյութի նման սև էին, իսկ պատերից կախված ձեթի ճրագը ճրթճրթալով ծուխ էր արձակում, որ սյունն ի վեր ձգվում էր դեպի երդիկը» («Անլեզու ընկերներ»):
«…Մեզ տեսնելով, կանայք իսկույն վեր կացան և ակնածությամբ խոնարհեցին իրենց գլուխները: -Այ հազար բարո՜վ, իմ գլխու վրա՜, իմ աչքի վրա եք եկե՜լ, իմ տուն ձեզ փեշքե՜շ, իմ մալ ու մուլք ձեր ոտքի տա՜կ, — սրտալի ասաց ծերունին, արևելյան ձևով խոնարհվեց, ձեռքը դրեց կրծքին և հրավիրեց նստել քուրսու շուրջը: Հարսները մի անկյուն քաշվեցին ու սպասում Էին սկեսրոջ հրամաններին: Ի՞նչ կա աշխարհում ավելի հաճելի բան, քան քուրսու տակ կախվելը հունվարին, որսից գալուց հետո, երբ շեմքում բուքն Է ոռնում, և քամին ձյուն է փչում երդիկից ու դռան ճեղքերից: Տաքացանք, տրամադրություններս բացվեց և է՛լ ավելի զվարթացանք, երբ հարսներից մեկը սուփրեն փռեց քուրսու վրա ու մեջտեղ եկան ոչխարի ղավուրման, թթուն, հորած պանիրը, ղայմախը և մրսած մարդու միակ փրկությունը՝ թթի հայտնի օղին: — «Էծը էծի համար լավ է, քան մի սուրու ոչխարը», — ասաց ծերունին ամենալավ պատառներն ու ամենամեծ քամակները իմ ու ընկերոջս առաջ դնելով…» (Վախթանգ Անանյանի պատմվածքներից):
Երևանի Հ. Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստի թանգարանում
«…Գուցե և հոգնածությունն էր մշուշել իմ գիտակցությունը: Չեմ հիշում. միայն գիտեմ, որ առաջին անգամ Ձորագյուղ գալը դարձավ իմ կյանքի լավ գիշերներից մեկը: Ձիապանն ինձ տարավ իրենց տունը: Ինչպե՜ս անուշ մրափեցի թոնրի մոտ, քուրսու վրա: Բավական ուշ աչքս կիսաբաց արի և նայեցի երդիկին: Ձմռան գիշերից մի քիչ դեռ կար: Ես նորից փաթաթվեցի վերմակի մեջ, ոտքերս կախեցի տաք մոխրի վրա, և քնի ու երազի սահմանում օրորվեց գիշերվա անիրական աշխարհը» (Ակսել Բակունց, «Մթնաձոր»):
«…Գյուղում մարդիկ կային, որ քուրսու տակ մտած, չէին նկատել դեռ, որ գարունը եկել է»: «…Ձմեռը որ քուրսու տակից դուրս չգանք, առուն ինքն իրեն չի փորվի, ու գարնանը ջուրը ճամփա չի գտնի դեպի մեզ գալու համար» (Անահիտ Սահինյան, «Ծարավ»):
20-րդ դարի կեսերից, ջեռուցման նոր միջոցների (թիթեղյա կամ էլեկտրական վառարանների) տարածմամբ քուրսին մոռացության մատնվեց…
«…Քուրսին մնաց: Նոր բնակարանում այդ քուրսին հին գյուղացու շորեր հագած դերասանի նման է: Կենտրոնական ջեռուցման խողովակները լուռ արհամարհանքով են նայում նրան, բայց ծերացած ծնողներիս համար նա Զարիկի հիշատակի նման հարազատ է: Շուշիկն էլ մեծ ավյունով պաշտպանում է քուրսին: Ես նախ` գլխի չեմ ընկնում, ապա հասկանում եմ, որ նա պարզապես ուզում է որքան կարելի է հաճելի դարձնել ծերունիների կյանքը»…(Խաժակ Գյուլնազարյան, «Մերոնք»):
«Քուրսին ասացեալ ջերմարան սեղանիկ»-ը՝ Ճապոնիայում այսօր էլ լայն կիրառություն ունի:
Ձմեռային այս օրերն աննկուն կամքով, հերոսաբար հաղթահարող փառապանծ Արցախ աշխարհին ու ողջ Հայաստանին հաղթական ու պայծառ ապագայի մաղթանքով…
«Կարոտը թոնդրի մոխրի տակ մնացած անթեղ կրակ է:
Կարծես հանգեր է, չի երեւա: Թոնդիրը պաղեր է: Բայց որ մոխիր բացես, անթեղ կրակ կերեւա, կկայծկլտա...
Անթեղ կրակ չմարի, կապրի: Կրակ արդարությու՛ն է, անմա՛հ է...
Կարոտ կրակ է, ծարավ է»...
Իր հերոսներից մեկի այս խոսքերը հեղինակի՝ Հայ արձակագիր Հրաչյա Քոչարի (1910-1965) հոգու մորմոքի արտահայտությունն են:
Արևմտյան Հայաստանում՝ Բագրևանդ գավառի Նպատ լեռան ստորոտում գտնվող Ղումլիպուճախ գյուղում ծնված, ցեղասպանությունը վերապրած, գաղթի ճանապարհին մորը կորցրած, Անդրանիկի ջոկատում կռված խմբապետի որդու՝ Հրաչյա Քոչարի խորիմաստ ստեղծագործություններից են «Նահապետը», որի հիման վրա համանուն ֆիլմն է նկարահանվել 1977-ին, «Կարոտը»...
Խռովահույզ էջերով լի կյանքի վերջում իր ազգի պատմությունը վերստին շարադրելու՝ «չգրված էջերի» ճշմարտությունը վերապատմելու անհրաժեշտության խնդիրն է «Սպիտակ գիրքը» վիպակում, որը նա նվիրել է «Հայ պատմաբաններին»:
Հայ պատմագրության անխոնջ մշակներից՝ Լեոյի կյանքի ու գործի որոշ դրվագների ու սեփական նկարագրի միախառնմամբ ստեղծած այս ստեղծագործության մեջ նոր, մաքուր էջից Հայոց պատմության վերաշարադրման խորհուրդն է՝ «սպիտակ էջերի» բացահայտման կարևորությունը...
17 էջանոց այս ստեղծագործությունը հնչում է որպես հիանալի Ձոն՝ անցյալի, ներկայի ու ապագայի Հայ պատմաբաններին, նաև՝ յուրօրինակ, անգին մի ուղերձ՝ ողջ Հայությանը:
Հարգանքի տուրք այն Հայ մտավորականներին, որոնց ձեռքին «գրիչը սրի ուժ ուներ»...
Հրաչյա Քոչար
ՍՊԻՏԱԿ ԳԻՐՔԸ
Նվիրում եմ մեր պատմաբաններին
Մեծ պատմաբանը ծերացել էր ու կուրացել, բայց պահպանվել էին նրա վիթխարի կերպարանքը և անընկճելի, հախուռն ոգին։ Փողոցով անցնելիս, ծանր ձեռնափայտը ձեռքին, այնպիսի ահեղ ու կայծակնացայտ հայացքով էր նայում մարդկանց, որ նրան չճանաչողները փշաքաղվում էին, կարծելով, թե ծերունին վրեժ ունի աշխարհի դեմ և, ուր որ է, հիմա իր ծանր մահակով կհարվածի նրանց գլուխներին։ Հոգով թունավորված այդպիսի դևերը թշնամու տեղ են ընդունում ամեն մեկի, որի վրա ընկնում է նրանց սարսափազդու հայացքը։ Իսկ պատմաբանին ճանաչողները բարևում էին ակնածանքով, իրենց պարտքն էին համարում կանգնել մի պահ նրա առողջության ու նոր գրելիք գրքերի մասին հարցնելու և, եթե թույլ էր տալիս, ուղեկցում էին մինչև տուն։ Այդպիսի պահերին փոխվում էր նրա դեմքը, դառնում էր բարեհամբույր, աչքերն այնքան ջերմ էին ժպտում, որ մարդ չէր հավատում, թե նրանք, այդքան խոշոր ու այդքան հուրհրատող, չէին տեսնում հիմա
Հսկաները հոգով չեն թունավորվում, ինչքան էլ դաժան ու անարդար լինեն նրանց հանդեպ կյանքն ու պատմությունը։ Մաղձը բույն է գտնում գաճաճների սրտում, այնտե՛ղ է լճանում ու դեղնոտվում։ Խիստ էր եղել մեծ պատմաբանը, բայց միշտ եղել էր բարի։ Եվ եթե մարդիկ նրա խստության մասին ասքեր էին հորինել, բարության մասին լռություն էին պահպանում, չուրանալով, իհարկե, նրա տաղանդն ու մոլեռանդ նվիրվածությունը հայրենի գրականությանն ու պատմագրությանը։ Մարդկանց հանճարը բացասելն ավելի դժվար է, նրանց մարդկային առաքինությունները ժխտելն՝ ավելի դյուրին։
Գրիչն այդ մարդու ձեռքին սրի ուժ ու թափ էր ունեցել։ Եվ փայլուն սուրը ձեռքն առած, նա թրատել էր բոլոր նրանց, ովքեր նրան դուր չէին եկել իրենց խոսքով ու գործով, թրատել էր առանց երկմտելու հսկայի ուժով և երդված զորավարի համառությամբ։ Չէր խնայել ո՛չ իր ապրող ժամանակակիցներին, ո՛չ էլ իրենից դարեր առաջ մեռած մարդկանց։ Այնպես էր վիճում, կռվում նրանց հետ, որ կարծես թե կանգնած էին իր առջև ու դիմադրելով, անձնատուր չէին լինում։ Կռվում էր հազար հինգ հարյուր տարի առաջ նահատակված զորավարի հետ՝ մեղադրելով նրան, որ բանակը անստույգ ճանապարհով է տարել և պատճառ դարձել ծանր պարտության ու ժողովրրդական տառապանքների, հազար տարի առաջ մեոած հոգևոր առաջնորդի հետ, որ իր գործունեությամբ թուլացրել է պետական կյանքի ուժը՝ եկեղեցու շահերը գերադասելով, թունավոր խոսքերով խոցում էր իր ժամանակակից վիպասանին, որ, Արևմտյան Հայաստանում առևանգված քույրերի լացն ու ողբը չլսելով, Կովկասում փարթամ կյանքով ապրող տիկինների սիրային տանջանքներն է նկարագրում, պարսավում, անգոսնում էր այն հասարակական գործիչներին, որ հոգով խլացած ու մտքով բթացած՝ օտարածին գաղափարներ էին կրկնում, չճանաչելով իրենց ժողովրդի կարիքներն ու, անտարբեր մնալով նրա նկրտումների հանդեպ, կամ նրանց, որ եվրոպական քաղաքների սրճարաններում նստած, արցունքներ էին թափում «ազգի համար», երբ ուրիշները թշնամու գնդակներից արյունաքամ էին լինում Տավրոսի լեռներում։
Նրա ամբողջ կյանքը եղել էր կռիվ ու պատերազմ։ Կռվել էր իր երկրի սահմանների ներսում և այդ սահմաններից դուրս՝ ամբողջ բանակների, թագավորների ու ռազմիկ ցեղերի և աշխարհակալ նվաճողների ու այլևայլ մարգարեների դեմ, որ նույնպես ծառայում էին մեծերին ու հզորներին։ Կեղծ ու պատիր էր հռչակել բոլոր այն նոր ուսմունքներն ու գաղափարները, որոնք, նրա կարծիքով, չպիտի փոխեին իր ժողովրդի ստրկական վիճակը, և խաբեբա ավազակներ էր հայտարարել նրանց, որ մեծ տերությունների ժողովասրահներում խոսքով համակրանք, ու կարեկցություն էին հայտնում նրա բազմատանջ ժողովրդին, բայց երբեք օգնության ձեռք չէին մեկնում նրան։
Երջանիկ չէր եղել նա, որովհետև հոգին չէր ունեցել ոչ մի խաղաղ պահ։ Նա միշտ լցված էր եղել ծանր, մռայլ մտորումներով, միշտ պատրաստ պոռթկալու։ Լի էր եղել զայրույթով, վշտով, խնդությամբ, լացով ու ծիծաղով, կարոտով, ափսոսանքով, թովչանքով ու ծանր հիասթափությամբ։ Եվ այդ բոլոր մտորումները, հոգու այդ բոլոր ալեկոծություններն ու տեղատվությունները դարձել էին ծանրակշիռ հատորներ ու հազարավոր հոդվածներ՝ բազում թերթերի ու պարբերականների մեջ, որ ամենակորովի գրագետ մարդն անգամ իր ողջ կյանքում արտագրել իսկ չէր կարողանա։
Եթե նա իր հայրենի գյուղում մնար, ուր նախահայրերն ու հայրերն ապրում էին հարյուր, հարյուր քսան տարի և չէին կորանում ու չէին կուրանում, ճանաչված գութանավոր կդառնար, կորդ դաշտեր կհերկեր հորիզոնից հորիզոն, և նրա հորովելը կթնդար ձորերում ու սարերում։ Եթե Արևմտյան Հայաստանի լեռները գնացած լիներ, ուր իր արյունակից եղբայրները տանջվում էին թուրք սուլթանի անարգ լծի տակ, նշանավոր հայդուկ կդառնար, որի կոչով զենք կվերցնեին հազար-հազար մարդիկ։ Տորքանգեղյան կերպարանքով հսկայի այդքան մեծ-մեծ ձեռքերը հարմար էին գութանի մաճ կամ զենք բռնելու։ Դժվար էր երևակայել, որ ժայռեղեն հսկան կռանում է գրասեղանի վրա, և այդ հաստ մատները փետուրե գրիչ են վերցնում։
Գրքի ու գրչի մարդ էր նա։ Բայց իր գրասեղանի առջև նստած՝ իր հողը հերկող խաղաղ երկրագործի ու լեռները բարձրացած ապստամբի հետ էր լինում հոգով, մտքով, սրտի տրոփյունով ու բոլոր ջղերով։ Նրա աշխատասիրությունն առասպել էր դարձել։ Հազվադեպ էին դրսում տեսնում նրան։ Քիչ էր երևում նաև հասարակական վայրերում։ Բայց ամեն դեպքի ու իրադարձության տեղյակ էր և ամեն երևույթի արձագանքում էր։ Անգամ այն ամիսներին, երբ հնագույն ժամանակների ու միջին դարերի մասին հատորներ էր գրում, լսում էր դրսի աղմուկներն ու բախումները, և նրա դիրքի ու վերաբերմունքի մասին իմանում էին նրա՝ երբեք չուշացող շռնդալից հոդվածներից, որ տպագրվում էին ամենաազդեցիկ թերթերում։
Իսկապես որ զարմանալի էր։ Ինչպե՞ս էր ամեն բանի հասնում, ամեն դեպքի խառնվում, ամեն տարածության մեջ թափանցում։ Ապրում էր բոլոր դարերում ապրած և իր օրերին ապրող մարդկանց հետ, ճանաչում էր միլիոնավորների ու պատմում էր նրանց կյանքը առանց հոգնելու, առանց ձանձրույթի, սիրով կամ ատելությամբ և ոչ երբեք պաղ սրտով։ Եվ այդպես միշտ, ամեն օր։ Մի անգամ նա գրել էր և հաճախ խոսք ու զրույցի ժամանակ կրկնում էր իր մասին. «Աշխատանք և Հայ ժողովուրդ- ահա՛ իմ դավանանքը։ Ուխտել եմ հավատարիմ մնալ այդ երկու հսկաներին մինչև ի մահ, հավիտյան։ Նրանք իմ ուժն են և ինձ առաջնորդողները, որ երբեք չեն լքում ինձ։ Թե՛ ոգեշնչումների, և թե՚ հուսահատության պահերին նրանք հայտնվում են իմ գլխավերևում ու կանչում են ինձ զգաստանալու և գործելու։ Եվ դա՛ է պատճառը, որ դադարն ու խոնջությունն անծանոթ են ինձ։ Եթե մի օր չգործեմ, հետևյալ օրը կսպառվեմ ու կվախճանվեմ»…
Ճշմարիտ էր դա։ Ով ծանոթ էր նրա կյանքին, գիտեր, որ նա հաճախ էր լքել երեկվա իր բարեկամներին և բարեկամացել էր երեկվա իր թշնամիների հետ, բայց իր ուխտը երբեք չէր դրժել։ Մտքի տանջագին լարումով փրկության ելքեր էր որոնել իր ժողովրդի համար ու չէր գտել։ Դատել ու դատապարտել էր անցյալների սխալներն ու մոլորությունները, որ դասեր դառնան նորերի համար, բայց ինքն էլ այդ նորերի հետ հաճախ էր մոլորությունների մեջ ընկել։ Եվ նորից ու նորից զղջալով, դարձյալ բոլորի հետ միասին՝ կրկնել էր նույն ճակատագրական սխալները։
Քիչ էր ապրել նա աշխարհում։ Տեսել էր հազար ութ հարյուր յոթանասունութ թվականի պատերազմը, երբ ռուսական բանակի առաջխաղացումը հույսերով էր ողողել նրա սերնդի երիտասարդ մարդկանց սրտերը, իսկ Բեռլինի վեհաժողովը սառը ձյուն էր մաղել տաքացած այդ սրտերի վրա։ Հիասթափվել, հուսահատվել էր նա իր սերնդի հետ միասին և մի տասնամյակ հետո՝ կրկի՛ն ոգեշնչվել, խանդավառվել էր՝ ականատես լինելով ժողովրդի ընդերքում կատարվող հոգևոր ու ռազմի շարժումներին, որ խոստանում էին մեծանալ, ծավալվել, դառնալ ուժ, զորություն, գրոհել ու խորտակել բռնության ամրոցները։
Մտերմացել էր այդ շարժման ղեկավարների հետ, փառաբանել նրանց և ապա հեռացել նրանցից, ու հետո՝ նույնքան անկեղծությամբ անգոսնել ու նզովել էր արկածներով լի նրանց գործունեությունը, ինչպես որ անկեղծորեն գովերգել էր՝ երբ նոր էին նրանք հրապարակ իջնում։ Հազար ութ հարյուր իննսունհինգ-իննսունվեց թվականների ջարդերը Սասունում, Տարոնում ու Արևմտյան Հայաստանի մյուս գավառներում նրա հոգին լցրին ամեհի ատելությամբ բոլորի ու ամենքի դեմ։ Արևելքն ու Արևմուտքը նույնացան նրա աչքերում, մեկն՝ իր միջնադարյան դաժանությամբ, մյուսն՝ իր անտարբերությամբ, որ ոճրագործության հավասար բան էր։ Աշխարհը լցվեց խավարով։ Երկու տասնամյակ էլ չէր անցել, երբ երկրագունդը գլորվեց բոցերի մեջ և հրդեհին կուլ գնաց նրա ժողովրդի կեսը։ Ազգերը գայլեր էին դարձել ազգերի համար, մարդկությունը նրա աչքում իրար հոշոտող գազանների մի ոհմակ էր հիմա։ Նրա հոգին տոչորվում էր կրակների մեջ։ Եվ հոգու այդ տանջանքները, ճիչերն ու ողբերը, հառաչանքներն ու մահամերձի մրմունջները կրկին գիր ու գիրք էին դառնում՝ սերունդներին մնալու, եթե պիտի արևի տակ ապրեին նրա լեզվով խոսող և նրա գիրը կարդացող սերունդներ։ Մտել էր իր կյանքի յոթերորդ տասնամյակն արդեն, երբ ավարտեց իր ժողովրդի պատմության նոր ու ստվար մի հատոր ևս ու նրա վերջում, հին մատենագրի պես, հիշատակարան գրեց. «Ավարտեցի հատորս թվին փրկչական ՌՋԲԱ… Դառն և նեղ ժամանակ է։ Ղարա Բեքիր փաշան գրավել է Ղարսի ամբողջ շրջանը, Ալեքսանդրապոլը և շրջակաները։ Ժողովուրդն արյուն-արցունք է թափում թուրքի ձեռքին։ Կոտորածներ, ավարառություն, տղամարդկանց քշում տանում են Էրզրում և էլ հեռու, կանանց ու աղջիկներին բռնաբարում։ Քսաներորդ դարում ենք ապրում, բայց Հային դեռ կրծում և ծվատում է հին, արյունոտ իրականությունը։ Ե՞րբ է լինելու հանգստությունը, ո՜վ անողոք և զարհուրելի ճակատագիր»։
Վերջակետ դնելով՝ շտկեց իրանը, հոգնած աչքերը փակեց ու հոգնած՝ հառաչեց։ Երբ աչքերը վերստին բացեց, սենյակում կիսախավար էր։ Տարօրինակ թվաց։ Չէ՞ որ առավոտ էր։ Հասկացավ, որ ամեն օր թուլացող տեսողությունն այսօր մոտենում է կուրության։
Քառասունհինգ տարի շարունակ գիշերներ էր լուսացրել գրքերի վրա, գրասեղանի աջ կողմը փոս էր դարձել նրա աջ արմունկից։ Մատները հաճախ ուռչում էին գրելուց, բայց տեսողությունը չէր դավաճանում մինչև ազգային մեծ եղեռնի օրերը։ Եվ ահա պարտվող կամքի հետ նա էլ է պարտվում։ Ոչինչ չասաց նա կնոջն ու զավակներին այդ մասին։
Երբեք հսկայի նրա հոգին այդքան նկուն չէր եղել, ինչքան այն պահերին, երբ իր հատորի վերջում գրում էր հիշատակարանի այդ խոսքերը, և երբեք նրա ոճի մեջ այդպես աղիողորմ կանչեր չէին եղել «ո՜վ անողոք ու զարհուրելի ճակատագիր…»։ Գալիքը մթնել էր նրա թուլացած տեսողության առջև, պատմության հորիզոնը մռայլ էր նրա մտքի դիմաց։ Առաջին անգամ այդ խոսքերից հետո ցած դրեց գրիչը, ուժ չուներ նույնիսկ բողոքի ու զայրույթի խոսքեր գրելու իր մատյանում։ Զգաց մահվան մոտիկությունը, նրա սառը շունչը և հուսահատ մտածեց. «Եթե ապրելու վերջին օրերն են իմ ժողովրդի, թող ես մեռնեմ ժամ առաջ, նրա վախճանը չտեսնելու, եթե այս օրհասից ևս հրաշքով պիտի փրկվի նա, ճակատագիրը թող ինձ թեկուզ մի տարվա կյանք պարգևի՝ իմ վերջին խոսքն ասելու նրան, վերջին ավանդս թողնելու»:
Հրաշքը եկավ անակնկալ ու անսպասելի և զարմանալիորեն շուտ։ Մեծ պատմաբանն անկողին էր ընկել և այնպես ծանր էր շնչում, որ դողդողում էին մահճակալի առջև, փոքրիկ սեղանին թափված թերթերն ու գրոտված թղթերը։ Կինը, ամեն կես ժամը մի անգամ, թաց սրբիչ էր դնում նրա այրվող ճակատին ու անհանգիստ՝ չէր հեռանում ամուսնու մահճակալից։
Երեկո՞ է արդեն,- հարցրեց պատմաբանն՝ աչքերը կկոցելով,- շուտ չմթնե՞ց այսօր…
Դեռ կեսօր է,- պատասխանեց կինը զարմացած,- և սենյակում լույս է, ինչո՞ւ է քեզ թվում, թե մթնել է օրը…
Մթնել է, իսկ քեզ դեռ լույս է թվում, գիշերային բուի աչքեր ունես… Կինն ավելի զարմացած նայեց նրան ու սուր մի տագնապ ծնվեց նրա հոգում։ Երբեք ամուսինն այդպես կոպիտ չէր խոսել նրա հետ։ Ձեռքը դրեց ճակատին։ Բարձր ջերմություն ուներ։
Մթնել է,- կրկնեց նա,- ամբողջ աշխարհն է մթնել, իսկ դու ասում ես լույս է։
Հանգի՛ստ եղիր, մի՛ հուզվիր,- խնդրեց կինը։
Մթնել է,- գռռաց նա այնպիսի ամեհի ձայնով, որ կինը սարսափեց ու դուրս վազեց հարևանուհուն կանչելու։ Նրան թվաց, թե ամուսինը հոգեվարքի մեջ է, զառանցում է։ Մի րոպե հետո, երբ ետ եկավ հարևանուհու հետ, մահճակալի մոտ դրված աթոռակին նստել էր դուստրը և ոգեշնչված ձայնով ինչ-որ նորություններ էր հաղորդում հորը։
Ճշմարի՞տ է, Տիգրանուհի, թե՞ ինձ հանգստացնելու համար ես հորինել…
Երդվում եմ, հայրիկ, Հովհաննես Թումանյանին պաշտոնապես հաղորդել են, և նա ողջույնի հեռագիր է կազմել նոր կառավարությանը՝ բոլորիդ անունից… Պատմաբանը շուռ եկավ անկողնու մեջ։ Դստեր դիմաց կարծես մեծ մի պատ կանգնեց։
Տվե՛ք հագուստս…
Կինն ու դուստրը խնդրեցին, որ պառկած մնա, բարձր ջերմություն ունի, խոստացան գնալ կանչել իրազեկ մարդկանց, հայտնել Հովհաննես Թումանյանին նրա հիվանդության մասին։ Բանաստեղծը կշտապի այցելելու և ամեն ինչ կպատմի։
Դա հրաշք է։ Հասկանո՞ւմ եք,- իր բամբ ձայնով գոռում էր նա,- կատարյալ հրա՛շք է՝ մեր ամենաօրհասական պահին, մեր հոգեվարքի ակնթարթին… Ես այսօր պիտի մեռնեի, բայց իմացե՛ք, որ ապրելու եմ… Ինչո՞ւ ավելի մթնեց։ Ինչո՞ւ է մութ։ Վառե՛ք լամպերը, թող սենյակը լուսավորվի՛…
Սենյակում լույս էր, առատ լույս։ Հայ մեծ պատմաբանն էր կուրանում։ Երեկոյան նրան այցելության եկան Հայ գրողների ընկերության գործիչները և բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանը։ Եկան շնորհավորելու փրկության լուրը բերելով և ցավակցելու դժբախտության համար։ Պատմեցին, որ նոր իշխանությունը վերջնագիր է տվել Ղարա Բեքիր փաշային՝ երեք օրվա ընթացքում հեռանալու Ալեքսանդրապոլից, Կովկասի ու արևելքի ժողովուրդներին հռչակել է եղբայրություն, խաղաղություն ու աշխատանք՝ բոլորի համար։ Առաջին անգամ ուրիշները խոսում էին, և նա միայն լսում էր։ Պատմում էին նոր վարդապետության էությունը, նկարագրում էին, թե ինչպիսի ապագա է բերելու նա ազգերին, ժողովուրդներին ու ճնշված ցեղերին։ Լսում էր պատմաբանը, ավելի խոշորացած աչքերով զրուցակիցներին նայելով, ու չէր տեսնում նրանց։ Եկան բժիշկները, քննեցին, հանձնարարեցին հանգիստ պառկել ու քնի հաբեր տվեցին։
Հյուրերի ու բժիշկների հրաժեշտից հետո նա վեր կացավ, մոտեցավ գրասեղանին ու ծանր ցավով զգաց, որ չէր տեսնում նույնիսկ իր գրիչներն ու թանաքամանները։ Կինն ու դուստրը մյուս սենյակից ներս վազեցին, տարան նրան դեպի անկողինը։ Քունը տարավ լուսաբացին, և քնեց մինչև հետևյալ օրվա կեսօրը։ Երբ արթնացավ, կրկին չէր տեսնում։ Ներս եկան բարեկամներն ու բժիշկները։ Դուստրն ու կինը տեսնում էին, թե ինչպես ցավի ու կարեկցության արտահայտություններ է նստած նրանց դեմքերին։ Իսկ պատմաբանը հուսահատված չէր, դեմքը շողում էր երանությամբ։ Սեղմելով ընկերների ու բժիշկների ձեռքերն իր մեծ թաթերով, զվարթ ձայնով խոսում էր.
Աչքերս կուրացան, բայց հոգո՛ւս աչքերը բացվեցին։ Լավ է կույր աչոք, քան կույր մտոք… Աստված մարդկանց թույլ չի տալիս աշխարհն ու նրա ապագան տեսնել և՛ աչքերով, և՛ հոգով։ Այդքան երջանկություն նա չի պարգևում մարդկանց, այդքան բարի չէ նա… Պատմաբանն իր տարերքի մեջ էր։ Խոսում էր ոգեշնչված, վերածնված, հոգին լեցուն, թվում էր՝ այլևս երբեք չխախտվող հավատով։ Մտքերը հորձանք էին տալիս նրա մեջ, և բառերի ու թևավոր արտահայտությունների պակաս չէր զգում։ Ինչպես միշտ, բոլորը լուռ լսում էին նրան։ Այդ գիշեր նա նստեց գրելու։ Ձախ ձեռքը դրել էր թղթին՝ ձախից աջ, քանոնի պես տող պահելով, ու գրում էր նրա վերևից։ Թղթի եզրին հասնելով, ավարտված էջը մի կողմ էր դնում։
Վաղ առավոտ արթնանալով, դուստրերն ու տղան տեսան հորն իր գրասեղանի առջև նստած աշխատելիս, ինչպես միշտ տեսել էին աշխարհն հիշելու իրենց առաջին օրերից։ Միայն սեղանի վրա ո՛չ լամպն էր վառվում, ո՛չ էլ մոմեր կային։
Ավագ դուստրը երկար նայեց հորը, ու արտասուքները գլորվեցին այտերի վրայով։
Տիգրանուհի՛,- կանչեց նրան հայրը,- Տիգրանուհի՛, այստե՞ղ ես…
Այստեղ եմ, հայրի՛կ…
Այսօրվանից քեզ վրա նոր պարտականություն եմ դնում։ Շատ մեծ, շատ դժվարին պարտականություն։ Խոստանո՞ւմ ես կատարել։
Ասա՛, հայրի՛կ։
Բայց ձայնդ ինչո՞ւ է փոխվել, նվաղուն է ձայնդ…
Հայրի՜կ… Հասկացավ, որ դուստրն արտասվում է։ Գրկեց նրան ու ասաց.
Մի՛ լար, դստրի՛կս։ Ես դժբախտ չե՛մ։ Ես տեսել եմ քույրերիդ, եղբորդ ու քո դեմքերը, շատ հրաշալիքներ եմ տեսել աշխարհում և հիմա էլ հոգով տեսնում եմ… Ես դժբախտ չե՛մ, մանավանդ որ դեռ կարող եմ շատ բան ասել ձեզ ու բոլորին։ Ես ասելիքնե՛ր ունեմ աշխարհին… Մի պահ մտախոհ լռեց ու շարունակեց.
Այդպես ուրեմն, սիրելի՛ Տիգրանուհի դուստրս, քո և քույրերիդ նոր պարտականությունը պիտի լինի՝ ամեն օր թանաք ավելացնել թանաքամանների մեջ և հավաքել, դասավորել գրածս թերթերը… Կարծում եմ կարող եք։ Իսկ ձեր հայրը խոստանում է առաջվա պես հավատարիմ մնալ իր դավանանքին։ Ի՞նչ էր իմ դավանանքը.
Մարդիկ այդ օրվանից ավելի զարմացան պատմաբանի արտասովոր եռանդով։ Կուրացած, նա հատորներ էր գրում մեկը մյուսի ետևից, ավելի փոթորկուն կրքով, ավելի հախուռն ու բոցաշունչ, շառաչելով իր հայրենի լեռնաշխարհի գետերի նման։ Երախտագիտությամբ լցված այն ուժերի հանդեպ, որ փրկություն բերին նրա ժողովրդին, նա մեծ համոզմունքով ու անկեղծորեն փառաբանում էր նոր ուսմունքը, որ բանակներ էր երկնել ու շարժման մեջ էր դրել այդ բանակները, անկեղծորեն տքնում էր վսեմ իմաստներ ու հավերժական գեղեցկություններ տեսնելու նրա մեջ։ Եվ տեսնում էր։ Աչոք կույր, նա տեսնում էր աշխարհի լուսավորվող ներկան և նրա ապագայի բոլոր գույներն ու գեղեցկությունները։ Նրա երևակայությունն արծվային թռիչքներ էր կատարում բոլոր անչափելի տարածությունների մեջ։ Հոգին լցված գալիքի հմայքներով, ցասումնալի շանթեր էր արձակում անցյալի դեմ։ Զարմանք էր պատճառում իր սերնդակից մարդկանց, դժգոհություն էր հարուցում նրանց մեջ, արժանանում էր նորերի երբեմն բուռն, երբեմն վերապահ հավանությանը։
Սակայն բոլոր սերունդներն էլ հիացմունքով էին տեսնում նրա մտքի կորովն ու հոգու փոթորիկները։ Փշրում էր կուռքեր, որոնց տասնամյակներ շարունակ երկրպագել էր, երկնքից ցած էր բերում աստվածների, որոնց դեռ երեկ ջերմեռանդ աղոթել էր։ Ժխտում, բացասում ու մերժում էր ամեն գործ ու գործողություն, որ հաջողությամբ չէին պսակվել անցյալում, անարգում էր բոլոր մարգարեներին ու նրանց բոլոր գաղափարները։ Մտքի այդ մոլեգին որոտների պահին հասնում էր հաճախ ինքնաժխտման ու ինքնամերժման և բնավ չէր երկնչում այդ վտանգից, որ ուրիշների համար մահից ավելի սարսափելի է։ Նման էր վիթխարի մի հնոցի, որ իր մեջ կարծր մետաղներ է հալում ու եթե չհանգչի՝ կհալի ու կփշրի նաև ի՛ր պատերը։
Խաղաղվել էր երկիրը, հողագործը խոպանացած տարածություններն էր հերկում՝ երգելով իր ծորուն հորովելը, հովիվը լեռնալանջերում իր սիրերգն էր նվագում ծիրանի փողով, ուսուցիչը դասարան էր մտնում թխաչյա ու ցոլակն մանուկներին Հայոց գրերը սովորեցնելու։ Մարդիկ ցերեկներն զբաղված էին խաղաղ աշխատանքով, գիշերները քնում էին անվրդով քնով։ Իսկ նա՝ մեծ պատմաբանը, չէր զգում գիշերվա ու ցերեկվա սահմանները։
Գիշեր-ցերեկ, ցերեկ-գիշեր՝ ձախ ձեռքը քանոն դարձրած, աջով գրում էր, գրում ու գրված թղթերը շպրտում սենյակի հատակին։ Ամեն առավոտ դուստրերը հավաքում էին այդ թղթերն ու դարսում գրադարակում, զարմանալով իրենց հոր կամքի ու եռանդի վրա ու վախենալով նրա առողջության համար։ Չէ՞ որ նա յոթերորդ տասնամյակի մեջ էր։ Ու ամեն օր նրանք թանաք էին ավելացնում թանաքամանների մեջ ու մաքուր թղթերի նոր կույտեր էին դնում գրասեղանին, որ հետևյալ օրն արդեն գրված էին լինում։ Եվ օր-օրին ստվարանում էին գրադարանում դարսվող ձեռագրերը, և կես տարում գոյանում էր մի նոր հատոր։
Այդ մարդը մի անձնավորություն չէ, այլ մի ամբո՛ղջ հիմնարկություն, — ասում էին մտավորականները, գնելով նրա հերթական գիրքը։
Մի ամբո՛ղջ ակադեմիա,- ավելացնում էին մյուսները,- բայց ափսոս որ ծերանում Է։
Ծերանում Է, բայց չի սպառվում։ Գե՛տ է։ Կարող է վարարումից հետո իջնել, կրկին վարարել, բայց երբեք չի՛ ցամաքի…
Թվում է, թե ծնվել է ժողովրդի հետ, նրա հետ միասին գալիս է հազարամյակների խորքից, անցել է շանթ ու որոտների միջով, ամեհի կայծակներն են ճայթել գլխին, բայց ապրել է…
Ու պիտի ժողովրդի հետ գնա դեպի հեռու-հեռավոր ժամանակները…
Նրա մասին բացված խոսք ու զրույցն էլ անվերջ ու անվախճան էր լինում, ինչպես նրա կերպարանքը մարդկանց պատկերացումների մեջ։
Բայց աչառու է եղել և խիստ,- ասում էին ոմանք, հներին կրկնելով,- վայ նրան, ով այդ մարդու հարվածների տակ է ընկել։
Ասում են Շիրվանզադեն Թիֆլիսից Բաքու էր փախչում՝ իր նոր պիեսն այնտեղ բեմադրելու, որ ազատ լինի նրա քննադատությունից։
Ասում են, այո՛։ Ասում են՝ անուն ու համբավ ունեցող բոլոր գրողներն էլ իրենց նոր երկերը հրապարակ հանելով, ահով ու երկյուղով էին սպասում նրա կարծիքներին, որ դատավճռի ուժ ու զորություն են ունեցել։
Չի խնայել նույնիսկ Վարդան Մամիկոնյանին ու Վարդանանց։ Հիշո՞ւմ եք ինչ է գրել. ինչքան էլ սուրբ լինեն նահատակների անուններն ու նրանց արյունը, մենք պիտի կոչ անենք նոր սերունդներին՝ խուսափելու՛ նրանց օրինակից։ Բավակա՛ն է։ Նահատակներն արդեն շատ են։ Մեզ պետք են ապրող, մարտնչող ու հաղթանակող զինվորներ և մանավանդ ոչ թե նահատակություն, այլ հաղթանա՛կ ուխտած զորավարներ…
Լավ է ասված։
Իմաստուն է…
Եվ անգի՜ր գիտե՛ս։
Ես նրա գործերից շատ կտորներ անգիր գիտեմ… Իր կենդանության օրով պատմաբանի գործն ու կյանքն արդեն լեգենդ էին դառնում։ Իսկ նա, անտարբեր այդ ամենին, մաքառում էր միշտ ավելացող եռանդով, վախենալով թե՝ հանկարծ կանգ չառնի՞ իր սիրտը, և խոսքը կիսատ չմնա՞։ Բժիշկները վկայում էին, որ փղի սիրտ ունի նա, դրա համար էլ այդ սիրտը դիմանում է հսկա մարմնի և այդքան գերմարդկային աշխատանքի ծանրությանը։
Իր տխուր հիշատակարանից հետո մեծ պատմաբանը, կուրացած, մաքառեց ևս տասը տարի ու գրեց մեկուկես տասնյակից ավելի հատորներ։ Ապրել է արդեն յոթ տասնամյակ ու ևս երկու տարի, երբ խորհրդածությունների պահերին նրան սկսեց թվալ, թե չի հասկացել իր ժողովրդի պատմության իմաստն ու խորհուրդը։ Աշխատել էր առանց դադարների, անընդմեջ ու անխոնջ կես դար ու ևս երկու տարի։ Թողել էր հետնորդներին՝ տպագրված ու անտիպ՝ հիսուն հատոր։ Եվ այնուամենայնիվ, հիմա տեսնում էր, որ չի՛ բացել իր փոքր ժողովրդի մեծ պատմության բոլոր գաղտնարանները։ Տեսնում էր, որ սրբազան ներշնչումների պահերին վառ գույներով պատմել է խնդություններով ու վշտերով, իմաստություններով ու մոլորություններով, կառուցումներով ու փլուզումներվ լի պատմության դրվագները, բայց դեռ չի ասել իր վերջին խոսքը, որ պիտի լույս սփռի ամբողջ պատմության վրա, որը դեռ մթության քողով է ծածկված։
Այդ նոր լույսը գնալով ավելի ու ավելի էր գունեղանում նրա հոգում։ Տեսնում էր փայլփլանքներով ողողված պատմության տաք հովիտները, արևի տակ շողացող գագաթները, որ նոր էին բացվում նրա մտքի առջև։ Վերջին շաբաթներին քիչ էր գրում ու շատ էր մտածում, ապա դադարեց գրելուց և միայն մտածում էր։ Երբեք նրա միտքն այնպես տևական երկունք չէր ապրել։ Հյուրերին իր մոտ էր պահում ժամերով ու պատմում էր նրանց այն սխրագործության մասին, որ պիտի կատարի իր կյանքի վերջալույսին։
Գրել եմ հիսուն հատոր, մի ամբողջ գրադարան է դա, բայց գլուխգործոցս դեռ թղթին չեմ հանձնել։ Նա եռում է հոգուս մեջ։ Ուշադրությու՛ն դարձրեք խոսքիս, չեմ ասում մտքիս մեջ։ Նա հոգուս մեջ է եռում… Դեռ սպասում եմ եռա, փրփրի, մի քիչ իջնի, վճիտանա, որ տեսնեմ խոր հատակը։ Գրել եմ գուցե յոթանասուն հազար էջ։ Եթե երբևէ պետք լինի հավաքել բոլոր գրածներս, յոթանասուն հազար էջ կկազմեն։ Մնում է ինձ ընդամենը հարյուր էջ գրել խիղճս հավիտենապես խաղաղեցնելու համար։ Այդ հարյու՛ր էջը պիտի ցույց տա, որ իզուր չեմ ապրել աշխարհում… Նա չէր ասում, թե ինչ պիտի պատմի այդ հարյուր էջում, բայց նրա բանաստեղծական բուռն ոգևորությունը համակում էր լսողներին, և բոլորն էլ սպասում էին արտասովոր մի ստեղծագործության ծնունդի։ Սպասում էին համոզմունքով ու երկյուղածությամբ, անհամբեր, վառվող հետաքրքրությամբ։ Լուրը հասել էր նաև աշխարհով մեկ ցրված, իրարից հեռու հորիզոնների տակ ապրող հայ թափառիկ խմբերին՝ մեծ պատմաբանը գրում է իր գլուխգործոցը, պատմության մութ խորշերը պիտի լուսավորի…
Մինչև հիմա ինչ որ գրել եմ, կարող եք մի կողմ դնել, այս հարյուր էջը՝ մի կողմ,– ավելացնում էր նա,- սարսափելի է մտածել, որ կարող էի մի տասնամյակ առաջ, մի երկու տարի, կամ մի տարի առաջ մեռնել ու չհասնել այդ մտքին, չգրել այդ հարյուր էջը։ Սարսափելի է երևակայել… Մարդ կարող է հարյուր տարի ապրել և վերջին օրը միայն հասկանալ, որ միամիտ է եղել երեխայի պես և դյուրահավատ է եղել խենթի նման։ Վերջին օրը միայն կարող է տեսնել պատմության ճշմարտությունը։ Ես երջանիկ եմ, որ տեսա այդ ճշմարտությունը, դեռ հարյուր տարուս չհասած, ուրեմն այնքան էլ երեխա և այնքան էլ խենթ չեմ… Զարմանալի փոխվել էր նա։ Հյուր էր գնում և ավելի հաճախ հյուր էր ընդունում։ Փողոց էր դուրս գալիս և այնպես էր նայում երկնքին ու իր շուրջը, կարծես ամեն ինչ տեսնում էր, այնպես էր նայում մարդկանց, որ անծանոթները փշաքաղվում էին։ Եվ ամեն տեղ ու ամենուրեք խոսում էր իր նոր երկի մասին, որ պիտի գրի։ Անցյալում երբեք իր գրական գործերի մասին չէր խոսել։ Դա նորություն էր նրա խառնվածքի մեջ։
Իսկ ե՞րբ եք ավարտելու, ե՞րբ է լուսաշխարհ գալու այդ գործը,— հարցնում էին բարեկամները։
Դեռ թող եռա հոգուս մեջ… Դեռ թող եռա… Ու մի օր էլ եկավ մեծ ներշնչման վսեմ պահը։
Մաքուր թուղթ կա՞ սեղանին, Տիգրանուհի,— հարցրեց նա աղջկան,— ժամանակն Է գործի անցնելու։ Քանի ամիս է արդեն ձրի հաց եմ ուտում ու չեմ ծառայում ոչ աստծուն, ոչ Էլ սատանային, որի հոգին պիտի հանեմ այս գիշեր։ Թուղթ դրե՞լ եք սեղանին։
Դրել եմ, Հայրիկ, ամբողջ մի կապոց…
Ապրի՛ս, դստրիկս։
Ճաշի սեղանի մոտից վեր կացավ, դեպի իր գրասեղանը գնաց, հարձակվելու համար դեպի ելման դիրքերը գնացող զորավարի նման, որ համակված է այդ ճակատամարտի բախտորոշ նշանակության խորը գիտակցությամբ։ Ու ամբողջ գիշերը գրեց, թղթերը սենյակի հատակին նետելով, գրեց, գրեց։ Երբեմն միայն կարճ դադար էր տալիս, շտկում էր տնքացող իրանը, բաց աչքերով նայում էր մթության խորքը ու կրկին գրիչը ձեռքն էր առնում։ Ցերեկները մռնչալով քնում էր, ետճաշյա ժամերին թոռան ուղեկցությամբ դուրս էր գալիս զով օդ շնչելու և երեկոյան նստում էր՝ կրկին իր սեղանի առջև լուսացնելու գիշերը։ Դեմքը միշտ ներշնչված էր, տրամադրությունը՝ բարձր, խոսքը՝ ջերմ, շարժումները՝ աշխույժ։ Հոգու մեջ գարնանային ջրվեժներ էին շառաչում, եդեմական պարտեզներ էին բուրում իր սրտում։ Կես դարու իր ստեղծագործական կյանքում առաջին անգամ նա գոհ էր ինքն իրենից, առաջին անգամ իրեն երջանիկ Էր զգում։ Կյանքը երանություն էր թվում նրան, պատմությունը՝ հրաշապատում դյուցազներգություն։
Չորս օր ոչ ոքի ներս չթողեց իր սենյակը։ Թող ավարտի, հետո ձեռագիրը հավաքեն կազմելու։ Հինգերորդ օրվա լուսաբացին վերջակետ դրեց ու, մեջքով ետ գնալով բազկաթոռի մեջ, ազատ շունչ քաշեց։ Ու մի անգամ էլ սոսկումով մտածեց. «Ինչ լավ է, որ մի տարի առաջ չմեռա, որ ապրեցի ու գրեցի ամենափոքր և ամենամեծ գիրքը… Հիմա իմ ժողովուրդը կտեսնի, որ զուր չի ծնել ինձ…»։
Աշխատա՛նք, ժողովո՛ւրդ, — շշնջաց նա, ժպտաց ինքն իրեն մութ սենյակի մենակության մեջ, գլուխը հենեց սեղանին և առաջին անգամ այդպես քնեց՝ խաղաղ հոգով, հանգստացած խղճով։ Առավոտյան դուստրը նրա սենյակը մտնելով, քիչ մնաց վախից ճչա.
Հայրի՜կ,- ձայն տվեց վախվորած։ Հայրը գլուխը բարձրացրեց սեղանից ու երանելի հայացքով նայեց դստեր կողմը։
Ավարտեցի՜, Տիգրանուհի՛։ Ավարտեցի իմ պոեմը, իմ երգը… Զգույշ քայլիր, թերթերը չկոխկրտես… Զգու՛յշ, դստրիկս…
Աչքերը փակելով արտասանեց բանաստեղծի քառյակը,- «Խայամն ասաց իր սիրուհուն, ոտքդ զգույշ դիր հողին, Ո՞վ իմանա՝ ո՛ր սիրունի բիբն ես կոխում դու հիմի»…
Ի՜նչ գեղեցիկ է գրել Հովհաննեսը։ Մետաքսաթելի վրա շարված մարգարիտներ են ամեն մի բառը։ Ինչպե՜ս ես չհասկացա, որ նա մեծ բանաստեղծ է, երբ երիտասարդ էր։ Ամեն անգամ հիշելիս խղճի խայթ եմ զգում։ Դառը խոսքեր եմ գրել նրա մասին այն վաղեմի օրերին. «Հե՜յ ջան, մենք էլ զգույշ անցնենք, ով իմանա, թե հիմի Էն սիրունի՞ բիբն ենք կոխում, թե՞ հուր լեզուն Խայամի»…
Տիգրանուհին վերջին տարիներին հորը երբեք այդքան ուրախ, այդքան հոգով հանգիստ ու երջանիկ չէր տեսել։ Հիացած նայում էր նրան՝ տեղից չշարժելով։ Իսկ նա մի անգամ էլ կրկնեց.
Զգու՛յշ, Տիգրանուհի՛… Չկոխկրտե՛ս թերթերը… Դուստրը կռացավ, հատակից վերցրեց մի քանի թերթ, և նրա մարմնով սարսուռ անցավ։ Վերցրեց մի քանի թերթ էլ, կրկին մի քանի թերթ, դարձյալ…
Հայրը չէր տեսնում, թե ինչպես գունատվել է աղջիկն ու ամբողջ մարմնով դողում է, նույնիսկ ուժ չունենալով ճչալու։
Հայրի՜կ,- նվաղուն ձայնով մրմնջաց նա ու երերուն քայլերով մոտեցավ հորը, փլվեց նրա կրծքին։ Ու ճչաց, ինչպես սարսափած ճչում են մեծ դժբախտության լուր լսելով։
Հայրի՜կ… սիրելի՜ հայրիկ…
Ի՞նչ պատահեց, Տիգրանուհի՛, ի՞նչ է պատահել,-տագնապահար հարցնում էր մեծ պատմաբանն իր աղջկան… Պատահել էր այնպիսի՜ դժբախտություն, որ ոչ ոք չէր սպասում, տեղի էր ունեցել այնպիսի՜ մեծ կորուստ, որ ոչ մի ուժ ու զորություն չէին վերադարձնի։ Եվ առաջացել էր դա փոքրիկ մի անուշադրությունից։ Դուստրերը մոռացել էին թանաք լցնել թանաքամանների մեջ… Հատակին փռված բոլոր թղթերն անարատ, սպիտակ էին մնացել… Մի ամիս հետո հեռագրերն աշխարհի Հայությանը հաղորդեցին մեծ պատմաբանի մահը։
Անցել է երեք տասնամյակից ավելի։ Ամեն տարի հրատարակվում են պատմաբանի ստվար հատորները, որ դյուցազներգությունների, առասպելների ու ավանդությունների պես գնում են ժողովրդի մեջ, անցնում են սերնդից սերունդ, ապրում են բոլոր ապրողների հետ։ Թվում էր, թե այդ գրքերը միշտ եղել են ու պիտի մնան և լրիվ են ու լիակատար։ Մինչդեռ դուստրը պահում է այն սպիտակ թերթիկներից իր ձեռքով կազմված գիրքը, որի էջերի վրայով սահել է նրա հոր գրիչը և հետքեր չի թողել։
Մեծ պատմաբանի ոչ մի ձեռագիրն այնքան չի հուզում նրա զավակներին ու թոռներին, ինչքան այդ մաքուր, անբիծ թղթերից կազմված սպիտակ գիրքը…
«Հազար շեփո՛ր հնչեն թող Այս առավոտ, Հազար թմբու՛կ խփեն թող Այս առավոտ»՝ նշանավորելու համար տարեդարձի օրն ազնվագույն Հայորդու՝ Գարեգին Տեր-Հարությունյանի՝ Նժդեհի (1886, հունվարի 1 — 1955, դեկտեմբերի 21), անզուգական գործունեությամբ ռազմական ու պետական գործչի ու իմաստուն խորհրդատուի, որի մտքերն ու հորդորներն այսօր հատկապես խիստ արդիական են:
Նա կարևորել է սեփական ազգի պատմության իմացությունն ու անցյալից դասեր քաղելը, շեշտելով, որ ազգային ինքնաճանաչմամբ, «դժբախտությունների իրական պատճառները, ազգի իսկական վերքերը» ճանաչելով ու դեպքերի վերագնահատմամբ է հնարավոր փոփոխական իրավիճակներում ճիշտ ուղով ընթանալ: Համարելով, որ «ուժը միայն նյութական ազդակները չեն, այլև՝ մի ժողովրդի առաքինությունները», Նժդեհը հորդորում է (որոշ քաղվածքներ՝ Նժդեհի՝ «Էջեր իմ օրագրէն»-ից).
«Ապրե՞լ ենք ուզում՝ լինենք ուժե՛ղ ազգովին: Լինենք ուժե՛ղ, ուժեղ՝ ազգովի՛ն. ահա՛ հրամայականը: Լինենք ուժե՛ղ այնքան, որ մեր անպարտելիութիւնը առ ոչինչ դարձնի մեզ ծանօթ այն բոլոր դժբախտ պայմանները, որոնք դժւարացնում են մեր ցեղի ինքնապաշտպանութեան գործը»:
«…Կայ հոգեբանական գերադասութիւնը, կայ բարոյական ոյժը — աշխարհի պէս հին, բայց միշտ էլ՝ թարմ եւ հրաշագործ, որին տիրապետող ազգը քիչ անգամ է գլուխ ծռել իրենից նիւթապէս տասնապատիկ ուժեղ թշնամու առաջ: Բարոյական ո՛յժն է գօտեպնդում փոքր ժողովուրդներին ու բանակներին անհաւասար կռւում. նա՛ է դէպի յաջողութիւն ու յաղթանակ առաջնորդում թւապէս թոյլերին՝ մեծամեծ հակառակորդների դէմ: Նա եղե՛լ է եւ է՛ այսօր միակ ապաւէնը մեզ նման փոքրաթիվ ժողովուրդների:
Եւ այսօր, մեր դրութեան մէջ, միայն նա՛ — բարոյական ո՛յժը, կարող է ապրեցնել մեզ: Ուրեմն, ճանաչե՛նք նա որպէս մի ընդհանուր Աստւածութիւն, լինե՛նք ուժեղ — արեւի տակ մեր տեղն ու գոյութեան իրաւունքը պահելու համար:
«Հայրենասիրութի՛ւն — մարդկային առաքինութիւնների թագն ու պսակն է դա: Մարդկային բարոյական յատկութիւնները իր մէջ միացնող այդ գերագոյն առաքինութի՛ւնն է ազգերի գոյութեան անհրաժեշտ պայմանը եւ անսպառ աղբիւրը նրանց ոյժի եւ մեծութեան: Նա այնքան ջերմ է մի ժողովրդի մէջ, որքան փոքր է այդ ժողովուրդը եւ որքան ամբարիշտ են նրա հարեւանները…
Այդ նւիրական զգացումը զարգանում է աստիճանաբար: Սկզբում՝ բնազդական, զարգանալով՝ նա դառնում է իմացական՝ ոգիանու՛մ է նա: Առաջին դէպքում անհատը թելադրւում է, մղւում մի բնազդային զգացումից, երկրորդ դէպքում՝ նա գիտակցօրէ՛ն կատարում է մի պարտականութիւն:
Նա զարգանում է ժողովուրդների ինքնագիտակցութեան եւ արժանապատւութեան զգացումի հետ, ընկնում՝ նրանց նիւթակրօնութեան, շռայլութեան, սեղմ ասած՝ նրանց բարքերի ապականութեան հետ, մեծապէս արագացնելով նրանց անկումը:
Հայրենիքներն ապրում են հայրենասիրութեամբ, ընկնում՝ նրանց պակասի պատճառով:
Մեր ժողովուրդն առանց հայրենասիրութեան այն է, ինչ որ մի մարմին՝ առանց հոգու: Դա մայրն է — իր նման փրկարար — մի շարք առաքինութիւնների՝ գաղափարականութեան, անձնւիրութեան, արիութեան: Դա պատերազմողի բարոյական ամրութիւ՛նն է, կախարդական զրա՛հը, անվրէպ զէ՛նքը:
Հայրենասիրութեամբ հարուստ ժողովուրդը դէպքերի խաղալիքը չէ՛, այլ՝ նրանց հրամայո՛ղը:
Այդպիսին սովորական «նաւաբեկութիւնների» ժամանակ չի՛ զինաթափւում բարոյապէս: Վստահ իր բարոյական ոյժերին, նա շատ շու՛տ է ուղղում իր մէջքը՝ վերագրաւում իր նախկին դիրքերը, դրութիւնը:
Հայրենասիրութեան հետ բարձրանում են ազգերը, ընկնում՝ նրա հետ: Փոքր ազգերը պարտադրօրէն աւելի՛ հայրենասէր պիտ լինեն, քան մեծերը, մենք՝ աւելի՛, քան՝ բոլորը: Հայրենապա՛շտ պիտի լինենք մենք»:
«Ռազմավարի հանճարը բղխում է իր հոգու վեհութիւնից:
Ասել ենք, թէ ժողովուրդները իրե՛նք են դարբինը իրենց ճակատագրի: Աւելի ճիշտ պիտ լինէր, եթէ ասէինք՝ «Մի ժողովրդի ճակատագրի դարբինը նրա մտաւորականութիւ՛նն է: Իսկական առաջնորդը շատ անգամ չի նշանակւում, նա երեւան է գալիս, երբ նրա կարիքն է զգացւում, նա յայտնւու՛մ է վտանգի ժամանակ: Նա առիւծների խումբը ղեկավարելու նշանակւած ոչխարը չէ, այլ՝ ոչխարների հօտը կառավարող առիւ՛ծը: Նրա համար զինւորը, մարդը այն չէ, որ տեսնում ենք, մարմի՛նը չէ մարդ նրա համար, այլ այն, որ կարող է լինե՛լ, այն, որ ընդունա՛կ է լինելու մարդը, այն, ինչ որ ի՛նքն է ուզում, որ լինի իր զինւորը, իր առաջնորդութեան յանձնւած մարդը:
Նրա համար երեք բարձր ճշմարտութիւններ ունի ժողովրդական ինքնապաշտպանութիւնը — հոգեբանականը՝ պէտք է լինել արի՛, բարոյականը՝ պէտք լինել անձնազո՛հ, քաղաքականը՝ պէտք է լինել ինքնայա՛րգ:
Ահա՛ թէ ինչու կատարեալ առաջնորդը նախ հոգեբանօրէն վերստեղծում է իր բանակը, տալով նրան իր հոգին: Դա ասել է միաժամանակ եւ դաստիարակ: Եւ հոգեբան է նա: Նա իր բանակի հոգիի մոգական բանալին ունի: Նա գիտի, որ հաւատ ներշնչել զինւորին, կը նշանակի տասնապատկել նրա ոյժերը:
Քիչ անգամ է նա դիմում զինւորների բանականութեան, բայց միշտ էլ՝ սրտին: Նա սի՛րտ է դնում իր ամէն մի խօսքի մէջ, ահա’ թէ ինչու եթէ կտրէք նրա խօսքերը՝ նրանցից արիւն կը կաթի: Նա գիտի, որ կռւի ժամանակ զինւորը աւելի բարոյական մենակութիւնի՛ց է վախենում, քան՝ մահից, ահա’ թէ ինչու նա երեւում է ամէն տեղ, հասնում ամէնին, որպէսզի ոչ ոք — զինւոր թէ ղեկավար — իրեն մենակ չզգայ, որ անխաթար պահի զօրքերի ներքին բարոյական կապը, որ ամէն մէկին զգացնել տայ, թէ իր հետ է ամբողջ բանա՛կը, ա՛զգը, ցե՛ղը եւ ինքը՝ Յաջողութեան Աստւա՛ծը: Նա գիտի եւ հետեւեալը.
Զինւորի համար կռւի ժամանակ Դրօշակը, Ազգը, Հայրենի երկիրը եւ սրա սրբութիւնները խորհրդանշողը՝ դա իր Առաջնո՛րդն է. ահա’ թէ ինչո’ւ կատարեալ առաջնորդը միշտ էլ իր զօրքերի հետ է, նրանց կողքին եւ նրանցից առաջ»:
«…Իր հողի վրայ կռւող, ինքնապաշտպանւող ժողովուրդի հետ են իր մեծ մեռելները — մի ոյժ, որի առաջ անզօր են բոլո՛ր տեսակի ոյժերը:
Նրա հետ է իր երկրի Արեւը, որի առաջ թշնամին «ձիւնէ մեծութիւն է միայն»: Նրա սիրտը լցնում է իր դաշտերի շունչը, իր լեռների սէգութիւնը: Նրան օրհնում է Հայրենի երկինքը: «Յաղթութի՜ւն» — աղօթում են կանայք ու կոյսերը նրա համար: «Յաղթութի՜ւն» — երգում են մանուկները: «Յաղթութի՜ւն» — ղօղանջում են զանգերը:
Բոլորը եւ ամէն ինչ կանչում է, ասում՝ «Քեզ հե՛տ ենք, յառա՜ջ»: Ամէն ինչ եւ բոլորը կանչում եւ հրամայում են նրան՝ «Յաղթի՜ր մեզ համար»: Եւ յաղթու՛մ է նա:
