ԱՇԽԱՐՀԸ ԾՈՎ Է, ԵՎ ՄԱՐԴԻԿ ԱԼԵԿՈԾՎՈՒՄ ԵՆ ՆՐԱ ՄԵՋ»…
(ԿՐԿԻՆ «ԿՏՐԻՃՎՈՐԱՑ ԵՂԲԱՅՐՈՒԹՅԱՆ» ՄԱՍԻՆ) — ՄԱՍ Գ

Երիտասարդությունն է այն «թարմ ուժը», որը նպաստում է ազգի առաջընթացին՝ կերտելով ապագան:
Նախնիների կուտակած կենսափորձը, ազգային հիշողությունը գալիք սերունդներին փոխանցումը, միջսերնդային փոխազդեցությունները միշտ էլ կարևորել են Հայկազունները:

Անհատի ազգային ինքնագիտակցության ձևավորման, ինքնակատարելագործման, ինչպես և կյանքի անխուսափելի խոչընդոտները դիմակայելու համար անհրաժեշտ դաստիարակության գործում Միհրականությունը հստակ մշակված իր ուղին ունի, որով ուղղորդվում են երիտասարդները՝ պատանեկան տարիներից սկսած:

Միհրական եղբայրության սկզբունքով ձևավորված «Կտրիճվորաց եղբայրությունները» միջնադարյան Հայաստանում և հետագայում ևս իրենց կարևոր դերն ունեին Հայ երիտասարդների կյանքում, թեև զինվորական կառույց հիշեցնող նրանց բնույթը փոփոխվել էր որոշ վայրերում՝ եկեղեցու ազդեցությամբ՝ ազգայինի փոխարեն քրիստոնեականը շեշտելով:

Հայ պատմաբան Վարդան Գրիգորյանը՝ «Յազլովեց քաղաքի Հայկական գաղութի «Կտրիճվորաց եղբայրության» կանոնադրությանը» նվիրված իր ուսումնասիրության մեջ գրում է.
«Ինչպես տեսնում ենք, Յազլովեցում եղել է «Քառասուն եղբայրների» խորհուրդ, որը գլխավորել են «մարշալեքն» ու «վոյեվոդան»։ Այդ խորհրդի թվարկված անդամները «պաներ» ու «պարոններ» են, այսինքն՝ պատկանել են գաղութի ունևոր խավին, հետևապես՝ գաղութի, ինչպես և «եղբայրության» ղեկավարությունը գտնվել է հարուստների ձեռքին, որոնք, բնականաբար, թե՛ խորհրդի և թե՛ եղբայրության հեղինակությունն ու հնարավորություններն օգտագործել են իրենց շահերի օգտին։

Կանոնադրության սկզբում տեր Հակոբը ներկայացված է որպես հոգևոր և աշխարհիկ դատաստանների ատենադպիր։ Որ Յազլովեցի Հայ գաղութն ուներ իր աշխարհիկ դատարանը, դա վաղուց հայտնի էր դատարանի 1669 — 1670 և 1672 թթ. կազմված արձանագրություններից, որոնք հայտնաբերել և քաղվածաբար հրատարակել է Ս. Բարոնչը, բայց մեզ անհայտ էր այդ քաղաքում Հայ հոգևոր դատարանի գոյության փաստը, դրա միակ աղբյուրը սույն կանոնադրության ներածությունն է։

Երզնկայի, Անիի, Վանի, Սուլթանիայի և Կաֆայի եղբայրությունների պահպանված նյութերից հայտնի է, որ դրանք գլխավորել են «մանկտավագները»:
Այդպես են կոչվել նաև եղբայրության ղեկավարները Կամենեց-Պոդոլսկում:
Բոտոշանում, Յաշում և Ռոմանում նրանք կոչվել են «վատահներ», իսկ 1790 թվականից հետո, երբ կանոնադրությունը կրկին հաստատվել է և բավականին խմբագրվել, «վատահի» փոխարեն մտցվել է հայկական «պատանեկապետ» կոչումը:
Գեռլայում այն անվանվում էր «պրեֆեկտ», Ռաշկովում՝ «ստարեսդա»։
Յազլովեցում, ինչպես ցույց է տալիս կանոնադրությունը, «եղբայրների» առաջնորդությունը ստանձնած են եղել «սթարշըյները»:
Դրանցից բացի եղել են նաև տարբեր պարտականություն ունեցող բազմաթիվ պաշտոնյաներ։

Հայտնի է, որ Երզնկայի կտրիճները ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար երկրորդական պլան են մղել եկեղեցին ու կրոնական հարցերը։ Այնտեղ «Եղբայրության» մեջ միավորվելու նպատակն է եղել նաև պայքարը բռնակալության դեմ, բայց Յազլովեցում հիմնական շեշտը դրվում է եկեղեցուն հովանավորություն ցույց տալու վրա։
Այստեղ «Կտրիճվորաց եղբայրությունն» ավելի մոտ էր կանգնած եկեղեցուն, և նրա ղեկավարությունը գտնվում էր գաղութի ազդեցիկ մարդկանց և, առաջին հերթին, «վոյթի» ձեռքում։

Ինչպե՞ս է պատահել, որ մայր երկրում եկեղեցուց և կրոնից բավականին հեռացած Հայ կտրիճները հայրենիքից դուրս կրկին համախմբվել են եկեղեցու շուրջը:
Կարծում ենք, որ հայկական «Կտրիճվորաց» կազմակերպությունների մեջ տեղի ունեցած այս էական փոփոխությունը կապված է տեղական պայմանների հետ: Երբ արտագաղթի հետևանքով ազգային շատ ավանդույթների հետ միասին այդ կազմակերպությունները տարվեցին հեռավոր երկրներ, ապա տեղական պայմանների ազդեցության ներքո որոշ չափով փոխվեց և նրանց բնույթը»…

…«Կանոնադրությամբ կարգավորված է նաև հարսանիքները կազմակերպելու հարցը։
Ամուսնացող կտրիճներին գանձանակից օգնություն էր ցույց տրվում։ Նրանք իրենց հերթին պարտավոր էին համապատասխան մուծում կատարել գանձանակ, գումարի չափը կախված էր ամուսնացողի նյութական հնարավորություններից։ Եթե վերջինս աղքատ էր, նրա հարսանիքի ծախսն արվում էր գանձարկղի կամ էլ հենց կտրիճների հաշվին, սակայն դա կարող էր տեղի ունենալ միայն այն դեպքում, եթե այդ կտրիճը «աղեկ զասլուժիթսա» եղեր է» (բավականաչափ արժանացել է, Կ.Ա.), (№ 26)։
Կտրիճները կարող էին իրենց չունևոր ընկերներին ազատել հարսանիքի համար որոշված գումարը մուծելու պարտականությունից (№ 7)։
Հատուկ հոդված կա այն մասին, որ ամուսնացողները նվերներ են տալու ավագ կտրիճներին (№ 8), իսկ «վոյթին» իրավունք է վերապահված կտրիճների հաշվին հյուրասիրություն կազմակերպել գաղութի ղեկավարների՝ «աղաների» համար (№ 31)»։

«…Երբ պահանջվում էր «վոյթի» հետ միասին ձիով արշավի գնալ քաղաքից դուրս, ավագների հրամանի համաձայն՝ կտրիճները պարտավոր էին անմիջապես իրենց ձիերով և, անտարակույս, զինված կատարելու կարգադրությունը»։

…«Մոլդավահայ գաղութների երիտասարդների, ինչպես և մեծահասակների եղբայրությունների կանոնադրությունները մշակել է լեհահայ հայտնի գիտնական Ստեփանոս Ռոշքան, որը ձեռքի տակ ունեցել է լեհահայ համանման կազմակերպությունների կանոնադրությունները և օգտվել դրանցից։ Հետևապես, լեհահայ գաղութներում գոյություն ունեցած կանոնադրությունների վերաբերյալ տեղեկություններ կարելի է քաղել նաև այդ կանոնադրություններից։
Բայց պետք է հաշվի առնել, որ Վատիկանում դաստիարակություն ստացած, Պոդոլյեում հոգևոր բարձր պաշտոններ վարած Ս. Ռոշքան իր կազմած կանոնադրություններում գլխավոր շեշտը դրել է երիտասարդության հոգևոր դաստիարակության վրա, և նրա կազմած կանոնների մեծ մասը վերաբերում է կրոնական հարցերին»։

«Մոլդավիո Հայ պատանեկաց կանոնադրությունը,- կարդում ենք խմբագրության կցած առաջաբանում,- հիշեցնում է մեզ հին սպարտացվոց կանոնները, որոց պատանիները որոշյալ հասակն առնելուց հետո պատկանում էին հասարակության և դաստիարակվում էին հասարակական հաստատությանց մեջ, բոլորովին ազատ ծնողաց իշխանությունից և ազդեցությունից: Նույնը մասամբ երևում է և Մոլդավիո Հայ պատանեկաց կանոնների մեջ, ըստ որում՝ Մոլդավիո Հայ պատանյակը ժողովի մեջ մտնելուց հետո, բոլորովին ենթարկվում է ժողովի որոշումներին, որոնց դեմ ո՛չ ծնողքն և ո՛չ ազգականք նրան պաշտպանելու իրավունք ունեն։

Զանազանությունը նրանումն է, որ սպարտացին ստանում էր զինվորական դաստիարակություն և դառնում էր հայրենյաց քաջ զինվոր, իսկ Մոլդավիայի Հայ պատանյակը կրոնական — հասարակական դաստիարակություն էր ստանում, հասարակության ապագա անդամ և լավ քրիստոնյա լինելու համար:
Այդ զանազանությունը ավելի պակաս է թվում, երբ ծանոթանում ենք յազլովեցյան կտրիճների կանոններին։
Այստեղ արդեն գործ ունենք կիսառազմականացված կազմակերպության հետ, որի խնդիրների մեջ երիտասարդության կրոնական — հասարակական դաստիարակությունն ապահովելուց ոչ պակաս կարևոր էր նրանց կարգ ու կանոնին վարժեցնելու, հրամանատար-ավագների կարգադրություններին անվերապահորեն ենթարկվելու, անհրաժեշտության դեպքում՝ թշնամու դեմ դուրս գալու գործը։

Հայտնի է, որ Յազլովեցի Հայերը եռանդուն մասնակցություն են ունեցել քաղաքի պաշտպանությանը։ Նրանք ոչ միայն մասնակցել են կռիվներին, այլև իրենց միջոցներով կառուցել պաշտպանական ամրություններ, որոնց մի մասը պահպանվել է մինչև այսօր:
XVII դարի կեսերին քաղաքի պաշտպանությունը վստահված էր Հայ «վոյթին»։ Հատկապես աչքի է ընկել վոյթ Բոգդան Շեֆերովիչը, որը բազմաթիվ հաղթանակներ է տարել քաղաքի վրա հարձակված թուրք — թաթարական հրոսակների նկատմամբ և արժանացել «Լեհաստանի ասպետի» պատվավոր կոչման:

Լեհաստանի թագավոր Յան Սոբեսկին 1685 թ. հունիսի 6-ին Հայ արհեստավորներին մի շարք արտոնություններ շնորհելու վերաբերյալ տված իր հրովարտակում հատուկ շեշտել է Հայերի քաջագործությունները նաև Յազլովեցի պաշտպանության ժամանակ:
Կռվող ուժը հիմնականում երիտասարդներն էին և կարելի է չկասկածել, որ «Կտրիճվորաց եղբայրությունը» կարևոր դեր է խաղացել նրանց մարտական ոգու դաստիարակության գործում»:

…«Յազլովեցյան «Կտրիճների» կանոնադրությունը՝ շարադրված լինելով տեղի Հայերի առօրյա խոսակցական լեզվով, օգտակար սկզբնաղբյուր է նաև լեզվաբանական հետազոտությունների համար»…

«ԱՇԽԱՐՀԸ ԾՈՎ Է, ԵՎ ՄԱՐԴԻԿ ԱԼԵԿՈԾՎՈՒՄ ԵՆ ՆՐԱ ՄԵՋ»…
(ԿՐԿԻՆ «ԿՏՐԻՃՎՈՐԱՑ ԵՂԲԱՅՐՈՒԹՅԱՆ» ՄԱՍԻՆ) — ՄԱՍ Բ

Դարեր շարունակ այլազգի հրոսակների ասպատակությունների հետևանքով հայրենի եզերքներից բռնագաղթված Հայերը հաստատվում էին օտար ափերում՝ կարճ ժամանակում կորցնելով իրենց լեզուն և ազգային մշակույթը:
13-14-րդ դարերում ևս՝ մոնղոլական արշավանքների պատճառով Հայ ազգի հսկայական հատվածներ ստիպված հեռացան հայրենիքից՝ ստվարացնելով Անիի անկումից հետո՝ 11-րդ դարի կեսերից Ղրիմի թերակղզում և այլուր տեղափոխվածների համայնքները:
Կյանքի համեմատաբար ավելի ապահով պայմանների փնտրտուքը հետագայում նույնպես Ղրիմից ու Բալկաններից բազմաքանակ Հայերի հասցրեց Կիև, Մոլդովա, Ռումինիա, Բուլղարիա, Հունգարիա, Ֆրանսիա…
1475 -ից՝ Ղրիմում տիրող իրավիճակով պայմանավորված՝ իրենց բարգավաճ բնակավայրերը ստիպված կրկին լքեցին տեղի Հայերը՝ մեծ խմբերով գաղթելով Լվով, Կամենեց-Պոդոլսկ, Յազլովեց, Ռաշկով և այլուր՝ նոսրացնելով և կազմալուծելով Ղրիմի Հայկական համայնքը:

Հայ պատմաբան Վարդան Գրիգորյանը (1929 -2019) «Յազլովեց քաղաքի Հայկական գաղութի «Կտրիճվորաց եղբայրության» կանոնադրությունը» հոդվածում գրում է.
«1895 թ. լեհահայոց արքեպիսկոպոս Սահակ Սահակյանը (Իսակ Իսակովիչը) հայերեն տասնյակ ձեռագիր հատորներից բաղկացած մի արժեքավոր հավաքածու նվիրեց Վիեննայի Մխիթարյանների մատենադարանին։ Նվիրաբերված գրչագրերի մեջ էր նաև կաշեկազմ մի փոքրիկ գրքույկ, որը գրանցվեց 453 համարի տակ։ Դա ուկրաինական Յազլովեց քաղաքի հայկական գաղութի երիտասարդական կազմակերպության՝ «Կտրիճվորաց եղբայրության» կանոնադրությունն էր, որը կազմվել էր 1646 թվականին։
Հենց նույն՝ 1895 թվականին, այդ ձեռագրի մանրամասն նկարագրությունը լույս ընծայվեց Հ. Տաշյանի ձեռագրացուցակում։ Փոքրիկ կրճատումով այնտեղ հրապարակվեց նաև կանոնադրության ներածական մասը և վերջում զետեղված հաստատագիրը»: Դա առաջին տեղեկությունն էր Յազլովեցում գոյություն ունեցած Հայ երիտասարդական կազմակերպության վերաբերյալ»…

«Այդ «եղբայրությունները» յուրօրինակ քաղաքային կազմակերպություններ էին, որոնց նպատակն էր փոխադարձ օգնության և օժանդակության հիման վրա համախմբել Հայ երիտասարդությանը, նպաստել նրանց հոգևոր և աշխարհիկ դաստիարակությանը։ Նման կազմակերպություններ Հայաստանում գոյություն ունեին շատ վաղ ժամանակներում և, հայրենի այլ սովորությունների ու ավանդույթների հետ միասին, Հայ գաղթականների միջոցով տարվել էին գաղթաշխարհի կենտրոնները»:

…«Յազլովեցում հաստատված Հայերը զբաղվում էին առևտրով ու արհեստներով:
Հայերի գաղթը դեպի Յազլովեց խրախուսելու համար քաղաքի տերերը նրանց բազմաթիվ արտոնություններ են շնորհել։ Հայերը ստացել են սեփական օրենքներով ղեկավարվելու իրավունք և ստեղծել իրենց քաղաքային վարչությունը, Յազլովեցում Հայերն ունեին դպրոց, եկեղեցիներ և դատարան:
Հայ արհեստավորները համախմբված էին իրենց համքարություններում, դրանցից զատ կային նաև եղբայրություններ, որոնցից մեկն էլ խնդրո առարկա «Կտրիճվորաց եղբայրությունն» էր»:
«…Ըստ երևույթին, Կաֆայից Յազլովեց տեղափոխված Հայերը ևս նոր վայրում պահպանել կամ վերականգնել են իրենց արհեստավորական կազմակերպություններն ու հոգևոր եղբայրությունները:
Այսպիսով, Ղրիմ գաղթած և ապա պատմական դեպքերի հարկադրմամբ այնտեղից Պոդոլյե ու այլ վայրեր ցրված Հայերը, ի թիվս հայրենի այլ ավանդույթների, իրենց հետ տարել են նաև առօրյա կյանքի դժվարություններին դիմագրավելու գործում շատ պիտանի իրենց կազմակերպությունները, որոնք, բնականաբար, հարմարվելով նոր պայմաններին, պետք է ենթարկվեին համապատասխան փոփոխությունների։

Յազլովեցի Հայ «Կտրիճվորաց եղբայրության» կանոնադրությունը, որը հրատարակվում է առաջին անգամ, արժեքավոր սկզբնաղբյուր է ոչ միայն այդ ուշագրավ կազմակերպության, նրա կառուցվածքի, այլև ողջ գաղութի ղեկավար մարմինների ու առանձին գործիչների վերաբերյալ։
Ինչպես Լվովում, այնպես էլ Յազլովեցում երիտասարդների կազմակերպությունը ենթարկված է եղել գաղութի ավագների խորհրդին: Նրա կանոնների մշակմանն ու հաստատմանը մասնակցել են գաղութի ղեկավարներն ու հոգևոր գործիչները»…

«Յազլովեցի «Կտրիճվորաց եղբայրության» կանոնադրությունը բաղկացած է 32 հոդվածներից (արթիքուլներից), որոնցում հանգամանորեն պարզաբանված են կազմակերպության մեջ ընդգրկված երիտասարդների իրավունքներն ու պարտականությունները։
Եղբայրության անդամ կարող էին լինել դեռևս չամուսնացած երիտասարդները, որոնք ամուսնանալուց հետո մեկ տարի կարող էին մնալ կազմակերպության մեջ, իսկ ապա եղբայրությունից հեռանալն արդեն կախված էր տվյալ անձի ցանկությունից։ Եղբայրությունը, ինչպես Երզնկայում և այլուր, կապված չի եղել արհեստի ու առևտրի որևէ մասնաճյուղի հետ և, հետևապես, այն չի կարելի նույնացնել համքարական կազմակերպության հետ։ Այն ունեցել է հատուկ գանձանակ, որը գոյացել է «կտրիճների» պարբերական դրամական մուծումներից և զանցանքների դիմաց գանձվող տուգանքներից: Այդ գանձանակը փաստորեն փոխօգնության դրամարկղ էր, որից առաջին հերթին օգտվել են նյութապես ոչ ապահովված երիտասարդները։ Գանձանակի հետ կապված հարցերը որոշվել են կտրիճների ընդհանուր ժողովներում։

Կանոնադրության № 3 հոդվածի համաձայն՝ կտրիճներն ամեն տարի ընտրել են «տէբութադներ» (դեպուտատներ, Կ. Ա.), (4 հոգի): Հետագա շարադրանքից պարզ չէ սրանց պարտականությունները, ըստ երևույթին սրանցից առանձնացվել կամ ընտրվել են ավագները՝ «սթարշըյները», որոնք իրականացրել են կազմակերպության առանձին օղակների ղեկավարությունը։ Իսկ ընդհանուր ղեկավարությունը, ամենայն հավանականությամբ, վերապահված է եղել «վոյթին», որը № 19 հոդվածի համաձայն կարող էր կտրիճներին իր հետ արշավի հանել, անհնազանդներին պատժել բանտարկությամբ (№ 28) կամ վտարել եղբայրությունից (№ 27)։

Երզնկայի «Եղբայրության» նման Յազլովեցինն էլ զինվորական կազմակերպության տեսք ուներ: Կտրիճները պետք է լինեին վերին աստիճանի կարգապահ, անվերապահորեն ենթարկվեին իրենց ավագներին։ Առանց հարգելի պատճառի նրանք իրավունք չունեին բացակայելու հավաքներից ու ժողովներից»:

…«Երզնկայի կտրիճների նման՝ Յազլովեցի Հայ պատանիներն էլ սիրել են իրենց ժամանակը խնճույքներում կարճել, ուստի և նրանց կանոնադրության մեջ հանգամանորեն պարզաբանված է այդ հարցը։ Այնտեղ բազմաթիվ կանոններ կան քեֆերն ու հարսանիքները կազմակերպված և հաճելի ձևով անցկացնելու մասին։ Ուշագրավ է, որ կանոններից մեկում սահմանված է «խոսակցության ժամանակ իրար խոսք չկտրել» կամ «քեֆի ժամանակ սեղանի շուրջ չնստել թրով կամ ատրճանակով»։
Այստեղից հետևություն. իրենց հեռավոր նախնիների՝ վանեցիների ու երզնկացիների նման Յազլովեցի կտրիճների համար զինված լինելը սովորական բան էր, ուստի և կանոն է սահմանված այդ մասին։

Հայաստանի կտրիճները պատերազմների ժամանակ մասնակցում էին իրենց քաղաքների պաշտպանության գործին, կասկածից վեր է, որ թրով ու թվանքով ման եկող այս յազլովցիները և կամ կամենիցացի կտրիճներն էլ մասնակից են եղել պաշտպանական այն բազմաթիվ կռիվներին, որ այն ժամանակ Ուկրաինայի քաղաքացիները ստիպված էին մղել հատկապես թուրքական ու թաթարական հրոսակների դեմ։
Հայտնի է, որ լեհական Յան Սոբեսկի թագավորը Հայ արհեստավորներին մի շարք արտոնություններ շնորհելու վերաբերյալ 1685 թվականի հունիսի 6֊ին տված իր հրովարտակի մեջ նշել է Հայերի կտրիճությունն ու քաջագործությունը Կամենիցի, Յազլովեցի ու Լվովի, ինչպես և մյուս սահմանային բերդերի պաշտպանության գործում։

Արևմտյան Ուկրաինայում եղած հայկական «եղբայրություններն» ունեցել են դրամարկղներ, որոնց մեջ պահել են իրենց կարևոր փաստաթղթերն ու դրամական միջոցները»…

…«Մեզ հասած սկզբնաղբյուրներից երևում է, որ Երզնկայի կտրիճները ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար երկրորդական պլան են մղել եկեղեցին, կրոնական հարցերը, կերուխումի և զվարճությունների տալով իրենց»…

…«Արդ, ինչպե՞ս է պատահել, որ մայր երկրում եկեղեցուց և կրոնական կյանքից բավականին հեռացած Հայ կտրիճները Հայրենիքից դուրս կրկին համախմբվել են եկեղեցիների շուրջը: Երզնկայում, ինչպես սկզբում նշեցինք, «եղբայրության» մեջ միավորվելու նպատակն է եղել նաև պայքարը բռնակալության դեմ. կտրիճները օգնելու էին միմյանց՝ «եթէ ոք յեղբարութենէս ի փորձութիւն մարդկան անկանիցի և ի բռնաւորաց նեղիցի», այս պատճառով այդ «եղբայրությունը» որոշ առումով նաև զինվորական կազմակերպություն է հիշեցնում, կանոնադրության համաձայն այն բաժանված է տասնյակների, որոնց գլուխ են անցած տասնապետները, չորս տասնյակները կազմել են քառասնյակներ՝ իրենց գլխավորով։ Բայց Ուկրաինայում հիմնական շեշտը դրվում է եկեղեցուն հովանավորություն ցույց տալու վրա:
Ի՞նչն է սրա պատճառը։ Կարծում ենք, որ հայկական «Կտրիճվորաց» կազմակերպությունների էության մեջ տեղի ունեցած այս փոփոխությունը կապված է շրջապատի պայմանների հետ»…(մեջբերումները՝ Վ. Ռ. Գրիգորյանի՝ «Արևմտյան Ուկրաինայի հայկական գաղութների «Կտրիճվորաց եղբայրությունների» մասին» հոդվածից):
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

Յազլովեցում ցայսօր պահպանված հայերեն արձանագրություններից (լուսանկարը՝ Սամվել Ազիզյանի)

«ԱՇԽԱՐՀԸ ԾՈՎ Է, ԵՎ ՄԱՐԴԻԿ ԱԼԵԿՈԾՎՈՒՄ ԵՆ ՆՐԱ ՄԵՋ»…
(ԿՐԿԻՆ «ԿՏՐԻՃՎՈՐԱՑ ԵՂԲԱՅՐՈՒԹՅԱՆ» ՄԱՍԻՆ) — ՄԱՍ Ա

Հազարամյակների պատմության ընթացքում Հայոց աշխարհի դիմագրաված քաղաքական և տնտեսական փոթորիկների արդյունքում Հայ ազգի մի ստվար հատված ստիպված բաժանվել է Հայրենիքից՝ բնակություն հաստատելով զանազան երկրներում:
Այդ նոր գաղթավայրերում սփռված Հայությունն իր ազգային նկարագիրը չկորցնելու մտահոգությամբ՝ ձգտել է իրենց ձևավորած համայնքներում հնարավորինս պահպանել հայրենի ավանդույթները:
Եվ «մայր ծառից» հեռացած, օտար ափերում ցրված «ճղակտոր» այդ բեկորները՝ գաղթականության կորստաբեր հետևանքները դիմագրավելու նպատակով, կազմակերպել են իրենց ներհամայնքային կյանքը:
Բազմաբնույթ միություններից են հնագույն ժամանակներից եկող՝ «Միհրականության եղբայրության» սկզբունքով գործած «Կտրիճվորաց եղբայրությունները», որոնց գործունեությանն առնչվող տարբեր նյութեր են պահպանվել զանազան դարերից, իհարկէ, ժամանակի թելադրանքով՝ քրիստոնեությանը հարմարեցված:

Անիում, Կարինում, Վանում, Երզնկայում և այլուր գործող «Կտրիճների եղբայրությունների» օրինակով հետագայում նման կազմակերպություններ ձևավորեցին և Ռումինիա, Մոլդովա, Ուկրաինա, Լեհաստան, Հունգարիա հասած Հայորդիք։

1280 թվականին Երզնկայում ստեղծված «Եղբարց միաբանութեան» համար Հովհաննես Երզնկացու կողմից գրված «Սահման և կանոնք»-ը, որը պահպանվել է Երևանի Մաշտոցի անվան Մատենադարանի թիվ 2329, 652 ձեռագրերում, ուսումնասիրել և 1951 թվականին հրապարակել է պատմաբան Լ. Խաչիկյանը:
Փոխօգնության և օժանդակության հիմունքներով միավորված երիտասարդներին ղեկավարում էր «Մանկտավագը» («մանկտի»՝ «պատանի, երիտասարդ, զինվոր» իմաստով և «ավագ»՝ «ղեկավար անձ»): Հիշյալ բառը հանդիպում է նաև Ուկրաինայի պետական արխիվում պահվող նյութերում՝ ապացուցելով «Կտրիճների եղբայրության» գործունեությունն այդ շրջանում ևս:

Ըստ 16-17-րդ դարերում Կամենեց — Պոդոլսկ, Յազլովեց քաղաքների «Կտրիճվորաց եղբայրությունների» կանոնադրությունների՝ ամուրի երիտասարդների մասնակցությամբ նրանք կազմակերպում էին հասարակական կյանքն ու կենցաղը՝ պահպանելով բարիդրացիական հարաբերություններ հարևան ժողովուրդների հետ, անհրաժեշտության դեպքում զինված պայքարով պաշտպանում էին նաև իրենց բնակության քաղաքը:

«Կամենիցից բացի «Կտրիճվորաց եղբայրություններ» են եղել նաև ուկրաինական մի քանի այլ քաղաքների հայկական գաղութներում։ Լվովում հայերեն գրված եկեղեցական մի ժամանակագրությունից տեղեկանում ենք, որ 1690 թ. նոյեմբերի 10-ին Լեհաստանի Հայերի Վարդան արքեպիսկոպոսը հատուկ կոնդակով հաստատել է Ստանիսլավի «Կտրիճվորաց եղբայրություն»-ը, որը հիմնադրել էր Նիկոլ Թորոսովիչ տխրահռչակ արքեպիսկոպոսը»,- գրում է Վ. Ռ. Գրիգորյանը:

…«Աշխարհը ծով է, և մարդիկ ալեկոծվում են նրա մեջ, ամեն փորձանք հնարավոր է,- ասվում է Երզնկայի կանոններից մեկում,- և եթե «եղբայրներից» որևէ մեկն ընկնի դժբախտության մեջ, մյուսների պարտքն է օգնության շտապել նրան՝ թե՛ նյութապես և թե՛ բարոյապես»։
Նույն այս միտքը տարբեր բառերով կրկնվում է և մյուս կանոնադրությունների մեջ։
(՛Եւ թէ ոք ի տկարութիւն և ի ցաւ հիւանդութեան մարմնոյ անկանիցի,- կարդում ենք Երզնկայի կանոններում,- յամենայն աւր եղբայրութենէն ի տեսութիւն գնասցեն և զհիւանդացեալն մխիթարեսցեն, և դեղով և բժշկով ձեռնտու լիցին»):

«Աւագ եղբայրն քաղցրութեամբ խրատեսցէ և կրտսերն հնազանդութեամբ լուիցէ», — կարդում ենք Երզնկայի կանոնադրության մեջ: Նույնն է կրկնվում նաև Յազլովեցի կանոններում, բայց այլ բառերով…
Բնականաբար, պատմական տարբեր ժամանակներում և տարբեր երկրներում ստեղծված այդ կանոնադրությունները, որոնք նկատելի կերպով հարմարեցված են տեղական պայմաններին, միմյանց և Երզնկայի կանոնադրության հետ համեմատած ունեն առանձին տարբերություններ»…

«Յազլովեցի Հայ «Կտրիճվորաց եղբայրության» կանոնադրությունը, որը հրատարակվում է առաջին անգամ, արժեքավոր սկզբնաղբյուր է ոչ միայն այդ ուշագրավ կազմակերպության, նրա կառուցվածքի, այլև ողջ գաղութի ղեկավար մարմինների ու առանձին գործիչների վերաբերյալ։
Ինչպես Լվովում, այնպես էլ Յազլովեցում երիտասարդների կազմակերպությունը ենթարկված է եղել գաղութի ավագների խորհրդին: Նրա կանոնների մշակմանն ու հաստատմանը մասնակցել են գաղութի ղեկավարներն ու հոգևոր գործիչները»…(Վ. Ռ. Գրիգորյան, «Յազլովեց քաղաքի Հայկական գաղութի «Կտրիճվորաց եղբայրության» կանոնադրությունը»):

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…