«ԱՆԳԻՏԱՑ՝ ԱՆՊԷՏ
ԿԱՄ՝ ԲԱՌԱՐԱՆ ԲԺՇԿԱԿԱՆ ՆԻՒԹՈՑ»
Բույսերի ուժն ու զորությունը հայտնի է դեռևս վաղնջական ժամանակների դիցաբանական առաջին պատումներից:
Բուժիչ, կազդուրիչ հատկություններից բացի, բույսերին վերագրվում էր իղձերն իրականացնող, սեր ու հարստություն պարգևող դեր:
Բույսերը նվիրաբերվում էին Դիցերին, կիրառվում ծիսական արարողությունների ժամանակ, զանազան տոներին…
Հունական դիցաբանության մեջ՝ Հոմերոսի «Ոդիսական»-ում, «Ոսկեմական» Հերմեսը Ոդիսևսին է հանձնում «Մոլոշ» (Մոլու) կոչվող դեղաբույսը՝ «Կյանքի բույսը»՝ բացատրելով նրա հատկությունը, Կիրկեի կախարդանքից նրան զերծ պահելու նպատակով («Բազմաբուժ»՝ բազմաթիվ բուժիչ ու թունավոր դեղաբույսեր ունեցող կախարդուհի Կիրկեն՝ խնջույքի հրավիրելով, թունավոր ըմպելիք խմեցնելով խոզերի էր վերածել Ոդիսևսի զինակից-ընկերներին, և, նույն ճակատագրից խուսափելու նպատակով, Հերմեսը Ոդիսևսին տալիս է «հակաթույնը»՝ «Մոլոշ» («Մոլի») կոչվող ծաղիկը, որն, ըստ ժամանակակից ուսումնասիրողների, նույնացվում է ճերմակ ձնծաղիկի հետ («մոլոշ»-ը նաև «փիփերթի» անվանումներից է Հայերենում). նկատենք, որ հետագայում «կերպարանափոխության» համանման մի պատմություն է հյուսվում Տրդատի՝ «խոզագլուխ դառնալու առիթով»):
«Երբ ես անցա սուրբ հովիտը ու դժվարին ճանապարհով
Հասնում էի արդեն ես այն ապարանքին կախարդուհի վեհ Կիրկեի,
Անդ իմ առաջ հանկարծակի կանգնեց Հերմեսն ոսկեմական՝
Նմանվելով մի նորատի, երիտասարդ, առույգ մարդու՝
Մորուքը դեռ նոր-աղվամազ, կերպարանքը՝ հույժ հաճելի։
Եվ նա իսկույն ձեռքս բռնեց, անվամբ կոչեց և այս ասաց.
«Ո՞ւր ես այդպես, դժբախտ, մենակ լեռների մեջ դու թափառում,
Երբ անծանոթ ես այս վայրին։ Մինչդեռ ահա, ընկերներդ Կիրկեի մոտ
Նեղվում են անդ խոզանոցում, որպես խոզեր ու փակված են շենքում ամուր։
Միգուցե դու եկար այստեղ, որ ազատե՞ս նրանց հիմա.
Կարծեմ, և դո՛ւ ետ չես դաոնա, այլ նրանց պես ու նրանց հետ անդ կմնաս։
Բայց ե՛կ, ես քեզ կօգնեմ սրտանց և կփրկեմ այդ փորձանքից։
Վերցրո՛ւ, ահա՛, և ունեցի՛ր քեզ հետ դեղն այս, իբրև միջոց գերահրաշ,
Եվ Կիրկեի տունը գնա. դա քո գլխից կվանի ժանտ մահ ու օրհաս։
Լսի՛ր, պատմեմ քեզ Կիրկեի միտումները նենգապատիր.
Կպատրաստի նա քեզ խմիչք և կխառնի ըմպելիքին նա դեղաբույս,
Բայց չի կարող նույնիսկ այդպես կախարդել քեզ. թույլ չի տա այդ գերազոր դեղն, որ տալիս եմ: Արդ, պատմեմ քեզ ես ամեն բան»…
«Այդպես ասաց Արգոսասպանն և ինձ հանձնեց դեղաբույսը,
Որը գետնից քաղեց իսկույն, ապա մեկնեց նա ինձ դրա հատկությունը։
Ծաղիկ էր դա, արմատը սև, ինքն սպիտակ, կաթի նման,
Աստվածները անվանում են դրան Մոլոշ։ Մահկանացու մարդկանց համար
Վտանգավոր է քաղել դա, մինչ ամեն ինչ մատչելի է աստվածներին»։
(Հատվածներ՝ «Ոդիսական»-ից):
Հին Աշխարհի Քրմերի փորձով ու գիտությամբ ձևավորված և հազարամյակներ ի վեր սերնդեսերունդ փոխանցված հնագույն գիտելիքներից որոշ փշրանքներ՝ տարբեր բույսերից, ծաղիկներից, նրանց տերևներից ու արմատներից զանազան թուրմեր, սպեղանիներ պատրաստելու բնագավառից, միջնադարյան բժշկության ձեռագիր մատյանների շնորհիվ հասել են մեր օրերը:
Բուսաբանի, երկրաբանի (հանքային նյութերի), կենդանաբանի, քիմիկոսի բազմազան գիտելիքների տիրապետման շնորհիվ՝ Քրմերի ստացած խառնուրդները, եթերային յուղերը, թուրմերն ու խեժերը, կենդանաբանական ակտիվ նյութերի առկայությամբ բարերար ազդեցություն էին գործում՝ բարելավելով մարդկանց առողջությունն ու կյանքը…
Հին ձեռագրերի տարբեր հավաքածուներում՝ Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության Մատենադարանում, Երևանի Մատենադարանում պահվող հնագույն մատյանների շարքում առանձնահատուկ նշանակություն ունեն միջնադարյան բժշկությանն ու դեղագործությանը վերաբերող ձեռագրերը, որոնցից է և Ամիրդովլաթ Ամասիացու՝ 1482 թվականին Կոնստանդնուպոլսում գրված՝ «Անգիտաց՝ անպէտը» («Անգետների համար՝ ոչ պիտանի»):
«Քերական չգիտցողների համար» մատչելի լինելու նպատակով ժամանակի խոսակցական հայերենով շարադրած իր՝ «Անգիտաց անպէտ կամ բառարան բժշկական նիւթոց» ուսումնասիրության սկզբում Ա.Ամասիացին կարևորում է բժշկի մասնագիտությունն ընտրողի մասնագիտական ու բարոյական հատկությունները…
Ներածության մեջ հիշեցնում է Արարչի ստեղծածի երեք տեսակները՝ «կա՛մ կերակուր է, կա՛մ դեղ է, որ մարմնին օգտակար է և կամ՝ վնասակար, որ մարդու «բնությունը կփոխէ և կսպանէ» (գարեջուրը «մարդու բնությունը» փոխելով՝ «այլ բնություն» է դարձնում, ուստի, միաժամանակ, «դեղ և կերակուր ասեն»):
Գրքում տրված են հին և միջնադարյան բժշկագիտությանը հայտնի գրեթե բոլոր բուսական, կենդանական և հանքային ծագում ունեցող՝ 3754 անուն դեղանյութերի նկարագիրը, նրանց տարբեր զուգորդումների, բուժման միջոցների պատրաստման եղանակներն ու օգտագործման ձևերը, նաև՝ հանքային ջրերով բուժման, նույնիսկ՝ տեղային անզգայնացման հարցերը։
«Գիտությունը Լույս է, անգիտությունը՝ խավար, և ո՛վ որ ուսումն ունի՝ Լույսն ունի, և բժշկության արհեստը գիտության մի մասն է» (…«ո՛վ որ զուսումն ունի, զլոյսն ունի. եւ այս բժշկութեան արհեստ ի գիտնականութենէն եւ յուսմանէն մաս մըն է. եւ հանապազ զմարդոյն կենդանութիւնն առողջ կուզէ)»,- բոլոր մարդկանց քաջառողջության նպատակով կիրառվող իր գիտությունն այսպես է ներկայացնում Ամիրդովլաթ Ամասիացին:
Միջնադարում Հայ բժշկագիտության հիմքում հնագույն շրջանի հանրահայտ չորս տարրերի (հող, ջուր, կրակ, օդ) և դրանց համապատասխանող չորս հիմնական հեղուկների (արյուն, լորձ, դեղին ու սև մաղձ) անտիկ տեսությունն էր, որը հիշատակում է 5-րդ դարում Եզնիկ Կողբացին՝ իր «Եղծ աղանդոց» երկում։
Հիշյալ ուսմունքի համաձայն՝ «Բոլոր արարածների հիմքը և «սերմը» չորս տարրերն են, ամեն ինչ սրանց խառնուրդից է գոյանում’ «ուժովն և գործովն և զօրութեամբ»:
Եվ այս չորս տարրերը’ ունենալով որակական հակառակ հատկանիշներ, խառնվելով միմյանց, ներդաշնակություն են ստեղծում թե՜ բնության և թե՜ մարդու մարմնում»:
Այդ հարաբերակցության խախտումից են առաջանում հիվանդությունները…
Կազդուրիչ, պաշտպանող, հանդարտություն, հաջողություն ու կարողություն պարգևող, հետագայում նաև ոմանց կողմից չար նպատակներով կիրառվող բույսերն իրենց զարմանահրաշ ու մոգական հատկություններով՝ կարևոր դեր ունեն մարդկության պատմության բոլոր ժամանակներում…
Այսօր էլ Հայկական խոհանոցի անբաժան համեմունքները, ինչպես օրինակ, Դաղձը, Արքայիկը՝ Ռեհանը, չափազանց գնահատված էին հոգևոր ոլորտում՝ իրենց բազմաթիվ հրաշագործ հատկությունների շնորհիվ (երջանկություն, սեր ու առողջություն պարգևող)…
«Առ վարդ՝ Գ(3) դրամ և մատուտակ՝ Ե(5) դրամ, ծոր՝ Ա (1) դրամ, ըռևանդ և մազտաքէ… աղա և մաղէ»… Այսպիսի բաղադրիչներով բազմաթիվ բուժանյութերի կազմություններն են թվարկված միջնադարյան շատ ձեռագրերում (մեջբերվածն Ամիրդովլաթ Ամասիացու՝ «Ուսումն բժշկութեան» գրքից է՝ մի դեղատոմսի մի փոքրիկ հատված. «դրամը»՝ փողի իմաստից բացի, ծավալի կշռաչափ է նաև):
Բուժիչ դեղամիջոցներից բացի, բույսերը նաև պատահական կամ մտացածին թունավորման պատճառ կարող են լինել:
Նման նպատակով՝ դիտավորյալ կիրառման օրինակներից է 16-րդ դարի անգլիացի բանաստեղծ, դրամատուրգ Շեքսպիրի «Համլետը», ուր Համլետի հորը թունավորել էին «բանգի» կոչվող բույսից քամած հեղուկը՝ քամուքը, քնած ժամանակ նրա ականջը լցնելով:
«Արդ լսի՛ր, Համլե՛տ, լուր են տարածել, թե պարտեզիս մեջ քնած միջոցիս օձ է ինձ խայթել։
Ամբողջ Դանիայի ականջն այս կերպով մահվանս ձևի շինծու պատմությամբ մոլորեցված է։ Բայց դու իմացի՛ր, ազնի՛վ պատանի, ինձ խայթող օձը նա՛ է, որ հիմա իմ թագն է կրում»:
«Բայց կա՛ց, զգում եմ վաղորդյան սյուքը.
Կարճ պետք է խոսեմ։ Այնինչ պարտեզում կեսօրից հետո,
Ըստ ամենօրյա իմ սովորության քնած էի ես
Ապահով ժամիս՝ հորեղբայրդ գալիս, մոտենում է ինձ՝
Անիծյալ բանգի քամուքը լցրած մի սրվակի մեջ,
Եվ բորոտաբեր հյութը թափում է իմ ականջներում.
Եվ այն աստիճան թշնամի է դա մարդու արյան հետ,
Որ այնպես արագ, ինչպես սնդիկը,
Վազում է մարմնի բնական անցքերով ու բավիղներով,
Եվ րոպեական իր ներգործությամբ թանձրացնում է
Մարդկային առողջ և նոսր արյունը:
Նույնը պատահեց և իմ արյան հետ:
Եվ հանկարծահաս մի բորոտություն թափ տվեց դրսից.
Եվ գարշ ու զազիր կեղևով պատեց ողորկ մարմինս՝ Ղազարոսի պես։
Այսպես քնի մեջ մի եղբոր ձեռքով զրկվեցի կյանքից, թագից, թագուհուց»… (Շեքսպիր, «Համլետ», Տեսարան հինգերորդ, Ուրվականը և Համլետը):
