«ՏԻԿ ԶԱՐԿԵՄ՝ ԵՂ ՀԱՆԵՄ,
ՍԱՐԱԿՏԻՐՈՒՆ ՃԱՇ ՏԱՆԵՄ»…
Հին Աշխարհի տարբեր երկրների հասարակական, տնտեսական կյանքի զանազան դրվագներ են պահպանվել ժամանակի պատմիչների նկարագրություններում:
Հույն պատմիչ Հերոդոտոսի «Պատմություն ինը գրքից» աշխատության մեջ Հայաստանին վերաբերող հատվածները թարգմանությամբ մեզ է ներկայացրել Ս. Կրկյաշարյանը՝ կրկին ապացուցելով, որ հազարամյակներ ի վեր Հայաստանի տնտեսության մեջ երկրագործությունն իր հիմնական դերն ուներ:
Հատկապես՝ Հայաստանից Եփրատի հոսանքով մինչև Բաբելոն «կլոր ու ամբողջովին կաշեպատ նավերով»՝ տկալաստերով արտահանվող բուրավետ գինու մասին հիշատակումը գինեգործության կարևորությունն է նաև փաստում:
Հայ ժողովրդական հեքիաթներից մեկում «Հինդու երկրի քառասուն փղերին քառասուն տիկ գինով հարբեցնելու» դրվագում մեծ տիկերում պահվող գինին է հիշատակվում…
Հայկական Լեռնաշխարհում վաղնջական ժամանակներից ի վեր Այծն իր կարևորագույն տեղն ու դերն ունի՝ իրենից արտադրվող հիմնական արտադրանքների հետ միասին (կաթ, միս, մորթի, բուրդ, կաշի ու, մասնավորապես, մոթալ՝ տիկ հանած կաշին, որից էլ՝ մինչ օրս գործածվող՝ հայտնի «մոթալ պանիրը», որի մասին տասնամյակներ առաջ հիշատակել է և Հին Ղրիմում ծնված Հայ գրականագետ Հարություն Սուրխաթյանն իր ստեղծագործություններից մեկում՝ «մեծամեծ և լիքը կճուճներով յուղ, պանիր ու ահագին տկերով մոթալ»: )…
Հայաստանում հարատևում են հնագույն ավանդույթները. մեր Նախնիների սովորույթի համաձայն՝ այծի կամ ոչխարի կաշվից հատուկ մշակմամբ պատրաստված տիկերում այսօր էլ միայն բնական միջոցներով արտադրվում է «մոթալ պանիրը»՝ այծի կամ ոչխարի կաթով՝ սարի ծոթրինի տերևներով ու ցողունով կամ այլ կանաչիով, վայրի սխտորով համեմված՝ առանց որևէ արհեստական խթանիչի կամ հասունացուցիչի (3-4 ամիս տևող հասունացման փուլում տիկերը շրջվում են յուրաքանչյուր 4-5 օրը մեկ):
Հայոց բնաշխարհին սերտորեն միահյուսված Այծի խորհրդանիշը հիշատակել ենք բազմաթիվ առիթներով (կենդանիների եղջյուրները՝ հազարամյակների ընթացքում որպես գավաթ կիրառվելուց բացի, այլ իմաստի կրողներն էին նաև)…
«Տիկ» բնիկ Հայերեն բառի նախնական իմաստը «Այծ» էր (Ուլ):
Բազմաթիվ լեզուներում «մորթ, կաշի, տիկ» իմաստով բառերն առաջացել են այծի, ոչխարի կամ այլ կենդանու անունից:
Այծի մորթը, որից ընտիր՝ ամուր ու ճկուն կաշիներ են պատրաստում, «Այծենի» է կոչվում, այծի մազից պատրաստված կտորը, զգեստը՝ «Այծեք»:
Ներսես Շնորհալուն վերագրվող ուսուցողական հանելուկներում Այծը ներկայացնելիս ակնարկվում են այծի մազերով հյուսված կտորը՝ քուրձն ու այծի շնորհիվ պատրաստվող՝ գինու «աղվոր տկերը».
«Յամէն շըրջի ինքն ի քարեր,
Ունի ծախու մազէ քըրձեր,
Գինոյ ունի աղուոր տըկեր,
`Ի օժտէր ձըրի դանկի կոթեր»:
«Ուլ էիր, և Տիկ դարձար,
Տկահան չարչարվեցար» (ժողովրդական առած):
Տիկը՝ կամ՝ տկճորը՝ փոքրիկ տիկը, անասունների (այծ, ոչխար, հորթ, ձի և այլն) ամբողջական մորթուց պատրաստված պարկը, անհիշելի ժամանակներից ի վեր հեղուկներ (ջուր, ձեթ, գինի, կումիս, թան և այլն) ու սննդամթերք (պանիր, մսեղեն, ժաժիկ…) պահելու համար լայնորեն կիրառվում էր Հայաստանում ու այլ երկրներում։
Կար նաև՝ «Տկճոր դեղապետական»՝ «Բժշկական՝ դեղի տկճոր»:
Այծի կամ այլ կենդանու՝ առանց փորի կողմը կտրած մորթու մշակումից ստացված յուրահատուկ պարկի՝ տիկի տարողությունը կապված էր կենդանու խոշորությունից:
Հին Արևելքում օդով լցված տիկերով նաև լողում էին գետերում (որպես փրկօղակ՝ ապահով տեղաշարժի համար):
Բրիտանական թանգարանում ցուցադրվում են ն.թ.ա 878 թվականին Ասորեստանի թագավոր Ասուրնասիրպալի կողմից Հուրիական Սուրու քաղաքի պաշարման ժամանակ փրկվելու համար գետով զինվորականների լողը՝ օդով լի տիկերով (լուսանկարները՝ ստորև):
Վերջիններս (օդով լի տիկերը) ամրացվում էին և լաստանավերին՝ բեռնատարողությունը բարձրացնելու նպատակով, ինչպես և՝ սուզվելու վտանգից զերծ պահելու համար։
Հաճախ օգտագործվել են նաև ռազմական կամուրջներ կառուցելիս՝ իբրև բարձրացնող ուժ։
Օդով լցված տիկերով է պատրաստվել և մեր Նախնիների կենսախինդ տոներն ու ծեսերն ուղեկցող հնագույն նվագարաններից մեկը՝ Պարկապզուկը՝ հայտնի նաև՝ «Պարկակպու», «Պարկապոզ», «Տկզար» անուններով…
«Տկզար» նաև Տիկ՝ Պարկապզուկ ածողն էր կոչվում:
«Բարեկենդանին գյուղերից տկզարները գալիս էին քաղաք»…
«Պարկապզուկ՝ Ուլի կամ գառան մորթից պարկ, փչողական նուագարան, որի մի պճեղի վրայ հագցրած է փողը (սրինգը), իսկ միւս պճեղին հագցրած փոքր խողովակից փչելով տկզարն ուռեցնում է պարկը և այս ճնշված օդով հնչեցնում է փողը:
Բարեկենդանի ժամանակ տկզարները պարկապզուկներով շրջում էին փողոցներն ու ածում:
Պարկապզուկով պարում էին:
Պարկապզուկ ածել՝ դատարկ սպառնալիքներ անել»,- կարդում ենք «Հայերէն բացատրական բառարանում»:
Հայ տկզարն է պատկերված Հենրի Վան-Լեննեպի (1815-1889 թթ.) ստեղծագործություններց մեկում՝ ստեղծված 1862 թվականին:
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր աշխատանքն ուղեկցվել է երգերով, որոնցում արտացոլված են
Առատության ու Բարօրության մաղթանքի երանգներով հմայական ծեսերի հետքերը:
Ու երգը հնչում էր ամենուր՝ թել մանելիս՝ ճախարակի մոտ կամ՝ վար ու ցանքի ժամանակ՝ հորովելներով՝ գութանի, արորի ու եզան գովերգով, հացահատիկը թեփազերծելիս, ձավարը ծեծելու սանդի առաջ կամ սերուցքից կարագ ստանալու համար խնոցին հարելիս (մշակների համար ճաշ պատրաստելիս)…
«Տիկ զարկեմ, եղ հանեմ,
Սարակտիրուն ճաշ տանեմ» երգից որոշ հնչյուններ՝ ստորև հղումով…
