«ԱՍՈՒՄ ԵՄ ԵՍ ԳՈՎՔ ԳՈՒՍԱՆԱԿԱՆ»…
Բազմախորհուրդ է քերթողական արվեստը, ուր հաճախ կիրառվում են այլաբանությունն ու ծածկախոսությունը: Գաղտնագրված մտքերով ու տողատակերով տաղեր, խորհուրդ-խրատներ, խորիմաստ ուղերձներ պարունակող բազմաթիվ ստեղծագործություններ են արարվել, որոնցից է և Չարենցի հայտնի «Պատգամը»՝ ակրոստիքոսով՝ կազմված բանաստեղծության ուղղահայաց երկրորդ տառերով՝ «Ո՜վ Հա՛յ ժողովուրդ, քո միակ փրկությունը քո հավաքական ուժի մեջ է», որը տպագրվել է 1934-ին…
«Այդ գրքերը խոհի ամրոցներ են գոցած,
Եվ կբացվեն քո դեմ, եթե լինես անահ» (Չարենցի խոսքերով)…
(Ե. Չարենցի տուն-թանգարան)
Մարտիրոս Սարյանը, որը բազմիցս նկարել է «բանաստեղծ-լեգենդին»՝ Չարենցին, նրան բնութագրել է որպես «Ժայռեղեն հսկա», «Հայրենիքի զինվոր».
«Ինքը հայրենիքի զինվորի հոգեբանություն ուներ և նույնը պահանջում էր շրջապատից: Ամեն ինչ և ամենքին, հենց իրեն, գնահատում էր այդ հոգեբանությամբ»:
Հայաստանի պատմությանն ու մշակույթին քաջատեղյակ, խորագիտակ բանաստեղծն Անիում՝ այնտեղ պեղումներ իրականացնող Նիկողայոս Մառի հետ հանդիպման ժամանակ փայլել է իր իմացությամբ՝ «համարձակ զրուցելով ակադեմիկոսի հետ՝ գիտնականին զարմացնելով իր գիտելիքներով»:
(Ե. Չարենցի տուն-թանգարան)
Չարենցի հզոր շնչով՝ «բարձրաձայնված ու չբարձրաձայնված» մտքերով որոշ հատվածներ՝ իր «Գովք»-ից…
ԳՈՎՔ ԽԱՂՈՂԻ, ԳԻՆՈՒ ԵՎ ԳԵՂԵՑԻԿ ԴՊՐՈՒԹՅԱՆ
Ա
Օրերում այս ջերմ ու հողմածեծ,
Երբ շառաչում են բանակներ մեծ,
Եվ Արարատից մինչ բարձրաբերձ
Հիմալայները այն երկնահեց
Ելած պայքարի՝ շաչում են, տե՛ս,
Դասակարգերի զորքերն հրկեզ,—
Ոգևորությամբ պայծառատես
Երգում եմ ահա այս գովքը ես:
Բ
Երգում եմ ահա այս գովքը ես
Մեր օրերում այս բազմաշառաչ,
Երբ բազմություններ հողմահալած
Մղում են պայքար մի լուսագես.—
Մղում են այնտեղ մի պայքար մեծ
Ընդդեմ դասերի կործանարար,
Դասերի այն սև, որ երկրում մեր
Սրբեց մրրիկը այն փրկարար։
Է
Երգում եմ ահա այս գովքը ես
Խաղողի մեր բորբ ու լուսատեսք,
Մեր գինու՝ պայծառ ու հրակեզ,
Մեր արվեստների մեծահանդես։
Եվ դպրությո՛ւնն եմ մեր երգում ես,
Գեղեցկությունը դպրության վես,
Որ օրերում այս պարգևե մեզ
Հույզեր հրահուր և մրգեր կե՛զ։
ԺԴ
Որքան կանգուն է աշխարքը քար,
Որքան փայլում է արևը վառ —
Եղել է խաղող, ողկույզ պայծառ,
Եվ գինի՝ մաքուր ու կենարար։
Եվ երգ է եղել աշխարհում հար,
Եղել է արվեստ ստեղծարար,
Եվ դպրություն է եղել դժվար,
Ոգու տքնություն հանճարափայլ։
ԺԵ
Բայց չեմ գովերգում երգով իմ այս
Ես հին դարերի խաղողն այն սև,
Եվ հին դարերի գինին այն զեխ,
Եվ հին դպրության հո՛ւնն այն դժվար։
Օ՜, տքնությո՛ւն դու դարերի ծեր,
Որ արքաների՛ն միայն լուսել,
Որ ճորտությո՛ւն ես սերմանել սև
Եվ սին դպրությամբ ոսկեզօծել։
ԺԶ
Օ՜, միջնադարյան մթին խուցե՛ր
Եվ վարդապետնե՛ր դեմքով մթին,
Որ դպրությունն եք ստեղծել հին,
Սևակող գրքեր՝ մտքերով սին,
Դժնաձայն տաղեր, ժանգով խրթին,
Աղոթքներ՝ ձոնված անեղծ կույսին,
Որ գեղջուկ մարդու գեղջուկ մտքին
Քաշեք պատնեշներ խավարածին։
ԺԷ
Օ՜, վեղարավոր դպիրներ հին,
Որ ճաշակել եք ողկույզն անգին,
Ճորտերի տնկած ողկույզն անգին,
Ճորտերի քամած արդար գինին —
Եվ ձեր խուցերում՝ ժանգով խրթին՝
Անեծքներ հղել գինուն, որթին,
Եվ ռամիկ, արդար ժողովրդին
Ժուժկալ ճորտություն քարոզել սին։
ԺԸ
Օ՜, մռայլախոս դպիրներ սև՛, —
Դո՛ւ, Շնորհալի՛, և դո՛ւ, Նարե՛կ,
Դո՛ւք — մագաղաթյա ու հանճարեղ,
Դո՛ւք — զարհուրելի, ինչպես Դարեհ,
Դո՛ւք — պատան մտքի, դո՛ւք — անարև,
Որ սրտի համար դարե՜ր, դարե՜ր
Կերտել եք դագաղ — պատյան քարե,
Եվ ոգու համար — դժնյա տառեր։
ԺԹ
Օ՜, միջնադարյան մռայլ արև՝
Կախված կապարե երկնքից մութ,
Միջերկրականից մինչև Տղմուտ
Երկի՛ր քարաշատ, հերկեր ջերմոտ,—
Եվ հրով կիզված մի ժողովուրդ՝
Կուռ դղյակների թե՛ բիրտ, թե՛ բութ
Բռնության ներքո՝ կեղեքված սուտ
Քարոզչությամբ այդ բազմահմուտ…
Ի
Գոռ դղյակներում նստած հարուստ
Ազատանիներ շվայտ ու ցոփ,
Զրահներ զարհուր ու արնացոլք —
Եվ ստրուկների վերջին հացով
Բարձրացած վանքե՛ր քանդակազօծ…
Վանքեր երկնահեց ու խոյացող՝
Մռայլ դպրության հեղձուկ բոցով
Ճորտերի հոգին ընդմիշտ խոցող…
ԻԱ
Ես չե՛մ գովերգում հանճարը ձեր,
Օ՜, ժանտաբարո դպիրներ ծե՛ր,
Որ մառ բարբառով դպրության մութ
Կոփել եք ստրուկ մի ժողովուրդ,
Կերտել եք ձեռքով բազմահմուտ
Ոգու շղթաներ թե՛ բարդ, թե՛ բութ —
Եվ ձեր դպրության գրքերը սուտ
Հռչակել թե՛ վեհ, թե՛ լույս, թե՛ սուրբ։
ԻԲ
Ձեր տքնությունը եղել է զուր,
Որքան էլ հմուտ ու հանճարեղ —
Ձեզ չի հաջողվել սակայն մարել
Ճորտ ժողովրդի բարբառը սուրբ…
Օ՜, ռամիկ մարդու արդար լեզուն
Հունով հայրենի, չնայած ձեր
Դժնի դպրության — դարե՛ր, դարե՛ր
Իր մաքրամաքուր ջուրն է տարել…
ԻԳ
Դո՛ւք — պալատական, դո՛ւք — արդարև
Դժնի դպրության կոթողներ սին,
Թշնամի կյանքի՛ն, սրտի՛ն, լույսին,
Հանուն սրբության անեղծ կույսի —
Քերթողնե՛ր կրքի ու տռփության,
Դուք չե՛ք այսօրվա մեր դպրության
Դարերից հորդող գետն այն փարթամ,
Որ դեռ հավիտյա՛ն պիտի երթա…
ԻԴ
Օ՜, ո՛չ.— համընթաց ձեր դպրության,
Այդ հին դարերից, որպես Գողթան
Վտակներ վճիտ ու ոսկեձայն—
Հասել են տաղեր մեզ տխրության…
Եվ գեղջկաբարբառ ուրախության…
Հասել են տաղեր գուսանական,
Հայրեններ ռամիկ ու ռազմական
Եվ անտունիներ թափառական…
ԻԵ
Ասում եմ ես գովք գուսանական
Քաղցրիկ երգերին մեր ոսկեձայն,
Որ երգիչները թափառական
Երգել են մթին դարերում այն։
Մեր հին քերթությա՛նն այս աշխարհիկ,
Որ դայլայլներով բիրտ բարբառի,
Ընդդեմ վանքերի մռայլ քարին—
Երգել է սերը չնաշխարհիկ…
ԻԶ
Եվ ասում եմ գովք ես հիմա այն
Մեր հայրեններին գեղջկաբարբառ,
Որ գինու գովքն են երգում անչար,
Որթան ողկույզի հմայքն անճառ՝
Քրտնաթոր մարդու վաստակն արդար։
Օ՜, ռամիկ մարդու լեզո՛ւ ճարտար,
Ձայն աշխատանքի արևավառ,
Սիրո, խնդության գեղջուկ քնա՛ր…
Իէ
Օ՜, խնդությո՛ւն խեղճ՝ առանց առթի,
Օ՜, ուրախությո՛ւն ռամիկ մարդի,
Օ՜, խաղող՝ քաղած վերջի՛ն հերթին,
Օ՜, գինի՝ քամած վերջին որթից,
Որ մութ վանքերի զանգից հեռու
Հոսել ես խարխուլ այն խուղերում,
Ճորտերի տրտում տնակներում,
Նրանց երգերում ու սրտերում…
ԻԸ
Օ՜, ճարտար ճորտե՛ր, ապրել եք դուք
Խարխուլ խուղերում անծածկ, անդուռ,
Կամ քաղաքների պարսպից դուրս
Խուլ քարայրներում այն ժայռակուռ,
Արդար վաստակով ձեր ծանր ու սուրբ,
Քրտինքով անգին, տքնությամբ լուռ,—
Եվ երգել եք ձեր երգերը հուր
Բարբառով վճիտ, հանգով մաքուր։
ԻԹ
Ասում եմ ես գովք ապա արդար
Անտունիներին տխրաբարբառ,
Շրջիկ տաղերին, որ դարեդար
Երգել են հողե մեր գյուղերում,
Կամ քարաքանդակ քաղաքներում—
Այդ քաղաքների խուլ տներում,
Սիրելիների սիրուց եռուն՝
Իրենց հայրենի խուղից հեռու…
Լ
Օ՜, ճարտար ճորտե՛ր,— մեր քերթության
Աղբյուրնե՛ր մաքուր,— դո՛ւք, ոսկեձա՛յն,
Որ կարկաչելով հասած մինչ լայն
Մեր հորձանուտը տաղերգական,
Ձուլվելով երգին հովնաթանյան
Եվ սայաթնովյան խաղերին ա՛յն—
Եղել եք ակո՛ւնքը իսկական
Մեր նո՛ր արվեստի քերթողական…
ԼԱ
Օ՜, ձեզանի՛ց են սկիզբ առել
Մեր ժողովրդի երգերն հրե,
Մեր աշուղների այն հանճարեղ
Երգերը ոսկուն, որպես արև,
Եվ ձեզանի՛ց է ապա սերել
Այն քերթությունը, որ դեռ երեկ
Լոռու տաղերգուն մեր արդարև
Դարձրեց պայծառ, ինչպես բյուրեղ։
ԼԴ
Այրում էր մի սև, դժնի արև
Դարեր շարունակ, մինչև երեկ
Քարե երկիրը մեր անտերև,
Մեր խրճիթները հողմաերեր։—
Մեր գլխին — բազում դաժան տերեր՝
Հայրենի, օտար և զանազան,—
Արքաներ, որպես վայրի գազան—
Ե՛վ խռովք, և՛ խաչ, և՛ խարազան…
ԼԵ
Շահատակողներ ժանտադաժան.—
Թեյմուրլենկ՝ չարաչք ու չարաժանտ,
Չինգիզխան՝ զորքով բազմահազար,
Աբբասներ՝ զարհուր ու զանազան,
Եվ ռուս արքաներ արնաբաժան…
Օ՜, ժանտ արքանե՛ր, ձեր սրբազան
Արշավանքներում որքա՜ն տեսանք
Փորձանքներ դժնի ու տարաժամ…
ԼԸ
Փա՜ռք մաքառումին քո անդադար,
Քո ռամիկ հանգին, որ դարեդար,
Ճորտության միջից հունով դժվար,
Կտրելով մթին մի ճանապարհ —
Հասել է ահա մինչև մեր վառ
Այս արեգակը ստեղծարար,
Որ վառվել է հար, վառվել է հար,
Բոլո՜ր ճորտերի փառքի համար։
ԼԹ
Փա՛ռք արևին մեր, որ հիմա վառ
Լուսավորում է հրով բերրի
Անցնող խավարը մեր խուղերի,
Խուլ նկուղները քաղաքների,
Եվ լեռնաշխարհում ահա մեր հին
Շաղում է շողեր անմարելի,
Որ ճորտության մեջ հեծող գերին
Դառնա իր բախտի տերը վերին։
Խ
Օ՜, դո՛ւք հեռավոր եղբայրներ ի՛մ,
Քերթողնե՛ր գեղջուկ հայրենների,
Երգասան ճորտեր՝ մտքով գերի
Ձեր ժամանակվա օրենքների,—
Ահա՛ բարբառը ձեր երգերի,
Հասած մինչև ինձ՝ իմ ձեռքերից
Անցած նորանոր երգիչների—
Հորդո՛ւմ է արդեն իր ափերից…
ԽԱ
Օ՜, ճարտար ճորտե՛ր, եթե դարեր
Ճորտությունն անգամ այն անարև
Չխեղդեց բարբառն այս հանճարեղ,
Որ վտակներով բազմաբարև
Հասավ մինչև մեր օրն այս հրե—
Ապա արևի ներքո այս մեր,
Ուր չկան տերեր, չկան ճորտեր —
Որքա՜ն հորդառատ պիտի հորդե…
ԽԲ
Ու պիտի գնա՜ հիմա այն դեռ
Մինչև օվկիա՜նը գալիք կյանքի,
Ուր մարդկությունը ողջ աշխարհքի,
Առանց դասի ու դասակարգի,
Լծված խնդագին աշխատանքի
Պիտի իր անհուն երկի՛րն հերկի,—
Երկիր արևի՜, գինո՜ւ, երգի՜ —
Եվ մտքի՜, ոգո՜ւ բեղուն բերքի…
«Գովք խաղողի, գինու և գեղեցիկ դպրության». Ե. Չարենցի «Գիրք ճանապարհի» գրքի նկարազարդում (1933),
Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի
Ֆոնդապահոց
