«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Ի)

«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Ի)

Շարունակելով 1921 թվականի ամռանը Մարզվանի Հայության կոտորածների ականատես Նշան Զորայանի հուշերը՝ մի հատված ևս՝ ստորև:

Հիշեցնենք, որ 1915 թվականին 11 հոգանոց ընտանիքից միակ վերապրածն էր նա ու փոթորկալից կյանքի վերջին օրերին գրեց իր «Կարապի երգը»՝ շարադրելով մղձավանջային իրադարձություններով ու ապրումներով լի այս «Հուշերը» (սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում)…

…«Մարդը, ձայնս առնելով, գլուխը պատուհանէն դուրս հանեց և հարցուց, թէ ո՞վ եմ և ի՞նչ կուզեմ:
Հայտնեցի իրեն, թէ իրենց դիմացի դրացին եմ և կուզիմ կարճ խոսակցութիւն մը ունենալ իրեն հետ:
Մարդը «Ալլա՜հ, Ալլա՜հ» ըսելով մեկ մը աղօթքի խոսքեր ալ արտասանեց ու յետոյ տեղէն ելլելով վար իջավ, փողոցի դուռը բացավ, զիս ներս ընդունեց ու կրկին դուռը գոցեց՝ փողոցը լավ մը խուզարկելու աչքերով դիտելէ վէրջ:
Առաջին հարցումը այս եղավ, թէ եկած ատենս որևէ մեկը տեսա՞վ և կամ որևէ մեկը գիտի՞ իմ գալը:
Ժխտական պատասխանիս վրայ մարդը հանգստանալով՝ առաջնորդեց անձնական իր սենեակը և, պատուհանը գոցելով, վարագույրն ալ քաշեց՝ դուրսի մէկը մեզ չի տեսնելու կանխազգուշութեամբ:

Մինչ ինք այդ գործով զբաղուած էր, բազմոցին վրայ տեսայ Ղուրանի աղօթագիրքը՝ կանաչ ծածկոցին վրայ ու համոզուեցայ, որ վտանգ մը չի կրնար գալ ինծի այս մարդէն: Թէ մինչ ուրիշ թուրքեր, ո՞վ գիտի ի՛նչ ոճիրներ կը ծրագրեն գիշերուան այս լռութեան մէջ՝ հաջորդ օրը գործադրելու, այս ազնիվ անձը հավատալիքի գրքի ընթերցումով մը կը պարապէր:

Պատուհանը գոցելէ վէրջ մարդը նստավ բազմոցին վրայ և զիս քովը նստեցնելով՝ ծխատուփը հրամցուց ինծի: Երեք օրէ ի վէր բնավ չէի ծխէր, շնորհակալութեամբ ընդունեցայ և գլանակ մը փաթթեցի: Հետոյ, ինքնութիւնս ճշտելէ վէրջ, ինծի հարցուց, թէ ինչպէ՞ս գիտէի, թէ ինքը անվնաս մէկը կրնար ըլլայ, քանի որ իր ցեղակիցները մեր ոչնչացումը կը փնտրէին:

Մարդը կարծէս հանկարծակիի էր եկած, թէ ես, Հայ մը ըլլալով, ինչպէ՞ս վստահեր էի ինքզինքս ներկայացնել մեկու մը, որ հազիվ ծանոթութիւն ունէինք իրարու հետ: Ըսավ թէ՝
«Զավա՜կս, ինչպէ՞ս չի վախցար մինչև տուն գալ և ինծի ներկայանալ, քանի որ ես ալ թուրք մըն եմ, որ միայն ձեր ցեղը բնաջնջելու ծրագիրը կը հետապնդէ տարիներէ ի վէր, և սրան վէրջին զոհերն եղան Մարզուանի Հայութիւնը»:

Նշան Զորայանը պատասխանում է, որ «թուրք չարագործների ու խուժանի հասցեին ուղղված նրա հանդիմանությունները տեսնելով է վստահել նրան ու այդ վարմունքից համոզվել է, որ ազնիվ սիրտ ունի ու կարող է պաշտպան լինել»:
«Մարդը խիստ զգացվեցավ իմ արտասանած խօսքերէս ու աչքերը լեցուեցան, գլուխը երերցնելով «ա՜խ» մը քաշեց ու արտասանեց.
«Եթէ Արդարութեան ձեռք մը գոյութիւն ունի այս աշխարհի վրայ, գործուած չարութիւնք անպատիժ չեն մնար: Եթէ աշխարհին վրայ չի ալ պատժուին՝ միւս աշխարհին՝ գեհենի կրակին ստիպուած են վճարելու: Սակայն կը վախնամ, թէ այս աշխարհի վրայ մեր ազգը պիտի խեղդվի իրեն իսկ կազմած ալէկօծ ծովուն մէջ, որ անմեղ մարդկանց արիւնով լեցուած է: Հակառակ մեր մարգարէէն մեզ պարտադրած և Ղուրանի Սուրբ օրենքներով մէզի սորվեցուցած կանոնների, այս բարբարոսութիւնները իսլամական դավանանքին բոլորովին հակառակ են, և մեր տգետ ժողովուրդը չի գիտէր գործուած անարդարութեանց ծանր հետեւանքները»:

Այլեւս բոլոր կասկածներս փարատեցան այս խօսքերէն յետոյ և զգացի, որ իսկապէս այս մարդը բարիք միայն գործող մէկն է ու որոշեցի հայտնել իրեն ընելիքս և սպասել, թէ ի՛նչ ընթացք պիտի տար իմ առաջարկին…
…Անվերապահորէն իրեն հայտնեցի, որ ես մենակս չէի ու իմ հետս կը գտնվեր մեր տան տիրոջ երիտասարդ աղջիկը, որը ավելի կարօտ է պաշտպանութեան:

«Եթէ ես մենակս ըլլայի,- ըսի,- թերեւս չէի ուզէր Ձեզ անհանգիստ ընել՝ առանձին փնտրելով փրկութեան միջոց մը, բայց փախուստի միջոց չեմ կրնար գտնիլ այս տկար արարածին հետ, և իմ խիղճս ալ թույլ չի տար, որ առանձին ձգեմ զինքը:
Ահավասիկ, ինկեր եմ Ձեր դուռը, Ձեր խղճի դատը, մեր երկուքին փրկութիւնը կամ մահը Ձեր ձեռքը հանձնելու:
Անշուշտ, Ձեր ընելիք բարէգօրծութեան վարձատրութիւնը պիտի ստանաք օր մը բարէգօրծութեանց վարձատրիչ Ամէնակարող Աստուծմէն»:

Խեղճ մարդը մեծ մտածմունքի մէջ ինկած էր, և ես կզգայի, որ հոգին կը տառապէր, լուռ էր, չէր խօսէր…
Քանի մը տագնապալի վայրկեաններ սահեցան այսպէս, ու ես բերանէն կախուած կսպասէի, թէ արդեօք ի՞նչ ընթացք պիտի տար իմ առաջարկիս:
Մերժում չէի սպասէր նմանօրինակ մէկու մը, բայց ինչո՞ւ անմիջապէս պատասխան մը չէր տար՝ այո՛ կամ՝ ո՛չ:
Վէրջապէս մարդը լռութիւնը խզեց ու դառնալով ինծի՝ ըսավ.
«Անբա՛խտ մարդ, ո՞ր տեղէն եկար ու ինծի գտար՝ առանց քեզի ալ իմ տառապող էութիւնս վրդովելու: Եթէ այս աշխարհին վրայ մինակս ըլլայի ու չունենայի կինս ու անչափահաս որբ թոռնիկս, թերեւս ինծի գալիք բոլոր վտանգները աչքս առնէի՝ ձեզ պաշտպանելով փրկելու ձեր կեանքերը, (կինն ու թոռնիկը տանը չէին, որպէսզի կատարուած սպանութիւնները չի տեսնէին՝ մարդը գտնում էր կինն ու թոռնիկը հեռացնել զուտ թրքական թաղ մը բնակվող իրենց ազգականներէն մէկուն տունը):
Բայց ափսո՜ս, որ Ձեր առաջարկը ընդունիլ այս տարիքիս մէջ կարողութենէս դուրս է:
Գիտցի՛ր, որ կառավարութիւնը հրաման արձակած է և մունետիկով ծանուցած է, որ՝ «Եթէ երբևէ թուրք մը յանդգնի Հայ կամ հույն մը թաքցնել, երբե՛ք չի պիտի խնայուի, և անոնց առանց դատավարութեան պիտի կախուի իր տան դռանն իսկ»:
Իրավ թէ կը սիրեմ բարեգօրծութիւնը, բայց չեմ ալ կրնար վտանգիլ դրութիւնը կնօջս ու թոռնիկիս՝ իմ անձիս պատահելիք վտանգովը»:
«Ինձ համար,- ըսավ,- ոչինչ, թէ մեռեր եմ երկու հոգի փրկելու համար: Բայց ի՞նչ պիտի ըլլան իմ կորստից յետոյ կինս ու թոռնիկս: Կը ներես, որ չի պիտի կրնամ նման վտանգի ենթարկել կինս ու թոռնիկս: Հրամանը շատ խիստ է, և այս շուն կառավարութիւնը գիտէ գործադրել իր արձակած հրամանը՝ առանց խղճահարութեան:
Գնա՛, զավակս, ու Աստծոյ ապավինէ ու վերադարձի՛ր քո թաքստոցդ: Հարկավ, այսպէս չի պիտի մնայ ու վէրջապէս վէրջ մը պիտի տրուի այս խժդժութեանց: Նայեցե՛ք, որ լավ պահուիք ու ձեռք չ’իյնաք կարելի եղածին չափ»:

Այս վերջին խօսքերէն՝ մէկ վայրկեանին մէջ հույսերս ի դերև ելան:
Իր հայտնած եղելութիւնը նույնիսկ սահմռկեցուց զիս:
Ուրեմն՝ կատարած եղեռնագործութիւնները, որը մինչեւ այդ վայրկեանը կկարծէինք, թէ միայն Թօփալ Օսմանի ու իր չէթաներուն գործն էր, սխալ էինք ըմբռնած…
Այդ ատեն հասկցայ, որ թուրք կառավարութիւնը ուղղակի գործակից էր չէթաներուն ու սիստեմատիկ կերպով կը վարէին ամէն գործ:

Այլեւս կը պատրաստուէի շնորհակալութիւնս հայտնելով մեկնիլ, երբ միտք մը ևս հղացայ միտքիս մէջ. գեթ քովս գտնուած արժէքաւոր ծրարը ավանդ ձգել այս մարդուն քով: Վստահութիւն գոյացուցի, թէ եթէ մենք ողջ ազատվենք, անշուշտ, կը վերադարձնէր մեզի:
Այս մասին օրիորդին հավանութիւնը չունէի, սակայն կը մտածէի, որ ըրածիս մասին առարկութիւն մը չի ըներ, նույնիսկ քանիցս անգամ կրկնած էր, որ այդ գանձը իր համար վտանգ մը կը ներկայացնէր ու կ’ափսոսար, որ փոխանակ տեղ մը պահելու, աճապարանքէն շտապած հետն էր վերցուցէր: Չէ՞որ, իրմէ բաժանուած պահէն ալ ինձի հանձնարարած էր, որ եթէ հարկը պահանջէր՝ կրնամ հանձնել իրեն պայմանով, որ մեզի ազատեր:
Կը խորհէի, որ, իրավ թէ, մարդը՝ հակառակ իր բարեացկամութեան, չէր կրցած մեր փափագին գոհացում տալ, սակայն առանց որևէ դժվարութեան կարող էր գէթ մեր ձգելիք ավանդը պաշտպանել:
Վստահ էի նաև, որ օրիորդը ինձ եղբոր պէս կը սիրէ և բնավ չի տարակուսեր իմ մասիս, թէ ի վնաս իրեն որևէ ձեռնարկ մը կարող եմ ընել:

Այս խորհդածութեամբ՝ գրպանէս հանեցի ծրարը ու բազմոցին վրայ իր քով դնելով, ըսի.
«Պե՛յ պապա, շատ շնորհակալ եմ ձեր անկեղծ զգացումներէն ու մեզ չի կրնալ պաշտպանելու անկարողութեանդ, երբէք առարկութիւն մը չունիմ և չեմ ալ ուզէր, որ մեր պատճառով քո դիրքդ վտանգվի: Միայն կը խորհիմ, թէ կրնաք ուրիշ բարիք մը ընել մեզի»:
«Ի՞նչ է այդ ծրարը, զավա՛կս»,- ըսավ խեղճ մարդը՝ ետ-ետ քաշվելով:
Հայտնեցի իրեն եղելութիւնը և խնդրեցի, որ գէթ իր քով պահէ այս ավանդը: Ըսի, որ՝ «Եթէ մեր երկուքէն մեկս ողջ ազատուինք, մեզի կը վերադարձնէ զայն: Հակառակ պարագային՝ մեր մոր կաթին նման հալալ է, կրնաք դատողութեանդ համաձայն գործածել՝ ըլլայ ձեր պէտքերուն, ըլլայ բարեգօրծական ձեռնարկի մը հատկացնելով»:

Երբ այսպէս հայտնեցի, այս երկրորդ առաջարկս, առանց նույնիսկ խորհրդակցելու առաջարկի վրայ, պատասխանը եղավ՝ «Ո՛չ, զավակս, — ըսավ,- երբէք չեմ կրնար ընդունիլ այդ ավանդը, քանի որ չեմ կրնալ գիտնալ, թէ ի՞նչ կ’սպասէ ձեզի, ես սրտանց կը մաղթեմ ու կ’աղօթեմ, որ ազատուիք ողջ-առողջ այս պատուհասէն: Սակայն եթէ հակառակը պատահի, ձեր ձգած ավանդը ինծի՞ վերապահել, այդ անկարելի է ինձ համար»…

Լինելով ջերմեռանդ հավատացյալ՝ «ուրիշի դրամով բարեսերի տիտղոս չշահելու նպատակով» մերժում է ավանդը պահել, պատճառաբանելով, որ «նույնիսկ եթե իր ձեռագրով ստացագիր էլ ունենա՝ դարձյալ կդատապարտեն իրեն՝ կառավարության հրահանգին հակառակ շարժվելու համար»:
Ապշած, որ նման հազվագյուտ մարդիկ էլ կարող են գտնվել, վերջին հուսահատ ու կտրուկ շեշտով Նշան Զորայանն ասում է, որ եթե չպահի գանձը՝ ստիպված պետք է փողոցում այն թողնի: Այդ որոշումից ազդված՝ հարևանը խոստանում է, որ անձեռնմխելի կպահի, հարկ եղած դեպքում՝ նրանց կողմից կհանձնի Հայ ազգին՝ եկեղեցական կամ բարեսիրական որևէ հաստատությանը:

«Գրպանէն տետրակն ու գրիչը հանելով՝ իմ և օրիորդ Նուարդին անունները արձանագրեց մէջը և ըսավ. «Զավա՛կս, ա՛ռ այդ ծրարը ու քո ձեռքովդ տեղավորէ՛ սա դիմացի դարակին մէկ անկիւնը:
Շնորհից Աստուծոյ, ողջ մը մնաք և կուգաք ձեր ձեռքով վերցնեք այդ ավանդը:
Ձեռքովս իսկ տեղավորեցի ծրարը դարակին մէկ անկիւնը, որմէ յետոյ ինքը կղպեց դարակը ու բանալին առնելով՝ զետեղեց գրպանին մէջ:
Կարծէս ծանր հոգէ մը ազատուած էի, ուստի, չուզելով աւելորդ ձանձրույթ պատճառել, իմ խորին շնորհակալութիւնս յայտնեցի ու հրաժեշտ առի:
Մարդը հետս մինչև փողոցի դուռը ընկերացավ ու դուրս ելավ՝ ստուգելու համար, թէ այդ կարճ հեռաւորութիւնը կտրելու համար վտանգաւոր բան մը կա՞ր արդեօք:
Բաժանուեցայ ծերուկէն:

Առանց միջադեպի վերադարձա մեր թաքստոցը:
Օրիորդ Նուարտը անձկութեամբ կ’սպասէր վերադարձիս:
Երբ իր քով հասայ՝ «Փա՛ռք քեզ, Աստուա՛ծ» մը թռավ բերնէն: Ես սկսայ մեր տեսակցութեան արդիւնքը մէկիկ-մէկիկ պատմել իրեն, քիչ մը վախնալով յայտնեցի իրեն ծրարը հանձնելուս պարագան, քանի որ ինք միայն հաճոյութիւն տուած էր ծրարը յանձնել միայն այն պարագային, երբ մարդը ուղղակի իր պաշտպանութեան տակ առնել կամենար մեր անձերը:
Երբ ամէն ինչ բացատրեցի, ինծի ըսավ, որ՝ «Շատ լավ է կարգախօսութիւնդ, բոլորովին համամիտ եմ: Եթէ քո տեղը ըլլայի, ե՛ս ալ միեւնոյն բանը կ’ընէի»:

Այդ գիշերն ալ լուսացուցինք՝ մինչեւ առաւօտ խոսելով ու խորհրդածելով անցնող անցքերուն վրայ և սպասելիք բաներու վրայ:
Նույնիսկ այդ գիշեր քաղաքէն ելլելով փախչիլ մտածեցինք: Սակայն վախնալով, որ քաղաքին չորս կողմը պաշարուած կրնայ ըլլալ փախչողները բռնելու, ետ կեցանք այդ մտածումէն:

Հինգշաբթի»…

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…