«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Լ)
1921 թվական, Մարզվան…
Հուլիսյան մի հինգշաբթի օրվա դեպքերից որոշ դրվագներ՝ ականատեսի՝ Նշան Զորայանի հուշերից, ստորև:
Սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում…
«ՀԻՆԳՇԱԲԹԻ…
Հինգշաբթի առաւօտ թուրք ամբոխը դարձեալ ոտքի վրայ էր՝ իր շահադատական գործերը շարունակելու առաջադրութեամբ:
Իրենց մէջ չէթաներ չի կային այլևս: Մեր տունը տակաւին պարապ ըլլալով՝ հարիւրաւոր կողոպուտ փնտրողներ կ’այցելէին և, կարեւոր բան մը չի գտնելով, կը հեռանային: Բայց կային այնպիսիններն ալ, որոնք բակը դիզուած մեր կովերու չորցած աղբերը անգամ կրելու կը ստորանային…
Այս այցելութեանց հետևանքով մինչև կէս օր քանի՜-քանի՜ անգամներ ստիպուեցանք տեղերնիս փոխիլ՝ մինչեւ որ կէսօրէն վէրջ թուրք մը սկսավ գույքեր բերել ու տեղավորել մեր տան տիրոջ բնակած կողմը, ու այս կերպով վէրջ տրուեցաւ խուժանի մուտքը մեր բակէն:
Այս անգամ ալ թուրքին մեր տան մէջ ներկայութիւնը կը մտահոգէր մեզ:
Կը վախնայինք, որ մարդը իր ապահովութեան համար կրնայ մանրակրկիտ հետախուզութիւն մը ձեռնարկիլ ու վտանգիլ մեր դիրքը: Բայց կը թվար, թէ մարդը համոզուած էր, որ այլեւս կարելի չէր թաքնված մէկը գտնվիլ կամ ալ՝ ավելին, մարդը ժամանակ չունէր կորսնցունելիք, քանի որ ինք մինակը միայն կը փոխադրէր իր գույքերը:
Այդ օրը ականատես եղանք եղեռնագործութեան այնպիսի՜ սօսկալի դրվագի մը, որ իր տեսակին մէջ կը գերազանցէր մինչ այդ գործադրվածներուն…
Նախապէս ըսինք, որ Հայ կիները ու անչափահասները ժողվելով իրենց տուներէն՝ լեցուցէր էին տեղւոյն ֆրանսիական աղջկանց վարժարանը:
Ասոնց ալ ճակատագիրը որոշուած է եղեր ահռելի բնաջնջումով մը: Այդ բնաջնջումէն ազատուեցան մերինները միայն վէրջին վայրկեաններուն՝ հրաշքով մը միայն:
Այս մարդակերպ շնագայլերը դիվային մէթօդ մը մտածէր էին. անոնց մոտ պահուած դրամներ մէջտեղ հանելուն համար կը մտնէին այս դժբախտ կիներուն մէջ և առաջարկ կ’ընէին, թէ՝ այն, որ դրամ ունի պահուած և կ՛ուզէ իր կամքով յանձնել իրենց՝ պիտի ազատեն զիրենք իրենց տուները տանելով, խնայելով իրենց և թէ իրենցմէ տակաւին ողջ մնացածներուն:
Բայց անոնք, որոնք չեն անսար իրենց խորհուրդներուն, ստիպուած են հոս մնալ ու անկէ վէրջ սպանդանոց առաջնորդվիլ:
Ափսո՜ս, որ կարգ մը միամիտ կիներ հավատացէր էին այս մարդակերպ գազաններուն տված խոստումներուն… Ինչու՞ չէ, Մարզուանցի ընտանիքներէն շատեր, 1915-ի Հայկական տեղահանութեանց ընթացքին, իրենց դրամի ուժով հաջողէր էին տեղահանութենէն ազատվիլ ու մնալ իրենց քաղաքին մէջ: Այդ կարգին պատկանողներէն շատեր այս անգամ ալ հուսացէր ու խաբվէր էին, թէ պիտի կրնային իրենց դրամները յանձնելով փրկվիլ այս անգամուան աղէտէն ալ:
Առաւօտեան ժամը իննի ատեններն էր: Մենք սկսած էինք արդէն ձեղնայարկէ ձեղնայարկ փոխուիլ, երբ տեսանք մեր դրացիներէն ծանօթ կին մը, որուն ընկերացած երեք թուրքեր եկան մտան իրենց տունը:
Երկուշաբթիէն ի վէր առաջին անգամն էր, որ կը տեսնէինք այդ Հայ կինը:
Այժմ ենթադրեցինք, թէ կիները ամբողջութեամբ սպաննուած չէին: Ուրեմն՝ հույս մը ծնուավ մեր ներսը, թէ թերևս մեր ընտանիքներն ալ ողջ մնացած ըլլան:
Բայց ինչու՞ այս կինը թուրքերու ընկերակցած եկած էր իր տունը…
Սակայն ավելի թե լավ հետեւանք մը չէր կարելի երեւակայել, ու ինքնիրենս կը մտածէի, որ խեղճ կինը բռնի բերած են տուն՝ թերեւս իրենց գազանային կիրքերուն գոհացում տալու դիտաւորութեամբ:
Սակայն ես չարիքին մէկ երեսը միայն նախատեսէր էի…
Կնօջը հետ ներս մտնելով՝ այս հրէշները, նախ նկատեցինք, որ շողոքորթելու ձևեր մը կ’ընէին: Ու մենք, թեեւ չէինք լսէր իրենց խոսածները, բայց դռներն ու պատուհանները գոց ըլլալով, շատ դիւրին էր մեր տեղէն տեսնել ամէն ինչ:
Այո՛, կը շողոքորթէին խեղճ կինը, որ ցույց տայ դրամին պահած տեղը՝ յետաձգելով իրենց մտադրութիւնները:
Քիչ յետոյ նկատեցինք, որ կինը ցույց տվավ տախտակամածին վրայ տեղ մը, որտեղ պահած է եղեր իր դրամները:
Նախ փորձ մը ըրին իրենց մեջքի սուրերով քանդել տախտակը:
Երևի չ’ կրցին հաջողիլ: Իրենցմէ մէկը դուրս ելավ՝ փնտրտուքի ու հարմար գործիք մը փնտրելու:
Տասը վայրկեան վէրջ մարդը վերադարձավ՝ իր հետ բերելով փետ մը և բավական խոշոր չուանի տրցակ մը:
Փետը, իհարկէ, տախտակները քանդելու համար էր: Բայց ինչի՞ համար պիտի գօրծածէին այդ երկար չուանը: Չէինք կրնար ենթադրիլ, թէ այդ տախտակներուն տակ կրնայ գտնվիլ այդքան խորունկ իջնող գետնափոր մը:
Նուարդը լավ տեղեակ էր իրենց դրացիին տան ամէն ծակ ու ծուկին և կը պնդէր, թէ այդ սենեակին տակը գետնափոր գոյութիւն չունի:
Փետովն անմիջապէս քանդեցին տախտակամածին այդ մասը, ուրկէ մէջտեղ հանեցին կնօջը պահած դրամները և դիվային քրքիջներ արձակելով սկսան մէկիկ-մէկիկ համրելով երեքի բաժնել իրենց կողոպուտը ու գրպանեցին:
Բայց ատով չը գոհանալով՝ սկսան նեղել կինը, որ եթէ ուրիշ տեղեր ալ պահուած բան մը ունի՝ ցույց տա իրենց:
Կինը սկսավ լալ ու պաղատիլ, թէ այլևս ուրիշ ոչինչ չունէր պահուած:
Շատ նեղեցին, բայց կ’երեւի իրապէս որ այլեւս չունէր: Խեղճ կինը աղաչանքներ կընէր, որ հավատան իր խոսքին ու պարապ տեղը զինք չի չարչարեն:
Հրեշները, թեեւ համոզուէր էին կնօջը խօսքերին, բայց կը պնդէին, թէ կը ստէր և դիվային կատաղութեամբ յարձակեցան խեղճ կնօջ վրայ ու մազերէն քարշ տալով պառկեցուցին տախտակէ բազմոցին վրայ…
Կատարուած խժդժութիւնը այստեղ գրիչով նկարագրել անկարելի է…
Քովս գտնվող օրիօրդ Նուարդը աչքերը գոցելով մէկ կողմ քաշվեցավ ու նվաղած գետին ինկավ: Օգնութեան փութալով՝ քովս մնացած քիչ մը ջուրով սկսայ զովացնել իր այրվող ճակատը:
Երբ ապաքինվեցավ, հեռացուցի զինքը այդ տեղէն, որպէսզի չի կրնայ տեսնել կատարվող բարբարոսութիւնը:
Ես վերադարձա նույն վայրը, բայց չէի կրնար որևէ կերպով օգնութեան փութալ այդ խեղճ մարտիրոսուհիին: Կ’անիծէի հազար անգամ ինքզինքս՝ ափսոսալով, որ ինչու՞ զէնքս յանձնէր էի ընկերօջս նախորդ կիրակին:
Հիմա կը զգայի, թէ որքա՛ն պիտանի պիտի ըլլար ինձ գործածել զայն՝ շանսատակ ընելու այս հրէշները, թէկուզ ես ալ սպանվելով վրայ տայի իմ կեանքս:
Ակռաներս կը կրծոտէի, պահ մը նույնիսկ նօպայէ բռնուած քիչ մնաց պիտի յարձակվէի վրանին՝ եղունգներովս կռվելու այդ վայրի գազաններուն դեմ:
Բայց շուտով զգաստացայ, քանի որ անզօր էի այդ երեքին դէմ պայքարելու: Իմ արարքովս ոչ միայն պիտի չը կրնայի ազատել այդ անմեղ զոհը, այլ պիտի վտանգէի թե՛ ինքզինքս և թե՛ քովս՝ իմ տկար պաշտպանութեան ապավինած օրիորդը:
Խեղճ կինը՝ անասելի կերպով լլկված, արյունլված կը գալարվեր անտանելի ցավերով:
Բորենիները հղփացած էին՝ իրենց անասնական կիրքերուն հագուրդ տված, բայց փոխանակ ձգելու իրենց զոհը, որ դիակ մըն էր այլևս, բռնի ոտքի կանգնեցուցին, քաշքշելով տարին իր տան պարտեզը ու կեցուցին իրարմէ հինգ մետրի չափ հեռու գտնվող ծառերի մէջտեղը և, Աստուա՜ծ իմ…
Գոյութիւն ունե՞ր արդեօք այդ Աստուածը, որը լուռ հանդիսատեսը պիտի ըլլար երկնքի բարձունքէն դիտելու կատարվելիք այսպիսի բարբարոսութիւն մը…
Իզու՜ր, մեր Աստուածը բացակայ էր…
Միայն թուրքերու սաթայէլ ալլահն էր, որ կը հրամայէր ու կը ներշնչէր նմանը չի տեսնուած ոճիրներ…
Քաշքշելով կանգնացրին կինը և չվանը անցուցին վիզը, ու պարանին երկու ծայրերը երկու ծառերուն փաթթելով, սկսան քաշել երկու կողմերէն և խեղդամահ ըրին խեղճ կինը…
Այսպե՛ս ըրած էին շա՜տ-շա՜տ մը նման կիներու, որոնց ազատումը երդումով խոստացէր էին՝ փոխան իրենց դրամին:
Մնացած կիներն ու անչափահաս անմեղ մանուկներն ու երեխաները ի՞նչ պիտի ընէին…
Անոնց համար ալ, անշուշտ, դժոխային ծրագիր մը մշակած էին, որ պիտի ըլլար գլուխ-գործոց մը՝ ի շարք այն վայրագութեանց, որոնց մասնագետները դարձէր էին Համաշխարհային պատերազմի շրջանին՝ Հայոց տեղահանութեան ընթացքին և գործադրեր էին քսաներորդ դարու նոր Լենկթեմուր, Չինգիզխան, տխրահռչակ Թալէաթ, Ջեմալ, Մուհամետ և տակաւին ո՛ր մեկը հիշեմ ասոնց նման ճիվաղներու դիվային ծրագիրներով ու հրահանգներով:
Բարեբախտաբար ըսինք, որ չիրականացավ այդ վատթարագույն ծրագիրը և վերջին վայրկեանին միայն փրկվեցան մեր զոհերը այդ սոսկալի աղետէն:
Մինչդեռ երեք օրէ ի վեր Մարզուանի Հայութեան էրիկմարդ դասակարգը բոլորովին կոտորված ու մաքրված էր՝ բացի հրաշքով ազատված հինգ հոգիէ:
Մնացեալ կին դասակարգը՝ աղջիկ, տղայ ու մանուկներ, հավաքած ու լեցուցած էին ֆրանսիական աղջկանց դպրոցի պարպված շենքին մեջ, ինչպես հիշեցինք քիչ վերը:
Հինգշաբթի կէսօրէն վէրջ, երբ սպանվածներու դիակները վերցված էին, կարգը եկեր էր կիներու ու երեխոց հաշիվը մաքրելու: Եվ որպէսզի ավելորդ տաղտուկներէ խուսափին, նախընտրեր էին դպրոցի շենքը կրակի տալ և ողջ-ողջ այրել մեջը գտնվողները…
Այս կերպով՝ թէ՛ իրենց ավելորդ հոգնութենէ խուսափած կ’ըլլային և թէ՛ ֆրանսիացիներու պատկանած շենք դպրոցը փճացուցած կ’ըլլային:
Այդ իսկ դիտավորութեամբ՝ թիթեղներով քարինջ բերելով, շէնքը կրակի տվէր էին ու չորս կողմը խուժանով պաշարէր, որպէսզի կրակին մեջէն փախուստ տվողներն ալ իրենք սպաննեն:
Շենքը սկսեր է վառվիլ, որուն բոցերուն տաքութիւնէն ու մուխէն մէջինները սկսեր էին նեղվիլ ու շնչահեղձ ըլլալ:
Հինգ — տասը վայրկեան ավելի՝ ամէն ինչ կատարեալ պիտի ըլլար, և մէկ հոգի իսկ չի պիտի ազատվէր, եթէ վէրջին պահուն ազատման հրամանագիրը չի հասնէր՝ վէրջ տալու այդ սրտակեղէք տեսարանին, որուն ի տես քարսիրտ խուժանէն շատեր հեռացեր էին՝ չի դիմանալով շենքի մէջէն բարձրացող վայնասունին:
Մարզուանի դօքթօր Ահմետ պեյն է, որ, իրեն հետ միացուցած տեղւոյն կառավարական պաշտօնեաներն ու ոստիկանութիւնը, վազն ի վազն կը հասնին ու, խուժանը ցրուելու հրամանը արձակելով, բացեր էին դպրոցին դուռները ու կը հրամայէր շուտով դուրս լեցուիլ շէնքէն, ու ամեն կողմէն կրակ առած՝ կը վառվեր և քիչ մնաց ուշանային…
Հազիվ հեռացել էին աղետի վայրէն, երբ շենքը ահագին խարույկի մը վերածեց ամբողջ կողմը:
Աղետեալները քաղաքէն դուրս հանվելով՝ կը տարվին քաղաքին խըլլաները, որտեղ կը պատսպարվին մինչև շաբաթ օրը ցորեկին:
Դօկթօր Ահմետ պեյ, Թօփալ Օսմանի եկած օրն իսկ, Մարզուանի թուրք էշրաֆներու գումարած ժողովին ու դիտավորութեանց վերահաս եղած էր ու երբ կիրակի գիշերէն սկսեալ գործադրված արհավիրքները տեսեր էր, ինքը՝ զարգացած, չէր կրցած մնալ պարզապես հանդիսատեսի դերին մէջ ու ձեռները լվալ Պիղատոսի նման՝ պատասխանատվութեան մեղքը փաթթելով տգէտ ժողովուրդին և զանոնք վարող վրիժառու էշրաֆներու վզին:
Երկուշաբթի առաւօտեան իսկ դիմեր է հեռագրատուն ու Անքարայի կառավարութեան տեղեկագրեր է Թօփալ Օսմանի ժամանումով և տեղացի թուրքերու դրդումով ու մասնակցութեամբ կատարված ու կատարվելիք խժդժութիւնները:
Ափսո՜ս, սակայն, որ այդ հեռագրին պատասխանը հազիվ հասած էր հինգշաբթի կէսօրէն վէրջ…
Կենտրոնի կառավարութիւնը հրամանագրեր էր որևէ քրիստոնեայի ո՛չ կեանքին վնասել և ո՛չ ալ ավարառութիւն ընել»…
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
