«ՄՈԼԵՌԱՆԴ ՈՒ ԿԱՏԱՂԻ ՀԱՅՐԵՆԱՍԷՐ ՄԸ»՝ ՍԱՐԳԻՍ ԵՐԿԱՅՆԵԱՆ
Հայ ժողովրդի հանդեպ իրականացված ցեղասպանությունից հետո աշխարհասփյուռ Հայորդիք՝ հրաշքով վերապրածներն իրենց մշակույթը, ազգային հիշողությունը փրկելու և սերունդներին փոխանցելու նպատակով՝ տարբեր երկրներում հիմնում էին «Հայրենակցական միություններ», մամուլում՝ զանազան հրապարակումներով անդրադառնալով հին ու նոր ժամանակների ազգային պատմությանն ու Հայ ազգի արժանավոր զավակներին…
Անցյալի պատկերներով ողողված նրանց հուշերում Հայրենիքի սիրով լի պատումներն են՝ շարադրված տեղական բարբառով, համեմված ազգագրության ու բանահյուսության պատառիկներով…
Տարոնը՝ Մեծ Հայքի Տուրուբերան աշխարհում՝ «անուշ օդով ու բազմաջուր, մեղրաբուղխ» Մշո երկիրը, Հայոց հնագույն ուխտավայրերից էր՝ Քարքե լեռան հայտնի մեհենավայրը՝ Անահիտ Դիցամոր, Քաջն Վահագնի ու Վարդահեր Աստղիկի մեհյաններով, հռչակավոր Աշտիշատով ու դիցանվեր անտառներով, ուր, Ագաթանգեղոսի վկայությամբ, քրիստոնեության տարածման ժամանակ կործանեցին «Հաշտից տաճարները»՝ նրանց տեղում հիմնելով Սբ. Կարապետի վանքը:
Արածանիի աջ կողմում, Քարքե լեռան հարավ-արևմտյան լանջին գտնվող այդ սրբավայրը՝ Արածանիի հիասքանչ հովիտն ու բարձրաբերձ, անտառապատ լեռնաստանները Հայորդիների սրտում հարատևեցին՝ իրենց ոգեղեն ուժով ոգեշնչելով ու քաջալերելով դարեդար (թեև՝ անվանափոխված)…
Եվ «Տարոնականությունը» շատերի համար դարձավ «Ցեղի առաջին հոգևոր զենքը»…
1870-ին Տրապիզոնում ծնված, 1894-1896 թվականների Համիդյան ջարդերի ժամանակ հորն ու եղբորը կորցնելուց հետո՝ 1897-ին Նյու-Յորքում ապաստանած Հայ արվեստագետը՝ Սարգիս Երկայնեանը, որն ուսանել էր Փարիզում՝ Ժուլիանի ակադեմիայում, նաև՝ Սորբոնի համալսարանում, դասավանդել Ստամբուլի Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայում, արժանացել բազմաթիվ մրցանակների, 1920-ից եղել Սենթ-Լուիսի (ԱՄՆ) թանգարանի վերականգնող նկարիչը, Բուլղարիայի մայրաքաղաք Սոֆիայում լույս տեսնող՝ «Տարօն Տուրուբերան Հայրենակցական միութեան»՝ 1949 թվականի «Տարօնի Արծիւ»՝ «Տարօնական ոգով» ամսագրում (թիվ 27-28, էջ 25-31), հրապարակել է իր հուշերը՝ դեպի Մուշ կատարած իր ուխտագնացությունից (ի հեճուկս վտանգներով լի ժամանակների)…
Ստորև՝ «Դեպի Սուրբ Կարապետ» վերնագրված հիշյալ հուշերը՝ հրաշալիորեն ներկայացված…
«1886 Յուլիսի սկիզբը, տակաւին դպրոցական աշակերտ, Տրապիզոնէն ճամբայ ելանք դէպի Սբ. Կարապետ՝ դասընկերս՝ Գրիգոր Յովսէփեանին հետ, զինուած լազի կեռ սուրով մը եւ քոսոտ հրացանով մը:
Տրապիզոնէն սկսեալ՝ մինչեւ Ճէվիզլիկ ճանապարհը, Տէյէրմէն Տէրէի ուղղութեամբ շատ անզգալիօրէն կը բարձրանայ, իսկ անկից սկսեալ՝ Զզանայի ստորին փէշերով զգալիօրէն կը բարձրանանք դէպի անոր գագաթը (մօտաւորապէս 4925 ոտք բարձր), միջագետին ուղղութեամբ՝ աջ ու ձախ կողմերու վրայ մայրի սքանչելի անտառներու միջով:
Լեռան անմիջապէս ստորոտէն՝ ճանապարհը ոլորապտոյտներով կը բարձրանայ մինչեւ լեռան գագաթը:
Այնտեղէն դէպի հարաւ, արեւեք, արեւմուտք՝ առջեւնիս կը պարզուի հիանալի համայնապատկեր մը՝ մեր սիրելի երկրի հիւսիսային արեւելեան սահմաններու վրայ:
Լեռան գագաթէն անմիջապէս կ’սկսի վայրէջքը՝ դարձեալ շատ մը ոլորապտոյտներով՝ մինչեւ Խուրշուտ Սուի հովիտը, որտեղէն Պոնտական լեռնաշղթայի հարաւային ստորոտէն կ’սկսի Հայաստանի հիւսիսային սահմանի մի մասը: Գետին ուղղութեամբ դէպի վեր 3 ժամ յառաջանալով՝ կը հասնինք Կիւմիւշխանէի հիանալի այգիները, որոնք մեծ մասամբ Հայերու կը պատկանէին: Այս մրգաստանը համբաւաւոր է իր «Բրիք» տեսակ անուշահամ տանձերով, ծիրանիներով, խնձորենիներով եւ թթենիներով:
Այգիները վերջանալէ վերջ՝ կը հասնինք Կալէճիք կոչուած գիւղը, որուն մօտ ժայռուտ բարձունքի մը վրայ, կանգուն մնացած է կիսաւեր բերդ մը, ուրկից ստորերկրեայ անցք մը կ’իջնայ մինչեւ բերդը, որուն անունը գիւղին անուամբ՝ Կալէճիք ըլլալու է:
Այս տեղէն սկսեալ՝ աստիճանաբար կը բարձրանանք Վավուք կոչւած լեռան գագաթը, ուրկից գրեթէ առանց ել եւ էջի՝ կը յառաջանանք Բաբերդի բարեբեր դաշտը, որ կ’երկարի մինչեւ քաղաք:
Քաղաք հասնելէ մի ժամ առաջ՝ կը գտնուի Սեպուհի ծննդավայր Վարդահան գիւղը: Այնտեղ՝ ճամբուն մօտ կը գտնանք կիսաւեր եկեղեցի մը, որուն մէկ մասին վրայ անվնաս մնացած են սքանչելի նուրբ զարդաքանդակներ:
Ձգելով Վարդահանը՝ կը մտնանք Բաբերդ. աղտոտ, բայց առողջ օդով քաղաք մը: Ժամանակ չունեցանք այցելելու բարձունքի վրայ գտնուած բերդերու անուանի աւերակները, կը շարունակենք դէպի Կարին:
Բաբերդէն սկսեալ՝ անընդհատ կը բարձրանանք դէպի Քօբ լեռան գագաթը:
Այնտեղէն՝ չորս կողմի վրայ համայնապատկերի տեսարանը հիանալի է, բայց, օդը շատ չոր ըլլալուն պատճառաւ՝ հեռաւորութիւնները զանազանող երանգաւորումներ չկան: Այնպէս որ՝ այդ բարձունքներէն դիտուած ամենահեռաւոր մասերը կարծես մի քանի ժամուան ճամբայ է: Մինչդեռ, իրականօրէն, հազիւ թէ մէկ օրէն կարելի է հասնիլ:
Հոն գիշերեցինք, անշուշտ, բացօդեայ, ինչպէս ամէն տեղ: Կէս գիշերէն վերջ՝ ջուրը սառելու աստիճան ցուրտ կ’ընէ Հայաստանի բարձունքներու վրայ ամեն տեղ, իսկ ցորեկը՝ կէսօրէն ետք, տաքութեան աստիճանը 100-ը կ’անցնի արեւին տակ:
Առաւօտը անզգալի վայրէջքով մը կը յառաջանանք մինչեւ Կարնոյ անուանի լեռնադաշտը:
Կարնոյ դռնէն քաղաք մտանք հպարտօրէն, համարձակ, գլուխնիս՝ բարձր բռնած, զինուորական քայլերով՝ դռնապահ զինուորներու առջեւէն:
Ուղեւորուեցանք ուղղակի Պաստրմաճեան խանը՝ սենեակ մը վարձեցինք: Առաւօտ կանուխ եզան սայլերու երաժշտութենէն արթնցանք. ի՞նչ տեսնանք լավ…
Խանին բակը լեցուն էր սայլերով՝ ծառերու խոշոր արմատներով բեռնաւորուած: Հարցուցինք, մեզ պատասխանեցին, թէ՝ ատոնք ընդարձակ անտառներու հսկայ ծառերու արմատներ են, որ Կարնոյ շուրջերէն, երբեմն նոյնիսկ շատ հեռուներէն կը բերեն՝ որպէս վառելու փայտ, տարիներէ ի վեր:
Երեւակայեցե՛ք, որպէսի՜ անսպառ անտառներ գոյութիւն ունեցած էին ժամանակաւ, որ թուրք տիրապետութեան օրով՝ անխնայ կտրատուած են երկրի անսպառ անտառները և այսօր Հայաստանի մէջ գրեթէ ամեն տեղ կը տեսնանք բուսականութենէ զուրկ՝ չոր ու մերկ լեռներ եւ հովիտներ միայն…
Կարին գալերնէս երեք օր վերջ, երբ ճաշելու գացած էինք ու կարճ պտոյտէ մը վերջը սենեակ կը վերադառնանք՝ ի՞նչ լսենք լավ…
Հայերէն խմբերգ՝ մեր վարձած սենեակէ՛ն…
Խանի պահապանը մեզ կ’ըսէ, թէ՝ «Հիւրե՛ր ունիք Տրապիզոնէն»:
Կը մտածենք, թէ ո՛վ պիտի լինէին հիւրերնիս: Ներս կը մտնանք զարմանքով՝ կը տեսնանք՝ մեր ուսուցիչնե՛րը՝ Հ. Խուշպուլեան, Պ. Մարիման, Հ. Տիրատուրեան և ուրիշ երկու հոգի:
Կը համբուրւինք, անպատմելիօրէն ուրախ օր մը կ’անցնենք, Կարնոյ մէջ արդէն ձայն տուած էինք. յաջորդ օրը քաղաքը կը պտտինք, Սանասարեան դպրոցը կ’այցելենք… Հ. Տիրատուրեան Ամերիկայէն նոր վերադարձած էր՝ «սիլընտըր» գլխարկ դրած, լավ հագուած (հարուստ ընտանիքի զաւակ, աջ — ձախ կը լուսանկարէ բերդերու մէջ արգիլուած վայրեր)…
Նոյն օրը երեկոյեան՝ Պաստրմաճեան ընտանիքէն ծառայ մը կուգայ մեր սենեակը, նամակ մը կը բերէ, որով հրաւիրուած էինք ճաշի:
Գացինք, փառաւոր կերպով հիւրասիրուեցանք, այնտեղ ծանօթացանք Գարեգին Պաստրմաճեանի, որ շատ սիրուն պատանի մ’էր՝ Սանասարեան վարժարանի աշակերտ: Կերուխումէն եւ մինչեւ ուշ ժամանակ՝ լավ ժամանակ անցնելէ ետք, երբ սենեակ պիտի վերադառնայինք, Պ. Պաստրմաճեան մեզ ըսավ, որ կառաւարութիւնը խնդրած է, որ Տրապիզոն վերադառնանք, որովհետեւ Հ. Տիրատուրեան արգիլուած վայրեր կը լուսանկարէ…
Եվ այսպէս, բոլորը միասին կը վերադառնան Տրապիզոն՝ զինուորի մը առաջնորդութեամբ: Իսկ մենք մի քանի օր եւս մնացինք Կարին, մինչեւ որ Սբ. Կարապետի ուխտաւորներու խումբը ամբողջացաւ, 15 հոգի, բոլորն ալ ձիաւոր, իսկ մենք երկուսս՝ հետիոտն:
Սբ. Կարապետի մասնաւոր առաջնորդութեամբ՝ ճամբայ կ’ելնանք Վարդավառէն 10 օր առաջ, Բալան Տէօքէն լեռներէն դէպի արեւմուտք շարունակուող Կարակայի լեռներու ճամբով: Կտրելով լեռան բարձունքները՝ կ’անցնինք աղի հանքէ մը, ուր կը շարունակենք մեր ճանապարհը՝ անընդհատ ելեւէջներով, անցնելով բազմաթիւ առուակներէ, լեռնադաշտերէ:
Առաջին օրը կը գիշերենք առուակի մը մօտ:
Գիշերը սաստիկ ցուրտ էր, փառաւոր կերպով կը մրսէինք…
Առաւօտը կանուխ, երբ ելանք՝ առուակը թեթեւ սառոյցով մը պատած էր: Պատրաստուեցանք եւ կանուխ ճամբայ ինկանք՝ դողալով, մինչեւ ժամը տասը: Յետոյ աստիճանաբար կը սկսի տաքնալ, իսկ կէսօրէ վերջ՝ ժամը 3-4-ի ատենները սաստիկ տաք կ’ընէ եւ, սակայն, առողջաբար, բնաւ չենք քրտնիր:
Կը հասնինք մի փոքր, բայց սէպ բլուր մը, որ կը կոչէին Պառուի եօխուշ: Մօտ 20 վայրկեան անընդհատ բարձրացանք, շատ յոգնեցանք, նոյնիսկ՝ ձիերը:
Յետոյ, չգիտեմ ինչքան հեռուն, կը նշմարենք գոլորշի մը: Առաջնորդնիս կ’ըսէ, որ անուանի հանքային տաք ջերմուկն է, որու առջեւէն պիտի անցնէինք:
Ժամ մը վերջը հասանք հոն՝ առուակի մը մօտ, խօրունկ փոսացած ապառաժի մը մէջէն սաստիկ տաք ջուր մը կը բխէր: Անոր մօտը՝ դարձեալ ապառաժ մը արուեստական կերպով փորուած տաշտի մը մէջ կը հոսի ջուրը, որտեղ, մի քիչ պաղելով՝ ճամփորդները կը լոգնան: Մենք այդ տեղը բաւական կանգ առինք եւ լաւ մը լողցանք. մաքրուելով՝ ճամբայ ինկանք: Հասանք մի գիւղ, որու անունը լաւ չեմ յիշեր, կարծեմ՝ Լալուզար էր, հոն գիշերելու համար:
Ընկերս՝ Գ. Յովսէփեան, որսորդութեան կը մեկնի՝ խօսք տալով, որ շատ չի ուշանար: Ես ալ՝ Հայաստանի գիւղի մասին գաղափար մը կազմելու համար, կը մտնեմ տուն մը, որը ցած դուռ մը ունէր, երդիքէն լուսամուտ մը բացուած: Տան ներսի մասերը բնաւ չեմ յիշեր: Մի պատանի նստած էր դռան առջեւ: Զիս տեսնելով՝ վազեց ներս՝ մայրը կանչեց, աղջկան հետ եկան, շատ սիրով հիւրընկալեցին զիս, սեղան պատրաստեցին, լաւ կը յիշեմ՝ պանիր, բանջրով շուրվա, հաց, կարագ եւ խորունկ փայտէ ամանով առատ մածուն, որ շատ ախորժակով կերայ: Այս ըսեմ, որ ճաշէն առաջ այդ փոքրիկ աղջիկը ոտներս լուաց, վերջապէս՝ Հայաստանի աւանդական հիւրասիրութեամբ մը պատուեցին զիս:
Առանց լրջօրէն մտածելու՝ ուզեցի վարձատրել դրամով, բայց մերժեցին՝ ըսելով.
«Մըր դուռ յըմնու յառջեւ բաց է, Հայ ճամբխորդը բարո՛վ է էկի, հազա՜ր բարով: Ամօթ չէ՞, որ փարի պաս կ’էնիս»:
Իսկապէս, շատ ամօթով մնացի:
Շնորհակալութիւն յայտնելով՝ հեռացայ գացի կայան:
Օրն արդէն սկսած էր մթնել: Գրիգորը տակաւին չէր վերադարձած: Մենք սկսանք մտատանջուիլ՝ աւելի ա՛յն պատճառաւ, որ այդ ժամանակ Իպօ անունով նշանաւոր աւազակախումբը այդ կողմերն էր: Մանաւանդ ես, որ երաշխաւոր եղած էի Տրապիզոնի մէջ՝ իր ծնողաց:
Մտածութիւններուս մէջ որոշեցի, որ անոր վտանգ մը պատահած ըլլալու պարագային ես այլեւս չեմ վերադառնար Տրապիզոն, կ’անցնիմ Պարսկաստան:
Մութն արդէն կոխած էր, ուժով ձայն կուտանք… Արձագանքն էր միայն պատասխանը…
Վերջապէս, կ’երևի՝ սարսափելի վիճակի մէջ: Ինկած էր ճախճախուտներու մէջ, զգեստները՝ ամբողջովին ցեխոտած, ձեռքերը, դեմքը՝ արիւնոտած…
Հազիւ կրցած էր կերպով մը ազատիլ ճախճախուտներէն, հրացանն ալ վրայ տալով՝ հասնիլ կայան:
Առաւօտ կանուխ ճամբայ կ’իյնանք, կէսօրին դադար կ’ընենք մի խոտաւէտ վայր, որուն կարօտ մնացած էինք:
Հայաստանի մէջ՝ մինչեւ այստեղ անցած ճանապարհի չորս կողմը տեսանք միայն բուսականութենէ զուրկ, մերկ լեռներ: Երբեմն առուակներու եզրին տեղ-տեղ կղզիացած կը հանդիպինք թփիկներու, ուռենիներու…
Կարինէն սկսեալ՝ ճանապարհին կամ դաշտերի մէջ աշխատող ո՛չ մէկ մարդու հանդիպեցանք: Անցանք մի քանի գիւղեր՝ այնտեղ ալ չի հանդիպեցանք մարդկային էակի:
Գիւղերը ողորմելի տեսք մը կը ներկայացնէին դաշտի մէջ՝ բուսականութենէ զուրկ:
Այս կանաչագեղ վայրին մէջ խեղճ ձիերը ազատ ձգուեցան, որ սկսան ախորժակով արածիլ:
Ուխտաւորները եւ մենք, երբ հանգիստ կ’առնէինք, քիչ վերջը երկու հողագործ քիւրտեր կուգան՝ բարկութեամբ կը գանգատին, թէ՝ «Այս վայրը մեր արօտատեղին է, շուտով հեռացե՛ք այս տեղէն»:
Առաջնորդնիս, որ քիւրտերէն լավ կը հասկնար, հանդարտ կը խօսի անոնց հետ:
Ուխտաւորները, որ Օրտուցի եւ Կիրասոնցի էին, կը պատրաստուին մեկնելու: Ես արթնցայ՝ լազի սուրը մէջքիս, իսկ Գրիգորը՝ անզէն, սպառնալով վազեցինք դէպի քիւրտերը: Առաջնորդի միջամտութեամբ քիւրտերը մի քիչ թուլացան ու մեղմութեամբ հեռացան: Մենք ալ՝ քիչ մը եւս հանգստանալով, ճամբայ ելանք…
Մի քանի ժամ վերջը հասանք Իննակնեան կոչուած վայրը…
Մի սքանչելի լեռնադաշտ…
Ճամբուն երկու կողմերու վրայ քիւրտերը՝ վրանները դրած, ուտելիքներ կը ծախեն: Կը գնենք մի քանի բաներ, մանաւանդ՝ պանիր, որ սքանչելի էր:
Այս վայրէն քիչ հեռու, աւելի ցած, կը գտնուէր մեր հեթանոսական շրջանի Գիսանէ եւ Դիմետր դիցերու բագինները, որոնց աւերակներուն վրայ յետոյ կառուցուած է Սբ. Կարապետ վանքը, որ կը կոչուի նաեւ «Իննակնեան» կամ՝ «Գլակայ վանք», որը կը գրաւէ Տարօնի ամենագեղեցիկ վայրերէն մին:
Երբ այդ Իննակնեան բարձունքէն առաջին անգամ կը տեսնամ Սբ. Կարապետը՝ իր վսեմ տեսարանով, անբացատրելի յուզումով մը ինքզինքս կորսնցուցած՝ արցունքներս հեղեղի նման հոսելով, գետին կը խոնարհիմ՝ կուշտ մը կը համբուրեմ մեր պաշտելի Տարօնի Սուրբ հողը:
Խելագարի նման բարձրաձայն կը պօռամ.
«Այս երկիրը մե՛րն է, մեր Սուրբ Պապերու՛ հողն է:
Թուրքե՛ր, դուք պղծեցի՛ք այս Սուրբ Երկիրը: Դուք չե՛ք կրնար երկար մնալ հոն:
Մեր Հայկայ քաջ որդիները պիտի տիրանա՛ն անոր:
Այսպէ՛ս կը հրամայեն մեզ անոր Սուրբ Հողին մէջ հանգչող մեր հին փառքերու Ոգիները»…
Այսպէս, թափելով աղի արտասուքներս, պահ մը դադրեցայ. հպարտ, կուրծքս բարձր բռնած՝ կը վազեմ դէպի վանք, կը համբուրեմ անոր դուռը, կը մտնեմ եկեղեցի, ջերմօրէն ծնրադրած կ’աղօթեմ:
Այն ժամանակ վանքին վանահայրը Տրապիզոնի առաջնորդն էր (որու անունը չեմ յիշեր), կը ներկայանանք անոր, որ մեզ յատկացուց առանձին փոքր սենեակ մը:
Կարինէն մինչեւ Սուրբ Կարապետ՝ երեք օր անընդհատ քալելէ, բարձր սարերու վրայ բացօդեայ անհանգիստ գիշերելէ եւ յոգնելէ վերջ՝ լա՜վ մը հանգստացանք:
Հետեւեալ օրը բաւական ուշ արթնցանք, դուրս ելանք, ընդհանուր ակնարկ մը ձգեցինք չորս կողմերնիս…
Սքանչելի՛ է համայնապատկերը, որ մեր առջեւ կը պարզուի դէպի արեւելք ու հարաւ:
Մուշի ուղղութեամբ Արածանիի հովիտը, ամբո՛ղջ Մշոյ դաշտը ծածկուած էր մշուշով, ջինջ, կապոյտ երկնքի տակ փռուած…
Նկարչական այս փառաւոր տեսարանն անջնջելի պիտի մնայ մտքիս մէջ. կարծես Բնութիւնը իր մանրամասնութեա՛մբ պատկերացած լինէր այստեղ:
Ո՜հ, որչա՜փ երջանիկ պիտի զգայի ինքզինքս՝ եթէ երբէք ծնած ու մեծցած ըլլայի այս աստուածային երկրին մէջ, ուր ամէն ինչ քաղցր է ու ներդաշնակ: Օդը՝ բիւրեղի նման ջինջ, անուշ ջուրը, Հայրենի պաշտելի հողը, նկարչական աննման սարերը…
Այս բոլորը Արարչի պարգե՛ւն է մեր Սուրբ Երկրին, որ այսօր ոճրագործ թուրքի տիրապետութեան տակ ընդարձակ աւերակի մը վերածուած է՝ ամայի ու անմշակ: Ոչնչացուած են նոյնիսկ մեր սուրբ պատմական յիշատակարանները. վստահ եմ, որ մեր հոգի Սուրբ Կարապետն ալ բնաջնջուած, քար-քարի վրայ մնացած չէ:
Այո՛, թուրքը ոչնչացուցած է ամեն ինչ, ամեն յիշատակ, բայց ան չէ՛ կրցած ու ո՛չ ոք չ’պիտի կրնայ բնաջնջել մեր երկրի բնական տուեալները:
Հայե՛ր, Տարօնցինե՛ր, սիրեցէ՛ք, պաշտեցէ՛ք աստուածային այս պարգեւը, զոհուեցէ՛ք անոր համար՝ եթէ հարկը պահանջէ:
Դու՛ք մանաւանդ, Տարօնցինե՛ր, հպա՛րտ եղէք ձեր պաշտելի Տարօնով, ուրտեղ ծնած ու մեռած են մեր ազգի ամենամեծ կոթողներն ու պարծանքները…
Երկրորդ օրը պտոյտ մը ըրինք վանքին շուրջը…
Ամեն տեղ՝ սքանչելի նկարչական տեսարաններ՝ մէկը միւսէն տարբեր, մէկը միւսէն գեղեցիկ:
Վանքի պատերէն անմիջապէս դուրսը կայ մի աղբիւր՝ Լուսաղբիւր, որը սաւաններով շրջապատելով՝ կիները անոր պաղ ու վճիտ ջուրով կը լողան՝ բժշկուելու համար:
Վանքի բակին մէջ գիւղացիներ՝ ամէն տեսակ ուտելիքներ եւ ուրիշ բաներ բերած, փառաւոր «պազար» մը կազմած էին: Կը մօտենանք կնոջ մը՝ 10 փարայի ձու կ’ուզենք, կինը կը սկսի համրել մէկ, երկու… մինչեւ քսան…
Զարմանալով ըսինք. «Մայրի՛կ, 10 փարայի միայն կ’ուզենք»:
Կինը՝ տեղական բարբառով՝ քիչ մը նեղուած ըսավ,
«Մե՛նք ալ, վերջապէս, փոքրիկ շահ մը պէտք է ընենք»:
Ան կը կարծէր, որ մենք դժգոհ էինք, թէ ինչու՞ քիչ մը աւելի չի տար, մինչդեռ մենք կը զարմանայինք, թէ ինչու՞ համար տասը փարայի ա՛յդ չափ հաւկիթ կուտայ:
Խնդացինք ու զարմացանք այդ աստիճան պարզութեան եւ միամտութեան վրայ:
Կարագը զանգուածով դրած էին սեղանի վրայ՝ քանի մը փարայով երկու խոշոր գունդ առինք եւ հեռացանք:
Միեւնոյն օրը՝ կէսօրէ վերջը, յանկարծ իրարանցում մը…
Իպօ աւազակապետն իր խումբով վանքը եկած էր:
Վանահայրէն սենեակ ուզեցին:
Սենեակները ուխտաւորներով լեցուած էին: Վանահայրը ուզեց մէկ-երկու սենեակ պարպել, բայց Իպօն չը թողուց, տանիքի վրայ ելաւ իր երկու զաւակներով:
Չափազանց հետաքրքրուեցայ: Ես ալ՝ լազի կեռ թուրը մէջքիս, բարձրացայ տանիքը:
Իպօն տեսաւ զիս, կանչեց իր մօտը, շատ հետաքրքրութեամբ դիտեց իրեն համար այդ տարօրինակ զէնքը: Զիս համբուրեց, մէջքէն փոքր, սիրուն դաշոյն մը հանեց՝ տուաւ ինծի ու ըսաւ.
«Դուն ալ տուր ի՛նձ այդ զէնքը»:
Սիրով փոխանակեցի:
Իպօ՝ սքանչելիօրէն սպառազինուած, ոսկեթելերով հիանալիօրէն բանւած տարազներ հագած՝ ինք եւ իր երկու զաւակները: Իպօ փառաւոր, առնական պատկառելի դէմք մ’ունէր, գլուխը՝ տարօրինակ, գեղեցիկ փաթթոցով մը, որ ա՛լ աւելի պատկառելի եւ, միաժամանակ՝ երկիւղալի երեւոյթ մը կուտար իր դէմքին, երկու զաւակները՝ նոյնպէս:
Վերջապէս մնացին հոն մինչեւ ուշ ժամանակ. երեկոյեան՝ արեւը մայր մտած էր, հեռացաւ իր խումբով, բոլորն ալ՝ ձիաւոր:
Չի մոռնամ ասելու, թէ՝ ուխտաւորներուն մէկուն ձին գողցուած էր, երբ Իբօ իմացաւ, իսկոյն իր մարդոց պատուիրեց, որ երթան՝ ձին գտնեն: Երկու ժամ ետք՝ վերադարձան՝ ձիով…
Երրորդ օրը՝ կէսգիշերն անց, սենեակին դուռը ուժով մը կը բախեն: Անկողնէն վեր կը ցատկենք, դուռը կամաց մը կը բանանք…
Յանկարծ դիմացնիս կը ցցուի ոտից մինչեւ գլուխ սպառազինուած երիտասարդ մը:
Մենք պահ մը մնացինք վարանած. քիչ մ’ալ՝ վախեցած, շփոթ վիճակի մէջ:
Երիտասարդը՝ տեսնելով մեր այդ վիճակը, հայերէն ըսավ. «Մի՛ վախնաք»:
Երբ հարցուցինք ով ըլլալը՝ «Յետո՛յ կ’իմանաք,- ըսաւ,- այժմ հագուեցէ՛ք, դու՛րս ելնենք»:
Այնպէս ալ ըրինք: Բայց միշտ՝ շփօթած:
Միասին վանքէն դուրս ելանք: Քիչ հեռուն՝ մտանք անտառի մը մէջ:
Զգալով մեր վարանոտ վիճակը՝ կրկին հանգստացուց մեզ: Նոյն վայրկեանին ուրիշ երեք երիտասարդներ ալ՝ նոյնպէս զինուած, կուգան մեզ կը դիմաւորեն:
Միասին կ’երթանք, խորովածի անուշ հոտ մը կ’առնենք: Մի քանի քայլ անդին՝ փառաւոր կրակի վրայ խորովածները կը պատրաստուէին…
Գետնի վրայ փռուած ճոխ սեղանը, տիկով գինին մեզ կսպասէր…
Այնտեղ՝ մեզ առաջնորդող զինուած երիտասարդն ըսաւ, որ՝ «Տրապիզոնէն՝ Սամուէլ ընկերս ինձ գրեր է Կարին՝ ձեր մասին, բայց դուք արդէն Կարինէն ճամբայ ելած էիք դէպի Սբ. Կարապետ: Ես քեռին եմ (բուն անունը չեմ յիշեր): Ասոնք ալ՝ իմ անբաժան ընկերներս են»:
Սամուէլը՝ սիրելի բարեկամս, շատ խօսած էր քեռիի եւ անոր անբաժան ընկերներու մասին:
Եւ ահա՛, սեղանին շուրջ, իրար ծանօթանալով, համբուրւելով՝ մինչեւ առաւօտ եւ աւելի ուշ կեր ու խումով եւ երգելով անցուցինք շատ հաճոյալի ժամեր, որ երբէք չպիտի մոռնամ:
Չ’երկարեմ…
Երեք օր անընդհատ, այսպէս, մեզ շատ ստիպեցին, որ մնանք Կարին՝ իրենց հետ, բայց չէինք կրնար:
Համբուրւելով բաժնւեցանք:
Անոնք վերադարձան Կարին:
Վարդավառին օրը՝ եկեղեցին խուռն բազմութիւն մը ծնկաչոք կը յառաջանար դէպի խորան, անոր կից դուռ մը՝ այնտեղ համբուրելու համար տուփի մը մէջ փակուած Սուրբ Կարապետի մասունքը:
Յետոյ, երկու օր մնալով Սուրբ Կարապետ, միեւնոյն ճամբով վերադարձանք Տրապիզոն:
Այստեղ չեմ կրնար յօդուածս վերջացնել՝ առանց յիշելու իմ սիրելի ու պաշտելի տեսչիս եւ ուսուցչիս (ապագա աներս)՝ Տիար Սահակ Էթմէքճեանի անունը, որ Տրապիզոնի Ազգային Երկսեռ դպրոցներու մէջ, մեզ եւ մեր ժամանակի սերունդներուն դաստիարակութիւն եւ կրթութիւն տուած է հայրենասիրական ոգւով:
Ան մեզ շատ խօսած էր Հայաստանի՝ մեր անցեալ պատմական փառքերու մասին, ծանրանալով մանաւա՛նդ Տարօնի Սբ. Կարապետի եւ այլ սրբավայրերու մասին: Ան մասնաւոր դասախօսութիւններ տուած է Սբ. Սահակ եւ Սբ. Մեսրոպի ու անոնց կատարած մեծ գործերու մասին, զանոնք ոչ միայն սրբացուցած, ալ եւ աստուածացուած է, այնքան որ անոր պաշտամունքը մեծ էր այդ երկու տիտաններու յանդէպ:
Երկար կ’ըլլայ իր պատրաստուած սերունդներու շարքը յիշատակել: Կը բաւէ միայն յիշել զօրավար Սեպուհի, Հրաչ Թիրաքեանի եւ Եգիպտացիի անունները: Այս վերջին երկուքը (Տրապիզոնցի), «Պանք Օթօմանի» հերոսներէն են, Էթմէքճեան եղած է գրչի՛ յեղափոխականը:
Ես՝ տակաւին դպրոցական պատանի, խանդավառուած ուսուցչիս հայրենասիրական դասախօսութիւններով, ամէն վտանգ արհամարհելով, ճամբորդեցի մինչեւ Սբ. Կարապետ, որուն շատ համառօտ նկարագրութիւնն է, որ կուտամ «Տարօնի Արծիւ»-ի մէջ:
ԾԱՆՕԹ ԽՄԲ.- Սարգիս Երկայնեան՝ հանրածանօթ նկարիչ:
Ծնած է Տրապիզոն:
Իր նախնական կրթութիւնը ստացած է տեղւոյն Ազգային վարժարանին մէջ, ապա հետեւած Պոլսոյ Պետական Արուեստից վարժարանին, եւ վերջը եղած է ազատ ունկնդիր Փարիզի Սօրպոն համալսարանին:
Վերջերս սկսած է զբաղուիլ նաեւ պատմագրութեամբ:
Թարգմանած է ֆրանսերենէ՝ Ժագ Դը Մօրգանի՝ «Հայ ժողովուրդի Պատմութիւնը» ընդարձակ գիրքը եւ ունի նաեւ ուրիշ թարգմանութիւններ:
ՄՈԼԵՌԱՆԴ ՈՒ ԿԱՏԱՂԻ ՀԱՅՐԵՆԱՍԷՐ ՄԸ»…
Ֆրանսերենից գրքի թարգմանությունը՝ Սարգիս Երկայնեանի
