«ԱՅՍՕՐ ԱՐԵՎՆ ԱՐԴԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՂԹԵՑ, ԵՐԵՎԱՑ ԼՈՒՅՍԸ ՀԱՅԿԵԱՆ, ԵՐԱՆԻ՜ ԱՉՔԵՐԻՆ»…
Անհիշելի ժամանակներից ի վեր Հայոց մեջ փառաբանվել, օրհներգներով բարեբանվել է Լույսը՝ իր իմաստով ու խորհրդով…
Հնագույն ծիսական ավանդույթների հիման վրա հետագայում ձևավորված «Արևագալի երգերը» մինչ օրս հնչում են պաշտամունքային արարողությունների ընթացքում՝ հիշեցնելով մեհենական ծիսակատարությունները:
Մեր Նախնիների ստեղծած՝ Արևածագին նվիրված երգերը ոչ թե Արևի պաշտամունքին, այլ՝ Լույսի՛, Ցոլքի, Փայլի՝ խորհրդաբանորեն՝ Արարչական Էության փառաբանումն են:
«Արևագալի ժամերգության» մեջ հստակ հնչում է՝
«Լույս, Արարիչ Լուսոյ»…
«Լոյս, ի Լուսոյ ծագումն Արեգակն Արդար»,
«Ի ծագել Լուսոյ առաւօտուս, ծագեա ի հոգիս մեր զԼոյս քո իմանալի»:
«Խավարը հալածող» «Լույսը Բարի», («Լույս՝ լուծիչ խավարի», «Լույս Արեգական պայծառության, փարատիչ խավարի»), նաև Իմաստության Լույսն է («Լուսոյ Խորան», «Սրբալույս Մյուռոն»)…
Այլաբանական իմաստով՝ առանց Իմացության Լույսի՝ Բանականության բացակայությունը Հոգու «մթությունն ու խավարն է»:
«Լույս Զվարթ», «Լույս Փառաց»-ը գովերգող մեր Նախնիների համար Լուսերևույթն է էականը՝ Լուսեղեն Երևույթը Երկնային…
Լուսափայլությունն է Դիցերի Էությունը, ինչպես Ճաճանչափայլ Արեգակը, Փայլակը, Շանթը, Կայծակը (և ոչ թե «Մթնոլորտային տեղումների աստվածությունը», ինչպես նշվում է ուսումնասիրողների կողմից):
Արարչագործության պատումներում՝ ի սկզբանէ Խավարն էր, որ Գիշեր կոչվեց՝ Լույսն ստեղծվելուց հետո:
«Մինչև լեալ էր Լոյսն Աշխարհի, ո՛չ գիշեր էր, այլ՝ Խաւար. իսկ յետ երևելոյ Լուսոյն՝ եկն նախ անուն տուընջեանն, և ապա յետոյ և Խաւարն գիշեր կոչեցաւ.(Վեցօրեայք, Բ): «Տևումն Լուսոյն ի վերին կիսագունդն Տիւ է. Տիւն միշտ Տիւ է՝ ուր երթայ Արեգակն», մեջբերումները՝ «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանից):
«Դիցը»՝ «Դիւց», համաձայն Հ Աճառյանի՝ «Հայերէն արմատական բառարանի» մեկնության, «Տիւ»-ից է ծագում՝ «Փայլիլ, շողալ» ձևից:
«Դի» նշանակում է «Լույս, Պայծառություն, Շողք, Փայլել»:
Հետևաբար, Հայոց հնագույն հավատալիքների մասին խոսելիս հարկ է քաջ գիտակցել, որ Դիցերն Արարիչ Ուժերն են խորհրդանշում, և այդ Արարման մի մասնիկն էլ Մարդն է, «որի միջոցով է միայն հնարավոր բացահայտել Մարդու և Տիեզերքի Ինքնությունը (Բնույթը)» (Քուրմ Միհր Հայկազունու խոսքերով)…
«ԱՅՍԱՒՐ ԱՐԵՒՆ ԱՐԴԱՐՈՒԹԵԱՆ ՅԱՂԹԵԱՑ,
ԵՐԵՒԵՑԱՒ ԼՈՅՍՆ ՀԱՅԿԵԱՆ, Ա՜ՒՇ ԱԿԱՆՑ։
ԱՅՍԱՒՐ ՆԱԽՆԻՔ ՅԵՐԿՆԻՑ ԻՋԻՆ, Ա՜ՒՇ ԱԿԱՆՑ։
ԸՆԴ ՄԵԶ ԱՒՐՀՆԵՆ ԶԱՆՄԱՀ ԱՐՔԱՅՆ, Ա՜ՒՇ ԱԿԱՆՑ։
ԱՅՍԱՒՐ ՍՈՒՐԲ ԼՈՅՍՆ ԱՆԱՊԱԿԱՆ ԲԱԶՄԵՑԱՒ
Ի ԳԱՀ ՀԱՅԿԱՅ ԵՒ ՀԱՐՑՆ ՄԵՐՈՅՑ, Ա՜ՒՇ ԱԿԱՆՑ»։
Գրաբարից՝ աշխարհաբար՝
«Այսօր Արևն Արդարութեան հաղթեց,
Երևաց Լոյսը Հայկեան, երանի՜ աչքերին:
Այսօր Նախնիները երկնքից իջան, երանի՜ աչքերին,
Մեզ հետ օրհնում են անմահ արքային, երանի՜ աչքերին:
Այսօր Սուրբ Լոյսն Անապական բազմեց
Հայկի և մեր Հայրերի գահին, երանի՜ աչքերին»:
(Փառաբանման տեքստը՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու էջից՝ շնորհակալությամբ)…
Կրոնագիտության և հնագույն շրջանի սակավաթիվ մասնագետներից բացի՝ «Անապական Սուրբ Լույսի» խորհրդանիշ Միհրի և նրա պաշտամունքի մասին գրեթե չի խոսվում:
Մինչդեռ, վաղնջական ժամանակներից ի վեր, Ձմեռային Արևադարձի օրն առանձնահատուկ փառաբանությամբ է նշվել:
Տարվա մեջ ամենաերկար գիշերն ունեցող այդ օրը միաժամանակ նաև Լույսի՝ Ցերեկվա երկարելն է խորհրդանշում:
Զանազան մեկնաբանությունների խորհրդով՝ Լույսի Հաղթանակն է Խավարի, Մթության հանդեպ…
Հայոց մոտ հազարամյակների հեռվից եկող՝ «Անհաղթ ու Արդար Արեգակի»՝ Ճշմարիտ Լույսի և Արդարության Դիցի՝ Միհրի պաշտամունքը հետագայում տարածվեց այլուր՝ Պարսկաստանից մինչև Հռոմեական կայսրություն և ավելի հեռուներ ձգվող տարածքներում:
Հռոմեական կայսրությունում դեկտեմբերի 17-ից սկսվող տոնակատարությունները շարունակվում էին 4-5 օր, այնուհետև, Դիոկղետիանոսի օրոք, ձգելով մինչև դեկտեմբերի 24-ը (ավելի ուշ՝ քրիստոնեությունը պահպանեց այդ օրը՝ որպես Աստծու որդու ծննդյան օր):
Ուխտի՝ Դաշինքի, Համաձայնագրի Անսասանության հովանավորն ու Ուխտադրուժի՝ (Միհրադրուժի) հալածողն ու պատժողն էր Վիմածին Միհրը, որն, ըստ ավանդության, ծնվել էր Երկնքից քարայր թափանցած Ճառագայթի Ցոլքից, աջ ձեռքում՝ Դաշույն՝ ի նշան Ուժի և Աշխարհում Արդարության հաստատման ու պահպանման, ձախ ձեռքում՝ Ջահը՝ Կենսատու, Արարիչ Լույսը՝ Մարդկանց Իմաստնությամբ լուսավորելու և Աշխարհում ներդաշնակություն հաստատելու համար…
«Աջ ձեռն իմ ունի զդաշոյն, որով պահպանէ զԱրդարութիւն ի վերայ Երկրի,
եւ յահեկի ձեռքն իմում Ջահ իցէ, որ նշանակէ Արարչական Լուսոյ եւ Արեւու»:
«Մեհեկան ամսվա Միհր օրը (դեկտեմբերի 23-ին, այս՝ 2020-ի նահանջ տարում՝ դեկտեմբերի 22-ին), Հայկական Սրբազան Տոմարի համաձայն, Բարեփառ Միհր դիցի ծննդյան՝ Արեւագալի տոնն է:
Ըստ Հայկեան Սրբազան ավանդության՝ Արեւագալի տոնին Արեւորդիները Քրմերից ստանում և ճաշակում են Արևհաց և Գինի, որից հետո, Արևորդիները հնարավորություն են ստանում Ատրուշանի Սրբազան Հուրից մի մասնիկ իրենց հետ տանել օջախները՝ ի նշան Սրբության, Օրհնության և Խաղաղության» (Քուրմ Յարութ Առաքելեանի մեկնաբանությամբ)…
5-րդ դարի պատմիչ Ագաթանգեղոսի վկայմամբ՝ Երկրին Լիություն, Բարօրություն էին բաշխում ու Մարդկանց Արիություն պարգևում Դիցերը…
«Թող ողջություն և խաղաղություն հասնի Դիցերի օգնությամբ,
պարարտ լիություն՝ Արի Արամազդից,
խնամակալություն՝ Անահիտ Տիկնոջից,
քաջություն ամենայն Հայոց Աշխարհիս՝ Քաջն Վահագնից…»
(Ագաթանգեղոս, «Պատմություն Հայոց», Գլ. Ժ. 127, էջ 81):
Գրաբարով՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու հիշեցմամբ՝
«ՈՂՋՈՅՆ ՀԱՍԵԱԼ ԵՒ ՇԻՆՈՒԹԻՒՆ ԴԻՑՆ ԱՒԳՆԱԿԱՆՈՒԹԵԱՄԲ,
ԼԻՈՒԹԻՒՆ ՊԱՐԱՐՏՈՒԹԵԱՆ՝ ՅԱՐՒՈՅՆ ԱՐԱՄԱԶԴԱՅ,
ԽՆԱՄԱԿԱԼՈՒԹԻՒՆ՝ ՅԱՆԱՀԻՏ ՏԻԿՆՈՋԷ,
ԵՒ ՔԱՋՈՒԹԻՒՆ ՀԱՍՑԷ ՁԵԶ
Ի ՔԱՋՆ ՎԱՀԱԳՆԷ ՅԱՇԽԱՐՀԻՍ ՀԱՅՈՑ»…
Հ.գ. «Անհաղթ ու Անպարտ Միհրի» մասին մի այլ գրառում՝ նշված կայքում.
https://karineavetisyan.am/archives/462
