ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ
ԿԱՄ՝ «ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԻՆ ՕՐԵՐԸ» (ՄԱՍ Զ)
Դարերի խորքից եկող՝ ուրախ համակեցության կենսախինդ տոնը՝ Բարեկենդանը, նաև «նվիրաբերական» սրբազան խորհուրդ ուներ՝ փոխօգնությամբ համայնքի բոլո՛ր անդամներին հավասարապես մասնակից դարձնելու ընդհանուր խրախճանքին ու հյուրասիրությանը:
«Բալուում, օրինակ, աղքատներին նախօրոք օգնում էին անասնակերի պաշար կուտակելու, կալի ժամանակ բերքահավաքից բաժին հանելու ձևով, իսկ տոնական օրերին ծիսականորեն պարտադիր, բավականին թանկ նստող ուտելիքներից (հատկապես՝ քաղցրեղեն, խմորեղեն, միրգ) բաժին հանելու եղանակով: Հարուստ ընտանիքների կանայք պարտավոր էին աղքատ երեխաների համար հագուստ հայթայթել և նվիրել»,- կարդում ենք Ա. Ա. Օդաբաշյանի՝ «Բարեկենդանը որպես Ամանորի տոն» ուսումնասիրության մեջ:
Բարեկենդանի տոնը, թեև հակառակ էր քրիստոնեության դոգմային ու եկեղեցականների՝ ընդունված խստաբարո վարքին, այնուամենայնիվ, տոնի իմաստին այլ բացատրություն վերագրելով ու նախնական իմաստը մոռացության մատնելով, ընդգրկվել է եկեղեցական տոնացույցում՝ որպես «Բուն Բարեկենդան»՝ Մեծ պասից առաջ ուտիքի վերջին օրը:
«Ջավախքում ժողովուրդը Բարեկենդանն անվանում էր նաև «Վարդապետաթող», որովհետև այդ օրերին, ըստ հինավուրց ավանդության, նույնիսկ վանքերում վանականները՝ աբեղայից մինչ վարդապետ, հավասար իրավունքներով մասնակցում էին Բարեկենդանյան ուրախություններին» (Ա. Օդաբաշյան՝ «Բարեկենդանը որպես Ամանորի տոն», Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն, հ. 9):
Բարեկենդանի տոնից ուշագրավ դրվագների նկարագրություններ կան Հ. Խառատյան-Առաքելյանի՝ «Հայ ժողովրդական տոները» ուսումնասիրության մեջ: Մեջբերենք.
«Բարեկենդանյան ներկայացումների ժամանակ «փակ» թեմաներ, անձեռնմխելի անձեր չկային: Հոգևորականները նույնքան, որքան աշխարհականները, ենթարկվում էին Բարեկենդանյան ընդհանուր տրամադրությանը:
Նախ, խաղերը շոշափում էին նրանց կյանքի առանձին ելևէջներ, ապա’ թատերախաղը կատարվում էր նաև վանքերի ներսում, վանականների մասնակցությամբ: Առաջին դեպքի օրինակներից է ուխտավորների տեսարանը:
Դերակատարները ուխտավորներ են, որոնց մեջ կան կույսեր, քահանա, աբեղա: Կույսերից մեկը սիրաբանում է աբեղայի հետ, մյուսը խանդում է նրան: Ուրախ ուխտավորների այս խումբն, ի վերջո, սրբավայր հասնելու փոխարեն հարսանիք է ընկնում:
Բարեկենդանյան ուրախությունները, խաղերը, երգերը, ներկայացումները կատարվում էին նաև վանական միաբանություններում: Նվագածուները անարգել վանքերն էին թափանցում, զվարճացնում վանականներին, որոնք այդ օրերին դուրս էին գալիս միաբանության համար սովորական լռության և խիստ ենթակարգության շրջանակներից: Այս օրերի համար են ասում, թե վանականները
«Թողեր են Ավետարան,
Առեր են թամպուրան (նվագարանը)»:
«Բուն կամ մեծ Բարեկենդանի» շաբաթ և կիրակի օրերուն մեջ չկա այլևս աբեղայություն, տիրացու, սարկավագ, վարդապետ և եպիսկոպոս այլևս հավասար են, չկա ակնածություն, ամենքն են համահավասար, իրարու հետ ուտող ու խմող, պարող և երգող»: Հաճախ եպիսկոպոսն ինքն էր խրախուսում կատակներն ու զվարճահանդեսները, պարգև խոստանալով առավել սրամիտներին:
Վանքերում այս օրերը կոչվում էին «Աբեղաթողի օրեր», և վերջին օրն այստեղ կատարվում էր «Աբեղաթողի» ծեսը կամ ներկայացումը:
Ներկայացմանը հանդիսատես չկար, միաբանության բոլոր անդամները դերակատարներ էին: Հավաքվում էին միաբանության բոլոր անդամները, անկախ դիրքից, աստիճանից, տարիքից:
Պարզ քվեարկությամբ կատարվում էր թափորապետի ընտրությունը, այն կարող էր լինել թե՛ եպիսկոպոս, թե՛ տիրացու:
Թափորապետը նստում էր գահավորակին, գլխին դնում էին թղթից սարքած մեծ թագ, բռնում էր խոտերից հյուսված և աթարով ծեփված գավազան, վրան գցում էին նախապես պատրաստված թղթե շուրջառ, որի վրա գրված էին բոլոր միաբանների անունները:
Չորս վանականներ բարձրացնում էին գահավորակը և վառվող մոմեր բռնած միաբանների շարականների ուղեկցությամբ թափորն սկսում էր շրջել վանքի տարածքում: …
Թափորը հասնում էր աբեղաների թաղը, որտեղ սկսվում էր ներկայացման երկրորդ մասը:
Այստեղ ներկաներն սկսում էին հարցեր տալ թափորապետին, և սա պիտի սրամիտ և իրական պատասխաններով ներկայացներ միաբանների խառնվածքը, վանքում տիրող մթնոլորտը:
Հարցերն աստվածաշնչյան թեմաներով էին, պատասխանները՝ միաբանության ներքին կյանքից: Օրինակ, հարց.
-Ո՞վ էր, Աստծու օրհնած հացը’ մանանան, փորձեց պահել ուրիշ օրերու համար և որդնվեցավ:
Թափորապետը տալիս էր միաբանության անդամներից առավել ժլատի, կամ փնթիի, մի խոսքով՝ «որդընվածի» անունը:
Եթե պատասխանը հաջող էր լինում, հաջորդում էին ծափահարությունները, ծիծաղը:
Հարց ու պատասխաններով միաբանության տեսանելի խոցերը վեր հանելուց հետո, միաբաններից մեկը ձայն էր խնդրում և հարցնում թափորապետին.
-Երբ այս վանքին հիմքերը դրվեցան և պարիսպները շինվեցան, ո՞ւր էիր դուն:
-Դժոխքին մեջ,- հաջորդում էր պատասխանը:
-Վա՜յ, ուրեմն դուն դժոխքեն փախած ու հոս եկած, ուրեմն՝ արժանի պատժի:
Եվ ինչպես հաճախ Բարեկենդանյան ներկայացումների մեջ, գլխավոր դերակատարը «մեռցվում» էր. գահավորակը կործանում էին, թափորապետին ծաղրելով ու խփելով տանում գերեզմանոց’ իբրև թե թաղելու»:
Աբեղաթողի մի այլ նկարագրություն՝ Ա. Օդաբաշյանի վերոնշյալ ուսումնասիրությունից.
«Բարեկենդան-Ամանորի գալիք տարվա բարեկեցությունը հմայական ծեսերով ապահովագրվելուն, առողջություն, կյանք, պտուղ առաջացնելու նմանողական հմայության գաղափարների և, մասնավորապես, մեռնող և հարություն առնող բնության ամանորյա ծիսական փնջի հետ որոշակիորեն առնչվում է Երուսաղեմի վանքում Աբեղաթողի (Բարեկենդան) կիրակի լույս երկուշաբթի գիշերը կատարվող արարողությունը, որի նպատակն է օրհնել (այսինքն՝ հմայությամբ ապահովագրել) վանքի գինու կարասը, աղը, ցորենի շտեմարանը և վանքի աղբյուրներն ու առուները, այն ամենը, ինչ ժողովրդի կենցաղում Բարեկենդան-Ամանորի հմայական ծեսերի մտահոգության հիմնական առարկաներն էին:
Այդ տեսակետից առանձնահատուկ նշանակություն է ստանում Բարեկենդանի (Աբեղաթող) օրերին Երուսաղեմի վանքում կատարվող արարողության վերջաբանը:
Վանքի բարեկեցությունը ապահովագրող հմայական օրհնանքի ծեսը կատարելուց հետո, թափորապետին, որ մինչև այդ հրամայող և ուղղություն տվողն էր ամբողջ ծիսակատարության (և որն իր ֆունկցիաներով հար և նման էր ժողովրդի մեջ կենցաղավարող Շահ-շահի, Խան, Ղադի, Ռես խաղի գլխավոր գործող անձին), ծաղրելով ու ծիծաղելով տանում են գերեզմանոց և թաղում:
Մի քիչ հետո վանքի եպիսկոպոսը կամ վարդապետներից որևէ մեկը մոտենում է և նրան կյանքի կոչում:
Թափորապետը, գերեզմանից դուրս գալով, համարյա մերկ, փախչում է վանք, որով Աբեղաթողի այդ հանդեսը վերջանում է»:
Բարեկենդանի վերջին օրը եզրափակվում էր խելահեղության հասնող խրախճանքներով, պարերով ու խաղերով…
Ջանում էին ուտել, վերջացնել մսեղեն, յուղեղեն, կաթնեղեն բոլոր կերակրատեսակները՝ այդպիսով նախապատրաստվելով հաջորդ օրվանից սկսվող պասին՝ այն հաջողությամբ դիմակայելու համար…
Ուրախ ու զվարճալի Բարեկենդանի տոնական օրերին հաջորդում էին պահքի երկար շաբաթները, որոնք դիմավորվում էին հայտնի «Մախոխապուրի», «Սոխ ու սխտորի» գովքով՝ նրանց նվիրված երգով ու պարով («Մախոխապուրի պարը», «Ինչով ծեծենք սոխն ու սխտոր»):
Բայց սա արդեն այլ պատմություն է…
