«ԱՆՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲԹԱՑՄԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ԵՎ ԱՄԵՆԱՀԻՄՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆ Է» (Մ. ՍԱՐՅԱՆ)
«Ալ ինչե՜ր կան, որ խեղճ ժողովուրդն առ ահի կլռէ, չկրնար համարձակիր բողոքելու, որպէսզի աւելի թշնամիներ չվաստակի, վասնզի կտեսնէ, որ շատ մը բողոքներ անգործադրելի մնացեր են և հետևանքն աւելի գէշ եղած է», — գրել է Հայ բազմավաստակ բանահավաք, ազգագրագետ, մանկավարժ, հրապարակախոս ու հասարակական գործիչ Սարգիս Հայկունին՝ Սարգիս Ղազարյանը (1838-1908)՝ 1879 թվականին Կ.Պոլսում հրատարակվող «Մասիս» շաբաթաթերթում (թիվ 2481)՝ անդրադառնալով Հայ ազգի համար դժնդակ այդ ժամանակաշրջանում իր ազգակիցների դժվարին կացությանը:
Իրենց բնօրրանում՝ սեփական Հողի վրա, քաղաքական իրավիճակի թելադրանքով պարտադրված թշվառության պայմաններում գոյատևող Հայությունը դարեդար կքեց օտարի տիրապետության ներքո:
«Հողը կենդանի էակ է, այն իր Հոգին ունի ու առանց հարազատ Հողի, առանց Հայրենիքի սերտ կապի անկարելի է գտնել սեփական Անձն ու սեփական Հոգին»,- ասել է Մարտիրոս Սարյանը:
Մայր Հողի վրա էլ, սակայն, «սեփականը»՝ Ազգայինն արմատախիլ անելու «քաղաքականությունն» էր իրականացվում վաղուց…
Քրիստոնեության տարածման հետևանքներին հանճարեղ Պ. Սևակի անդրադարձով՝
…«Իրավունք չկար երգել ե՛րգը մեր,
Որ դարեր ի վեր
Հնչել էր լեզվով մեր ոսկեղենիկ.
Ե՛վ մեն ու մենիկ՝
Սիրո խոսքերով,
Ե՛վ ուրախության տաճարների մեջ՝
Գինու հոսքերով,
Ե՛վ մեր յոթնօրյա հարսանիքներին՝
Մեր փակ բակերում,
Բաց տանիքներին:
Իրավունք չկար նաև նվագել՝
Ո՛չ վինի վրա,
Ո՛չ էլ բամբիռի:
Այս կյանքի համար հոգացի՞ր՝
Պիղծ ես,
Ե՛վ անօրեն ես,
Ե՛վ բանադրված:
«Ամե՜ն ինչ արա հանուն ա՛յն կյանքի,
Որ քեզնից հետո՛, հետո՛ է գալու»…
…«Բայց նրանք նույնիսկ իրենց աստըծուն
Աղոթում էին… օտար խոսքերով,
Խոսքեր՝ ոչ պակաս անհասկանալի,
Քան ինքն՝ այդ աստված:
…Եվ մարդկանց հոգնած սրտերի վրա,
Որ երեկ այնպե՛ս հուզառատ էին,
Այնպե՛ս զգայիկ,
Իջել էր արդեն անտարբերություն մի կործանարար
Ե՛վ վաղվա հանդեպ,
Ե՛վ ապագայի»: …
Իր ծեսերով ու տոներով Արարումը, Մայր Բնությունն ու Կյանքը փառաբանող Հայի Հիացումն ու խանդավառ կենսասիրությունը փոխարինվեց օտար վարդապետությամբ՝ աղճատելով հնագույն ծեսերի ու տոների իմաստը, Արարչության խորհուրդն ու նրա պարգևած Զմայլանքը…
«Զարմանալու ընդունակությունը Բնութեան կողմից մարդուն տրված մեծագույն պարգևներից է։ Որքան այն պակասում է մարդու մոտ, այնքան աղքատ է նա իր հոգով և այնքան ավելի՛ է նրա մեջ քար անտարբերությունը։
Իսկ անտարբերությունը բթացման առաջին և ամենահիմնական պայմանն է»:
«Աշխարհում ամենաշատը ես Արև՛ն եմ սիրում:
Սիրել Արևը, նշանակում է՝ սիրել Աշխարհը, Հողն ու այն ամենը, ինչ նրա վրա կա:
Նշանակում է՝ նայել աչքերով ու տեսնել սրտով:
Երբեմն նայում ես վառ լուսավորված լեռնաշղթաներին ու խենթանում գույների այդ տեղատարափից՝ բաց երկնագույն բարձունքներից մինչև մուգ շագանակագույն ժայռերը:
Երբ գույների այդ հարստությունը տեղափոխում ես կտավ, շատերը զարմանում են՝ մանուշակագույն լեռներ է՞լ են լինում:
Զարմանալու կարողությունը մարդու մեծագույն պարգևն է:
Զարմանքը ճշմարտության բացահայտման ուղին է»՝ Մարտիրոս Սարյանի համոզմամբ:
«Ես համոզված եմ, որ առանց Հողի արվեստագետ չի եղել։
Հողի սիրտը գտնվում է Մարդու սրտի՛ մեջ։
Ամեն ինչ սրտի՛ց է բխում, ամեն ինչ սրտո՛վ է սկսվում։
Իմ «Խորհուրդ խորինը» եղել է իմ սերը դեպի Մայր Հողն ու ժողովուրդը։ Այդ սերը ես արտահայտել եմ արվեստով, որն իմ Հոգի՛ն է։
Ուրիշ հավատ ու սեր ես չե՛մ ունեցել»… (Մ. Սարյան)
