«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Խ)
«…Այս բոլոր անցուդարձերու միջոցին անդադար կը տեսնէինք տեղահան եղած ժողովուրդին անվերջ շարքը ճամբաներուն վրայ։
Անցան Սամսոնի, Մարզուանի, Թոգատի, Կեսարիոյ, Կերասոնի Հայերը. ո՛չ գրելով, ո՛չ խօսքով կարելի է նկարագրել խեղճ ժողովուրդին կրած չարչարանքները»…
Զաբել Եսայանի հիշյալ տողերից տարիներ անց՝ 1921-ին, Մարզվանի Հայությունը կրկին աննկարագրելի վայրագությունների ենթարկվեց:
Այդ օրերից մի դրվագ ևս՝ Նշան Զորայանի հուշերից՝ ստորև (սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում)…
«…Դառնանք քանի մը ողջ մնացողներուս, քանի որ լուր չունէինք Անգարայէն եկած հրամանին և նախորդ օրերու սարսափները կ’ապրէինք:
Հինգշաբթի երեկոյեան մութը վրայ հասած էր: Դուրսը անցած — դարձածներէն անտեղէակ՝ անօթութիւնէ, ծարաւէ, քնհատութիւնէ այնքա՜ն ուժասպառ եղած էինք և այնքա՜ն հուսահատ, որ այլեւս մեր բերանները կարծէս կապուէր էին և նախորդ երեկոյներու նման այլեւս իրարու հետ ո՛չ խոսքի և ո՛չ ալ գաղափարի փոխանակութիւն մը ընել կը փորձէինք…
Այսպես տևեց մեկ-երկու ժամ: Ես կ’ուզէի ձերբազատուիլ այն տխուր պատկերներէ, որ կ’ յէտապնդէին զիս ու սկսայ դարձեալ խորհիլ, թէ ի՞նչ պիտի ըլլար մեր վերջաւորութիւնը, թէ մեզի ի՞նչ տեսակ մահ մը կ’վիճակուէ, մինչև ե՞րբ պիտի տևէ այս անտանելի վիճակը և ասօր նման շատ մը հարցեր սկսան ման գալ ուղեղիս մեջ:
Կ’եզրակացնէի, թէ այլեւս անկարելի է տոկալ այս կեանքին:
Կա՛մ պէտք էր մեռնէինք և կա՛մ էլ պէտք էր ճար մը գտնէինք՝ այս անել դրութեանը վերջ տալու:
Այս խորհուրդներուն մէջ խորասուզված էի, երբ մտքիս ներկայացավ պարագայ մը, որ մինչև այդ երբեք չէի խորհած: Հույսի աղոտ նշույլ մը իջավ վրաս, սկսայ ինքնիրենս խորհրդածել, թէ արդեօք կրնայի՞ այդ միջոցին դիմելով յաջողութիւն մը ձեռք բերել: Շատ ալ չէի հաւատար, թէ կրնամ հաջողիլ, քանի որ նախորդ գիշերը անգամ մը փորձած էի նման ձեռնարկ մը:
Սակայն, ժողովրդական առածին համաձայն՝ «Ծովն իջնողն ալիքներուն կը փաթթվի»…
Ստիպված էի ե՛ս ալ նույն միջոցին դիմելու, քանի որ ազատութեան ուրիշ հույս կորսված կը համարէի մեզի համար:
Ձայն տվի օրիօրդ Նուարդին և հայտնեցի իմ ընելիք նոր ձեռնարկս:
Լուռ մը լսելէ վերջ իմ նպատակս, շատ աղաչեց, որ ետ կենամ այդ դիտաւորութենէս: Շատ վտանգաւոր կը գտնէր և կը պնդէր, որ՝ «Դուն քեզ բացարձակապէս մատնելու կը դիմես անխորհուրդ կերպով, քանի որ կառավարութեան պաշտոնեայ մըն է դիմելիք անձը և դուն երէկ գիշեր քու ականջովդ իմացար մեր բարի դրացիի ըսածները»…
Կը զգայի իր տրամաբանութեան ճշմարտութիւնը, սակայն դարձեալ յուսահատութիւնը զիս կը մղէր նպատակիս գործադրութեան:
«Նուա՛րդ,- ըսի,- մէկ կողմէն իրաւունք կուտամ Ձեզ այդպէս խորհելու և կը խոստովանիմ, թէ ձեռնարկս վտանգաւոր է: Բայց ի՞նչ ընել ներկայ կացութիւնէն փրկվելու: Չորս — հինգ օր է՝ դժոխային կեանք մը կ’ ապրինք ու եթէ այս կերպով մէկ — երկու օր ալ նույնիսկ կարողանանք ծածկել մեզ, վերջ ի վերջոյ ստիպուած ձեռք պիտի անցնինք:
Շատ մտածեցի ու եզրակացուցի, թէ երկու ճամբայ կայ մեր առջևը:
Գիտեմ, թէ մէկը միւսէն վտանգավոր է, սակայն ուրիշ ելք չեմ տեսնար: Մանաւանդ, ցերեկվա մեր տեսածները շատ գէշ ազդեց իմ վրայ:
Կը նախընտրեմ մեռնիլ՝ երթալ միանալու մեր անհամար նահատակներուն, եթէ ճակատագիրս այդպէս է տնօրինած: Իմ արիւնս աւելի յարգի չէ, քան անոնցինը:
Բայց քանի որ դեռ ողջ եմ՝ իմ պարտականութիւնս է փնտրել ելք՝ մեռնելէս առաջ:
Մանաւանդ՝ քե՛զ համար, որ անկարող ես առանձին ճար մը խորհելու»:
Պատասխանեց, թէ շատ շնորհակալ է իմ հոգածութեանս, բայց դարձեալ պնդեց, որ ետ կենամ այդ դիտաւորութիւնէս:
«Եթէ հարկ ըլլայ, — ըսավ,- միասին կը մեռնինք և այն ատեն մեռնելէն չեմ ալ վախնար: Սակայն եթէ ինձ այսպէս մինակ ձգես՝ այլեւս ինծի ուրիշ ելք չի մնար, այլ միայն անձնասպան ըլլալ ու վայրենիներու ձեռք չ’իյնալ»:
Կրկին հուսադրեցի զինք՝ կարելի եղածին չափ քաջալերելով:
«Մի՛ վախնար ինծի համար, — ըսի: Եթէ Աստուած ուզէ զիս պաշտպանել՝ ինչքա՛ն ալ վտանգաւոր ըլլայ ընելիք ձեռնարկս, դարձեալ կերպով մը պիտի ազատիմ զիս:
Ես պէտք է այս գիշեր անպատճառ երթամ տեսնեմ ոստիկանապետ Հաճի Հիւսէյին էֆենտիին: Սեբաստիայէն կը ճանչնանք զիրար. հոս ալ իր գնումները միշտ մեր խանութէն կը կատարէր, թեև հիսուն — վաթսուն ոսկիի պարտք մը ունի ինձմէ:
Կը կարծիմ, թէ կարելի է միջոց մը գործ կուտայ իբրև վաղեմի ծանօթի…
…Ինչու՞ պիտի վտանգէ այդ մարդը զիս, քանի որ զիս կը ճանչնայ տասնեակ մը տարիներէ ի վէր, ես իրեն միշտ ալ օգտակար եղած եմ ու կրնայ խորհիլ, որ եթէ ողջ մնամ, միշտ ալ կրնամ օգտակար ըլլալ. այս տեսակ մարդիկ երբեք իրենց շահը չեն ոտնակոխէր»:
Ըսի իրեն. «Քաջասի՛րտ մնայ իմ բացակայութեանս և սպասէ՛ իմ վերադարձիս, եթէ կարելի է՝ արթու՛ն կեցիր, որպէսզի անակնկալ բան մը չի պատահի,- (թեեւ քիչ մը վստահ էի, որ գիշերը աւելի անվտանգ էր, քան՝ ցերեկը),- եթէ կարելի ըլլայ, պիտի աշխատիմ շուտ վերադառնալ քո մօտ:
Բայց, ամէն պարագայի տակ, առաւօտէն առաջ պէտք է վերադառնամ:
Ներէ՛ ինձի իմ արած սխալ քայլին և մի՛ դատապարտէր զիս, որ խոսքդ մտիկ չ’ընելով մինակ ինքզինքդ պաշտպանելու (կձգեմ), աշխատէ՛, որ այդ բորենիներուն ձեռքը չ’իյնաս, նույնիսկ՝ կեանքդ զոհելու գինով»…
Այլևս արգելք չելավ զիս համոզելու:
Մութին մէջ զգացի, որ դառնօրեն կուլար ու կը հեկեկար:
Իմ ալ սիրտս փղձկեցավ և աչքերս լեցուեցան…
Պահ մը խորհեցայ ետ կենալ մտադրութենէս՝ խեղճ աղջկայ լացէն խղճահարուած, սակայն և այնպէս , պէտք էր քիչ մը ամրացնել սիրտս՝ ի խնդիր մեր երկուքին ազատութեան:
Բաժնվեցայ և տան բակը իջնալով՝ փողոցի դուռէն դուրս ելայ փողոց՝ քայլերս ուղղելով դէպի կոմիսար Հաճի Հիւսէյին էֆենտիի բնակարանը:
Փողոցները ամայի էին, և շուներն անգամ քաշված էին իրենց որջերը:
Գիշերվան ժամը տասնի ատեններն էր, երբ կոմիսէրին դուռը կամաց մը զարկի»…
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
