«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Կ)
Փոքր Հայքի Սեբաստիայի նահանգի Ամասիայի գավառում՝ Մարզվանի գավառակի կենտրոնում՝ Մարզվանում՝ 1921 թվականի հուլիսյան մղձավանջային օրերին՝ կոտորածների ականատեսների հետ՝ ստորև…
Նշան Զորայանի «Հուշերի» սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում…
«Գօմիսէրին տունէն երբ վերադարձայ, նույն դռան առջև հասայ, տեսայ, որ դուռը գոցված էր և բանալու ամեն ջանքս ապարդիւն ելավ:
Մնացի փողոց. վեր ելլելու ուրիշ ճամբայ մը չի կրցի գտնել. կը մնար ուղղակի մեր տան մէջի ճամբան՝ այն ալ կը վախնայի օգտագործել, քանի որ ցերեկէն թուրք մը կահ-կարասի բերած լեցուցած էր տունին մէջ:
Կը մտածէի, թէ գույքերուն տերը մեջը պառկած ըլլալու է և կրնայ պզտիկ շշնջույնով մը ներկայութիւնս իմանալ ու վտանգել զիս…
Բայց թէ ինչո՛ւ գոցված էր այն դուռը, ուրկէ դուրս եկած էի, արդէն վերջն է, որ տեղեկացայ մօրեղբորմէս, որ ինք և իր երեք հետի ընկերները հինգշաբթի օրը երեկոյան դեմ բռնուէր են պահված (տեղէն) ու այդ տան ներքին սենեակի մը մէջ բանտարկէր ու ուժով կապեր են, որ տեղերնուն շարժելու ամեն փորձ ապարդիւն է դարձեր:
Ես երբ վար իջայ նույն տան տանիքէն՝ տակաւին սենեակին մէջն են եղեր: Բայց ո՛չ անոնք իմ անցնելէս լուր ունեցեր են, և ո՛չ ալ ես՝ իրենց այնտեղ ըլլալը…
Ես երեկոյին՝ մութը կոխելէն մէկ ու կէս ժամ վերջ վար իջայ, ի հարկէ, անձայն ու անշշուկ. փողոցի դուռը բաց ըլլալով՝ ես քացի:
Մորեղբայրիս ըսածին նայելով՝ քիչ վերջն ալ թուրքերը եկեր են իրենց կալանավորները տանելու այն տունէն ու փողոցին դռան խոշոր կողպանք մը շարքերով գոցէր էին:
Այսպես փակեր էին միևնույն ատեն իմ ալ վերադարձիս ճամբան:
Թէ ի՞նչ ըրած էին այդ կալանավորները՝ պիտի անդրադառնամ հետագային:
Ուրիշ ճար չունէի, պետք էր ամեն գնով ջանայի մեր տան մէջի միակ ճամբան օգտագործել:
Մեր ալ փողոցի դուռը գոց էր, սակայն բակը շրջապատող պատը հազիվ երկու մեթր բարձրութիւն ունէր, որը մեծ դժվարութիւն մը չէր ինձ համար միւս կողմը անցնիլ, բայց ես կը շարունակէի մտածել, որ հոն կահ-կարասին բերող թուրքը հանդիպելով՝ կրնար ինձ վնասիլ:
Ինչ որ ալ ըլլար, պետք էր միջոց մը գտնէի վերջապես՝ բակը չի մնալու համար:
Փողոցում սրածայր քար մը գտնելով՝ սկսայ գետնէն ութսուն սանտիմեթր բարձրութեամբ դռան քովէ պզտիկ փոս մը բանալ՝ պատին ծեփէն և տակի հողէ թափուած աղիւսէն քերելով: Երբ ոտքիս հենարան ծառայելու չափ եղավ, մէկ ձեռքով կառչելով դռան թակը («թօքմաֆ»), մէկ ոտքս ալ բարձրացուցի բացված փոսին մեջ և (սկսայ) ինքզինքս վեր բարձրացնիլ, միւս ձեռքովս ալ պատին բարձրութեանը ամուր մը բռնվելես՝ դիւրութեամբ բարձրացայ պատին վրայ…
Իջնելն այլևս շատ հեշտ էր:
Երբ բակը իջայ, գողի պես ականջներս լարեցի ու մտիկ ըրի, թէ որևէ ձայն մը կամ շարժում կա՞ր մեր չորս ընտանիքներէն պարպված տուներուն մեջ: Կատարեալ լռութիւն կը տիրեր:
Մենք մեր թաքստոցէն տեսած էինք միայն տիրօջնուս բնակուած տունը կահ-կարասի փոխադրելնին, սակայն մեր բնակած կողմը չէի գիտէր, թէ նույնպես բռնվա՞ծ էր, թէ՞ տակաւին պարապ:
Եթէ պարապ եղած ըլլար, անշուշտ, դժվարութիւն մը շատ չի պիտի քաշէի վեր բարձրանալու, քանի որ գիտէի ամեն ծակ ու ծուկ և նույնիսկ մութին մեջ առանց դժվարութեան կրնայի տեղս հասնիլ: Ուստի, գօմիսէրին տված ոտնամանն ալ հանելով, բոբիկ, ոտքիս ծայրերուն կոխելով՝ բակի սանդուղքէն անշշուկ վեր ելայ մինչև մուտքի դուռը:
Դժբախտաբար, երբ դուռը կուզէի կամաց մը բանալ ու ներս մտնել, նկատեցի, որ դուռը ետեւէն փակված է ու կարելի չէր բանալ:
Ուրեմն, եզրակացուցի, թէ ամբողջ տունը գրավված է և, անտարակույս, մեջն ալ մարդ կենալու է:
Ի՞նչ ընէի…
Նորէն փողո՞ց ելլայի: Եթէ ելլայի՝ իսկ ու՞ր կրնայի երթալ…
Շվարած կը մտածէի:
Որոշեցի տան տիրօջնուս կողմն ալ անգամ մը փորձել, թեև հույս մը չունէի հաջողելու, քանզի տեսած էի այդ կողմը գրավված ըլլալ ու եթե ելք մը գտնել չի կարենայի՝ ստիպված դարձեալ փողոց պիտի ելլայի ու առավոտ չեղած՝ քաղաքէն դուրս ելլել մտադրեցի:
Կա՛մ պիտի բռնվէի, կա՛մ Ամասիայի ճամբան ձեռք առնելով, թերևս հաջողվէի ազատիլ…
Քայլերս զգուշութեամբ ուղղեցի տան տիրօջնուս կողմը և նկատեցի, որ դուռը կողպված չէր:
Երբ հրեցի՝ դուռը սկսավ բացվիլ:
Զարմանքս գրավեց, թէ ինչպէ՞ս կ’ըլլայ, որ տունը գրավելով, կահ-կարասի լեցնելէ վերջ, տունը ետեւէն գոցված չէր:
Մտածեցի, որ, անշուշտ, տերը մեջն ըլլալու է՝ առ ի ապահովութիւն իր գույքերուն:
Սակայն, եթե նույնիսկ մարդ ալ կենար տանը մեջ, կը մտածէի, թէ այդ մարդը ինչպէ՞ս կարող էր հանդգնութիւնը ունենալ՝ առանց դուռը գոցելու պառկիլ տան մը մեջ, որը իրենը չէր նախապէս և առաջին գիշերն էր, որ պիտի անցուցէր այդ տան մեջ: Արդեօ՞ք անհոգութեամբ պառկելէ առաջ մոռցած էր դուռը ետեւէն գոցելու:
Տունին այդ կողմը՝ չի համարձակեցայ մէկէն ներս մտնել, վտանգի մը դէմ հանդիման չ’էլլելու վախով: Աւելորդ ժամավաճառութեան ատենը չէր, սակայն պէտք էր վերջապէս ստուգել, որ մէջը պահապան կա՞յ, թէ՞ ոչ:
Եթէ տունը մարդ չի կար՝ պիտի փորձէի բարձրանալ առաստաղի բացուածքէն:
Ձայն տվի օրիորդ Նուարդին, որպէսզի անկողնի կտավ մը կախէ վար ու օգնէ ինծի՝ վեր ելլելու: Այս դիտաւորութեամբ կամացուկ մը դուռը հրելով մուտքէն ներս մտայ՝ առանց դույզն շշուկի մը առաջացնելու: Լույս չէի կրնար վառել՝ զգուշութեան համար:
Մութին մէջ զգուշութեամբ մօտեցայ սենեակներէն մէկուն դռան, կամաց մը հրեցի՝ պզտիկ անցք մը բանալով մտիկ ըրի՝ շնչառութեան ձայն առնելու վախով:
Կատարեալ լռութիւն կը տիրեր:
Համոզվեցայ, որ սենեակին մէջ մարդ չի կար. մտա ներս:
Խառնիճաղանջ գույքեր կային միայն հոս ու հոն: Այսպէս շարունակեցի խուզարկութիւններս միւս բոլոր սենեակները. տան այդ մասին մէջ շնչաւոր ոչ մէկ բան կար:
Գիտէի, որ առաստաղին վրայ ձեղնայարկը ելլելու բացուածք մը կար, որն առնուազն երկուք ու կէս մեթր բարձրութիւն մը ունէր: Սանդուխ չի կար, որ օգտագործէի վեր ելլելու, սակայն մութին մէջ նշմարած էի սեղան մը: Կամաց մը տեղափոխեցի և բերի բացուածքին տակը, վրան ելլելով՝ ձեռքս երկարեցի բացուածքի կափարիչին: Մատներուս ծայրը հազիվ հասավ, փորձեցի վերցնել կափարիչը, սակայն նկատեցի, որ բնավ տեղէն չի շարժիր, կարծէս զմռսած էր:
Կամաց ձայնով մը՝ «Նուա՛րդ, Նուա՛րդ» ձայնեցի, բայց պատասխան մը չի ստացայ. ավելի բարձր ձայն չէի կրնար անել:
Սեղանէն վար իջայ և հոս-հոն ձգուած առարկաներուն մէջէն ավել մը գտայ: Կրկին ելայ սեղանին վրայ և անոր կոթովը սկսայ վեր վերցնելու ջանալ կափարիչը, որ կը համառէր վեր վերնալ:
Զգացի, որ գամուած չէր. խորհեցա, որ վրան ծանր բան մը դրված էր օրիորդին կողմէ՝ առ ի զգուշութիւն և կրկին անգամ մը ևս ուժգին մը վեր հրեցի կափարիչը՝ միանգամայն միշտ կամաց ձայնով «Նուա՛րդ, Նուա՛րդ» ձայն տալով:
Այս անգամ զգացի, որ կափարիչին վրայ շարժում մը տեղի ունեցավ:
Այլևս վստահ էի, որ ի՛նքն է, բայց քունէն նոր արթնցած՝ մէկէն վախցեր էր իմ ըրած շարժումէս, որուն չէր սպասէր, գիտնալով, թէ ես իմ գացա՛ծ ճամբովս ետ պիտի վերադառնամ: Բնավ չէր սպասէր, որ ե՛ս ըլլայի այդ շարժումը կատարողը:
Թէեւ արթնցեր էր, սակայն ձայնս չի լսելուն՝ վախցեր էր, թէ զինքը հետապնդող մեկը կրնամ ըլլալ ու այսպէս չէր ուզեր կափարիչը բանալ:
Այս անգամ նեղվեցայ. արշալոյսը շատ հեռու չէր, պէտք էր վերջապէս ամեն գինով բանալ տայի ու վեր ելլայի:
Ուստի, ամեն վտանգի աչք առնելով, անգամ մը ևս ուժգին մը ցնցեցի կափարիչը ու բաւական ուժեղ ձայնով մը՝ «Նուա՛րդ,- ըսի,- չե՞ս լսեր իմ ձայնս, ինչու՞ չես բանար կափարիչը: Եթէ այս անգամ ալ չի բանաս, ուշ պիտի ըլլայ ու թերևս զիս չի տեսնես ուրիշ անգամ»:
Այս անգամ վերջապէս լսեր էր, թէ ես եմ, որ կը ցնցեմ կափարիչը:
«Ա՜հ,- ըսավ,- դու՞ն ես, որքան հիմար եմ եղեր, որ վախէս մինչև հիմա քեզ սպասցուցի: Ես ալ թշնամի կարծելով՝ վախէս կը դողայի»:
Ըսի, որ՝ «Խօսելու ժամը չէ, բա՛ց կափարիչը, վերջը կը խօսէնք ու իրար կը հասկնանք»:
Անմիջապէս բացուեցավ, ձեռքը երկարեց, որ զիս վեր քաշէ, բայց այդ կերպով խեղճի ուժը չէր բավեր ինձ վեր հանելու: Ըսի՝ «Գնա՛, ծրարին մէջէն սավան մը հանէ՛ և կախէ՛ ու ոտքի՛ վրայ կանգնէ: Միայն թէ սավանին մէկ ծայրէն ամու՛ր բռնէ՝ բոլոր ուժովդ, ես կրնա՛մ ինքզինքս վեր հանել»:
Ըսածիս պես ալ ըրինք և այդ սավանին միջոցով վեր ելայ ու կափարիչը դարձեալ գոցեցինք:
Սոսկալի քրտնած էի և վրայիս շորերը՝ թրջած: Իսկույն ծրարին մէջէն չոր ճերմակեղէններ հանեցի ու մինչև որ փոխուեցայ, այդ գիշերուան անցքերը համառոտակի հասկցուցի իրեն:
Նկատելով, որ վերջին ծայր հոգնած ու քնատ եմ, ըսի իրեն, որ արթուն մնայ ինքը և, եթէ շշուկ մը լսէ՝ ինծի ձայն տա:
Պառկեցայ չոր տախտակին վրայ…
ՈՒՐԲԱԹ
Մինչեւ ուրբաթ օրուայ լույսին բացվիլը մէկ ու կէս ժամու չափ լավ մը քնացեր էի:
Առաւօտ էր եղեր ու, արևը ծագած, դուրսը՝ փողոցին մեջ շարժումը ծայր էր տվեր, երբ այլեւս Նուարդ հարկ տեսած էր ինձի ձայն տալու: Անմիջապէս ելայ ու ինքզինքս շտկեցի, հարցուցի, թէ բան մը լսա՞ծ էր:
«Մտի՛կ ըրէ…»,- ըսավ:
Իրավ ալ, մեզմէ բաւականին հեռու գտնվող տուներէն մեկուն ձեղնայարկերը խլրտում մը կար, բայց չէինք կրնար զանազանել, թէ թուրքե՞ր են, որ փնտրտուքի ելած են, թէ՞ ալ մեզ նման անբախտներ, որոնց ներկայութիւնը մինչեւ հիմա մենք չէինք գիտեր:
Այդ օրը՝ մինչեւ կէսօրէ վերջ, աչքի զարնվելիք բան մը չի պատահեցաւ, թեև փողոցին մէջ թուրքերու լաճեր կողոպուտի համար բաց դռները կը մտնէին ու իրենց ավերիչ գործունեութիւնը կը շարունակէին: Սակայն մեր տան դուռը գոց ըլլալուն մեջ անհանգիստ ընողներ չէղան:
Տուներնիս գոց էր, այո՛, բայց ես զարմանքով կը քննէի բակը, ուր կենդանութեան նշան մը չէի տեսներ: Այն մարդիկը, որոնք մեր բնակարանը գրաված էին, ցերեկին մէջտեղ ելումուտք չէին գործեր: Արդեօ՞ք իրավ՝ մէկը չի կար մեր տուներուն մէջ…
Կէսօրէ քիչ առաջ միայն մարդ մը եկավ, դուռը բացավ ու ներս մտավ մեր տանը կողմը. քառորդ ժամ վերջը նորեն գոցեց ու հեռացավ:
Կէսօրէ վերջ փողոցէն աղմուկը փրթավ արդեն. ականջ դրինք և տեսանք, որ մեր փողոցի դուռը բացվեցավ ու խուժանը մեր բակը մտավ: Որոշապէս լսեցինք, որ՝ «Հոս պահված գեավուր կայ եղեր» կըսէին:
Հասկցանք անմիջապէս, որ մեզի համար են եկողները…
Կ’երեւի՝ կէսօրէն առաջ եկող մարդն, անշուշտ, մէջէրնին ըլլալու էր:
Որ գոցված դուռները բացվեցան և մարդիկ վեր ելլել սկսան՝ խորհեցայ, որ այդ մարդն անպայման գիշերուան իմ պտույտէս հետք մը նշմարած ու կասկածած ըլլալով՝ հետը մարդիկ ժողված ու եկած էր զիս երևան հանելու:
Սխալած ալ չէի…
Նուարդին ըսի, որ անմիջապէս հեռանայ ուրիշ ձեղնայարկեր ապաստան մը գտնելու և պահվելու, իսկ ես այլևս չսպասեցի ու աճապարանքով հեռացայ ուրիշ կողմ մը…
Պատահաբար գտայ այնպիսի թաքստոց մը մեր թաղի հույներէ մէկուն տանը ձեղնայարկին մէջ, որ հինգ օրէ ի վեր այդ կողմերը հաճախելով՝ չէի նկատեր:
Երբ ես գտայ այդ տեղը՝ թաքստոցին բերանը բաց էր, և կափարիչը՝ քովը: Տերն, անշուշտ, չէր կրցած օգտագործել զայն, ո՞վ գիտէ՝ ի՞նչ պատճառով:
Ես իջայ մեջը և ներսէն գոցեցի զայն:
Նկատեցի, որ թաքստոցիս առջեւի մասը սենեակի մը մեր բարձրէն շինուած պահարան մըն է, որը առանձին դուռն ունի՝ մէկ մեթր երկարութեամբ, քառասուն սանթիմեթր լայնքով:
Երբ ես Նուարդէն բաժնվեցայ, խեղճ աղջիկը լարումէն ճիշտ ժամանակին չէր կրցած փախչիլ ու թաքնվիլ:
Խուժանէն երկու հոգի տեսեր են զինքը և սկսեր են հետապնդել, իսկ ինքը, տեսնելով, որ այլևս պիտի բռնվի, անմիջապէս ձեղնայարկէն կղմինդրներուն վրայ կը բարձրանայ ու կը սկսի տանիքներուն վրայ փախչիլ զինքը հետապնդողներէն…
Այդ վայրենիներուն կանչերը կը լսէի իմ թաքստոցէն ու սիրտս կ’ արիւնէր, որ ան ալ վերջապէս բռնվեցավ և կամ պիտի բռնվէր:
Աչքերս լեցուեցան… Ավա՜ղ, որ ձեռքէս բան մը չէր գար այլևս անոր օգնելու…
Նուարդ, երբ կտեսնէ, որ զինք հետապնդող հրէշները մոտեցած են իրեն ու պիտի բռնեն զինքը, այլևս ճարահատ ինքզինքը վար կը նետէ երեք հարկանոց տան մը բարձրութենէն՝ ողջ ձեռքերնին չ’իյնալու մտադրութեամբ…
Այստեղ Աստվածային հրաշք մը զինքը ստույգ մահէ մը կը փրկէ:
Տակաւին գետին չինկած, գետնէն մարդահասակի մը չափ բարձրութեան վրայ՝ պատին զարնված ու գլուխը դուրս խոշոր գամի մը կը պլլվի, օրիորդին հագուստը կը պատռվի ու ինքը վար կ’իյնայ գետին շատ թեթև, սակայն այդ բարձրութենէն իյնալու թափին ուժը կը տկարանայ ու միայն ձախ ոտքին պճեղ ոսկորը կը վնասվի…
Թուրքի մը տան պարտեզին մէջն էր ինկեր, որուն տերը նույն օրը դուռը գոցած ու այցի գացած է եղեր:
Զինք հետապնդողները ձեռնունայն կը մնան ու ստիպված ետ կը դառնան դեպի մեր տան ձեղնայարկը:
Հոն երևան կը հանեն մեր քովի ծրարը՝ կտանին»…
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
