«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Հ)

«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Հ)

…«Ահա կը տարածի մեր առջեւը Մարզուանու դաշտը՝ իր ընդարձակութեամբ և գեղեցկութեամբ. հեռուանց կ’երեւի մեզ Մարզուան քաղաքն իր այգեստաններով. դաշտի արտորայք մշակեալ են և կանանչներով գեղեցկացեալ:
Այգեստանեայց միջէն անցնելով՝ բուն քաղաքը կամ թաղերը հասանք, որ բացակայ շինուած են այգիներէն. դիրքը յենած է լեռան մը և քիչ մը բարձր դաշտէն. օդը խիստ առողջարար, ջրերն առատ ու պաղորակ»:

…«Մարզուանցիք շատ առատ գինի կը հանեն, և աղեկ տեսակէն, բայց վաճառելու սովորութիւնը չունին. ամեն տուն իր յատուկ գինետունն ունի ներքնայարկ, ուր զետեղուած են մեծամեծ կարասներ, և անպակաս մը կը մատակարարեն տարուան ամեն օրերը՝ սեղանի բաժակներ ու սափորներով, ուր խորովածն աժան է և անուանի իր համով, արդէն օդն ու ջուրն ալ ընտիր, ուստի՝ Մարզուանցիք առհասարակ կարմիր երես, կայտառ ու զուարթ անձինք են»: (Գ. Սրուանձտեանց, «Թորոս Աղբար», Կ Պօլիս, 1879):

1895 -ի համիդյան ջարդերին ու 1915 -ի ցեղասպանությանը զոհ գնացած՝ Մարզվանի բազմահազար կենսախինդ Հայության վերջին բեկորները նույն արհավիրքն ապրեցին նաև 1921-ի հուլիսի 23-ից սկսված ու մի քանի օր շարունակվող կոտորածների ժամանակ:
Հիշյալ դեպքերի ականատես՝ Նշան Զորայանի հուշերի շարունակությունը՝ ստորև:
Սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում…

«Այդ պահուն ուրիշ դրվագ մը պատրաստուած էր եղեր դուրսը, որ իմ անձիս հետ կապ ունէր:
Խուժանին մեր տունը կոխելէն քիչ յետոյ, գօմիսէր Հաճի էֆենտին՝ երկու ոստիկան հետը առած, եկեր է մեր տունը ՝ զիս պահուած տեղէս հանելու և պահականոց տանելու դիտաւորութեամբ:
Երբ կը տեսնէ այդ խառնիճաղանջ բազմութիւնը, նախ կը վախնայ, թէ ես բռնուած ու սպանուած եմ և կ ‘ըսէ թէ՝ «Չէ՞ք գիտէր, որ այլեւս սպանութիւն և թալան խստիվ արգիլուած են, այս ու յետոյս ան ոճիր համարուելով պիտի պատժուին անոնք, որ կ’անտեսէն կառավարութեան հրամանը:
Քանի մը անձեր կանչելով իր մօտ՝ կը սկսի հարցապնդել, թէ ինչու՞ հավաքուած են այդտեղ և մանրամասն կը տեղեկանայ աղջկան գլուխը եկած փորձանքին:
Նոյնպէս կը հարցունէ, թէ այդ աղջկան հետ ուրիշ էրիկմարդ չե՞ն գտած:
Խուժանը բացասական պատասխան կուտայ, իհարկէ:
Աղջիկը հետապնդող գազանները փախեր էին, իսկ գօմիսէրի ըսած չէի, թէ հետս պահուած աղջիկ մ’ալ կար:
Ասոր վրա գօմիսէրը հրաման կ’ընէ իր երկու ոստիկաններուն և հավաքուած ամբոխին, որ զիս անպատճառ գտնեն. պայմանով, որ իմ մէ՛կ մազիս անգամ վնաս չի հասցունեն:
Ամբոխը այս հրամանին վրայ կը թափին իմ տունիս մէջ ու ձեղնայարկը կ’ելլեն, տանը մէջ, թէ ձեղնայարկը՝ զիս կը փնտրէին, բայց չէին կրնար գտնել թաքստոցս:
Այս փնտրտուքի ընթացքին հետաքրքիրվածներու բազմութիւնը կրկնապատկուած ու եռապատկուած էր:
Սկսան թաղին մէջի մօտակայ տուներն ալ խուզարկել՝ զիս գտնելու նպատակով: Իմ գտնուած տունիս սենեակն ալ լեցուեցան բաւականին թիւով ամբոխ մը: Թեև կը հուսայի, որ ասոնք ալ չի պիտի կրնային թերևս գտնել իմ ապաստանած թաքստոցը, սակայն այլևս սկսած էի ֆիզիկապես բոլորովին տկարանալ: Վեց օրէ ի վեր մէկ ու կէս ժամ միայն քնացեր էի, և սնունդ ըլլալով՝ մի քանի գդալ մածուն և քիչ մ’ալ ջուր:
Օրիորդ Նուարդին պատահարն ալ ջլատեց ֆիզիկականիս հետ՝ բարոյակա՛ն ուժս ալ և, չհանդուրժելով այլևս այս ցավատանջ ու հուսահատ վիճակին, որոշեցի անձնատուր ըլլալ, վստահ ըլլալով, որ պիտի սպաննեն իմ անձը…

Թաքստոցէս ելլելով՝ դարակին մէջ անցայ և դարակին դուռը ամբողջովին ետ հրեցի ուժգնութեամբ:
Ամբոխին պոռացի, որ՝ «Ահա՛, հո՛ս եմ և կ’ուզեմ հանձնվիլ…

Իմ այս անակնկալ յայտնութիւնս ամբոխին մէջ վախ մը առաջացրեց, ու անոնք սկսան իրար կոխոտելով սենեակէն դուրս խուժել ու սանդուխներէն ինքզինքնին վար իջնել՝ հակառակ, որ շատերն իրենցմէ զինված էին…
Այդ վայրկեանին կրկին վերհիշեցի իմ սիրական զենքս, որմէ բաժնուած էի անխորհրդաբար՝ զիջելով զայն վտանգուած ընկերօջս:

Աստուա՜ծ իմ… Յիսունի մօտ անձիք սարսափահար կը փախչէին մէկ մարդու մը հայտնութենէ, որ անզեն էր…
Իմ այս անսպասելի ինքնաբերաբար հայտնումէս կարծեցին, թէ զինուած եմ…
Թուրքի քաջութիւնը միայն անզե՛ն ու կապվա՛ծ մարդկանց առաջ կը երեւի…
Իրապէս որ՝ արգահատելի էր տեսարանը:
Ի՞նչ պիտի ըսէին և ի՞նչ գաղափար պիտի կազմէին արդեօք այն Եվրոպայի կամ Ամերիկայի՝ Թուրքիոյ ներկայիս պաշտպան ու դաշնակից պետությունները, եթէ այստեղ ներկայացուցիչ մը ունենային՝ իրենց աչքերով դիտելու այս խայտառակ փախուստը…
Բայց ո՛չ թուրքը ամչնալ գիտէ, և ո՛չ ալ դրամատեր ու աշխարհակալ պետություններ նկատի առնել գիտեն միայն բռնության տակ ճնշված, բայց ազնիվ ու քաղաքակիրթ պզտիկ ժողովուրդի մը ապրելու իրավունքը…

Ես իրապես հավատացած եմ, որ Հայը զոհը դարձավ ոչ թէ թուրքին, այլ մեր քաղաքակիրթ ճանչցած քրիստոնեայ պետութեանց զզվելի շահերուն ու խաբեութեանց, որոնք շահագործեցին Հայուն արիւնը՝ իրենց անկուշտ շահերուն հագուրդ տալու միակ փափագով…

Երբ տեսայ այսպէս խայտառակաբար փախուստնին՝ ետեւնուն պոռացի թէ.
«Է՜հ բարեկամներ, ինչու՞ կը վախնաք ինծի պես բոլորովին անվնաս մէկէ մը, որ որևէ չար դիտաւորութիւն մը չունի ձեզ հանդէպ, այլ հակառակը՝ ապավինած է ձեր գթասրտութեան»…

Այս ըսելով՝ վար ցատկեցի պարապ սենեակին մէջ:
Թուրքերը լսեցին իմ հայտարարութիւնս ու մեջերնուն քիչ — շատ ընող մեկ — երկու հոգի սկսան սանդուխտներէն վեր ելլել՝ զենք ի ձեռին, բայց միշտ՝ զգուշութեամբ, թէ չ’ըլլայ, որ խաբէի զիրենք ու վտանգ մը պատահի իրենց:

Կրկին ու կրկին զիրենք ապահովցնելէս վերջ միայն սիրտ ըրին մոտենալ ինձ և ձերբակալել զիս:
Ձերբակալմանս լուրը շուտով հասեր էր գօմիսէրին: Իր հետի երկու ոստիկաններով հասավ իմ բռնուած վայրս, առավ զիս անոնց ձեռքէն՝ ոստիկանատուն տանելու համար:
Դառնալով ինծի՝ հանդիմանեց զիս՝ ըսելով. «Ասո՛ր նայեցեք, մենք զինքը որտե՞ղ կը փնտրենք, իսկ ինքը որտեղե՜ն մէջտեղ կ’ելլէ… Տղա՛ս, ինչու՞ մեզի այսքան հոգնութիւն պատճառեցիր»:
Ըսի իրեն. «Հաճի՛ էֆենտի, անշուշտ, կը ներեք ինծի, ինչպէ՞ս կրնայի գիտնալ, թէ եկողները դուք ու ձեր մարդիկն են»:

Պատմեցի իրեն, թէ ինչպէ՜ս այդ մարդիկը առաջին անգամ վեր ելլելուն քօվս գտնվող օրիորդը բռնած էին, ատոր համար ալ ստիպուեցայ փախուստ տալ: Բայց, տեսնելով, այլևս չ’ արժիր այս պայմաններուն տակ ապրիլ, ես ի՛նքս հանձնուեցայ՝ սպասելով ինծի վիճակուած ճակատագրին: Ու ահա, բարեբախտաբար, ինկայ Ձեր ձեռքը:
Գօմիսէրը, տեսնելով, որ իրավացի եմ, «Վա՜խ, վա՜խ» ըսավ և դառնալով ոստիկաններուն հանձնարարեց, որ զիս ոստիկանատուն տանին՝ խստիվ պատվիրելով ճամբան զիս լավ պաշտպանեն:
Ճամբու ընթացքին քաղաքին թուրքերը հետաքրքիր ու խոժոռ դեմքերով ինձ կը նայէին ու նոյնիսկ կ’ըսէին, թէ՝ «Ինչպէ՞ս կ’ըլլայ, որ այս կեավուրը ողջ է մնացեր»: Բայց տեսնելով, որ երկու ոստիկանները երկու կողմերս թևերս մտած են՝ ինծի չարիք ընելէ զգուշացան:

Երբ շուկայէն կ’ անցնէինք՝ մեր խանութին մօտերը գտնվող թուրք հացագործին մօտեցայ և խնդրեցի, որ ինձ հաց մը տայ, դրամ չ’ունէի վճարելու և ըսի, որ վերջը կը վճարիմ:
Անգութ փռապանը մերժեց ինծի մէկ հացը, որ հինգ ղրոշ թղթադրամ արժեր:
Այս մերժումը քօվս ոստիկանին գէշ ազդեց ու անմիջապես իր գրպանէն հանելով՝ հինգ ղրոշը նետեց երեսին ու ըսավ. «Ամօ՛թ, ամօ՛թ, չե՞ս ամչնար, դուն Աստուծոյ վա՞խն ալ չունիս ներսիդ, որ կը մերժէս մէկ հացը, որուն այս մարդը կարօտ էր մնացէր այսօր: Դեռ քանի մը օր առաջ ու թերևս երէկ տակաւին կը թալանէիք այս մարդուն հարուստ վաճառատունը»:

Այս չկամութիւնէն չէի ուզէր այդ հացը ունենալ, բայց ոստիկանը պնդեց, որ ի՛ր վճարածն է և պէտք էր, որ առնէի…

Երբ ոստիկանատուն հասանք, ինծի ընկերացող երկու ոստիկանները զիս հանձնեցին հոն գտնվող անծանոթ փոլիսի մը, և գօմիսէր Հաճի էֆենտիին պատվերը կրկնեցին ու մեկնեցան:
Այս փոլիսը՝ փոխանակ զիս ոստիկանատունը վար դնելու՝ մինչև գօմիսէրին գալը, ուրիշ երկու ոստիկան կանչելով զիս անոնց հանձնեց ու ըսավ, որ՝ «Այս մարդը բա՛նտը տարեք ու բատապետի՛ն հանձնեցեք»:
Երբ իր սենեակէն դուրս ելանք, ոստիկաններէն մին նշմարեց մեջքս կապած կաշիէ գոտիս և հրամայեց, որ քակեմ ու իրեն տամ, պատրուակելով, թէ ինք՝ ոստիկան ըլլալով, պետք ունէր այդ գոտիին, որը զինուորութենէս մնացած էր:
Ստիպված քակեցի ու անոր տվի:
Բանտապետը, իհարկէ, գէշ նկարագիր ունեցող այն թուրքերէն մէկն էր, որ սովորաբար կ’ըլլան այդ տեսակ պաշտօնի կոչվողները. խոժոռադէմ կիսավայրենիի մը տպավորութիւնը զգացի իրեն հանդէպ առաջին իսկ վայրկեանէն՝ երբ իր երեսը տեսի:

Կը մտածէի, թէ ինչու՞ բանտ կ’առաջնորդէն, քանի որ կը հավաստէին, թէ այլևս խժդժութիւնները վերջացած են. ես ո՛չ գող մըն էի և ո՛չ ալ մարդասպան մը:
Չէի գիտէր տակաւին, թէ ջարդէն ազատուած ու կենդանի մնացածները բանտին մէջ կը հավաքեն եղեր. ես ատոնցմէ չորրորդն էի:
Բանտապետը, զիս ընդունելուն պէս, կոպտօրէն հրամայեց, որ դռան մոտը գտնված ավելներէն հատ մը առնեմ ու բանտին բակի աղտեղութիւնները մաքրեմ: Հույներու բոլոր կին մարդիկը և երեխաները՝ առաջին անգամ երբ հավքէր են տուներէն, բերեր լեցուցեր են այս բանտին բակը, ուր մնացեր են մինչև հինգշաբթի կէսօրէ վերջ ու անկէ յետոյ փոխադրեր են քաղաքէն դուրս գտնուող զինվորական պարապ զորանոցները:
Մեր Հայ կիները անոնցմէ երկու ժամ առաջ հրդեհին մէջէն հանուած ու հոն փոխադրուած են եղեր:
Այս հույն կիներուն ու աղջիկներուն թողուցած աղտոտութիւններն էր, որ բանտապետը հրամայեց ինծի մաքրելու գործն սկսիլ, կարծէս թէ ներսը գողեր ու ոճրագործներ կը պակսէին աշխատցնելու և կամ անոնց վայել չ’ըլլար այդ գարշելի աշխատանքը կատարել տար»…

Մոտ տասը րոպե անց կոմիսարը գալիս է բանտ՝ Նշան Զորայանին ոստիկանատանը չգտնելուց հետո:
«…Այս փութկոտութիւնը պէտք է վերագրիլ, թերևս, ինձմէն դարձեալ նիւթական օգուտ մը քաղելու ակնկալիքով:
Երբ ներս մտավ ու զիս բակին մէջ տեսավ, որ աղտոտութիւնը կ’ավլեմ, կրակ կտրեցավ բարկութենէն: Անմիջապէս բանտապետը իրեն կանչեց ու այնպես խիստ հանդիմանեց, որ, շիտակը, ես ալ գոհ մնացի: Պոռաց երեսին, թէ որքա՛ն անգթութիւն ու անխղճութիւն էր բանտապետին ըրածը:
«Աստուծմէ՛ վախցիր,- ըսավ,- մեյ մը երե՛սը նայէ սա խեղճին. երեսը մարդկութեան գույն անգամ չէ մնացած, դուն ի՞նչ քարսիրտ հոգի ունիս, որ, առանց խղճահարութեան, այս տեսակ աղտոտ աշխատանքի մը կը լծես զինքը: Գիտցի՛ր, որ այս տղան իմ հայրենակիցն է և կուզեմ, որ ոչ միայն բանտարկեալներուն քով չը տանիս, այլ քու անձնական սենեակդ պահես, մինչև որ հարկ եղած կարգադրութիւնները կատարվին»:
Բանտապետը հարիւր անգամ ներողութիւն խնդրեց իր գործած սխալին և խոստացավ հարկ եղած պաշտպանութիւնն ու հոգածութիւնը չը զլանալ ինծի համար: Ու ավելը ձգել տալով ձեռքէս՝ զիս առաջնորդեց իր անձնական սենեակը, ուր նախապէս եկած էր ինձմէ առաջ Մարզուանի ծանօթ Հայերէն՝ Վահան էֆենտի Աբելեան:

Իրար տեսնելով՝ ողջագուրվեցանք ու իրարու հարցումներ ուղղեցինք:
Իրմէ տեղեկացայ, որ բանտին մէջ կը գտնուին ուրիշ երկու Հայեր ևս, որոնցմէ մին Եօզղատցի Պարգև դային՝ արհեստով կառապան, իսկ միւսը՝ ըսավ թէ՝ «Սեբաստացի մըն է, որը ես չեմ ճանչնար, «Տելի Թաթօս» (խենթ) կըսեն և իրական ալ խենթի ձևեր մը ունի»:
Ես անմիջապէս հասկցայ, որ իմ նախկին ընկերս է, որ այդ օրերուն զինվորութենէ փախած և Մարզուան եկած ու ապաստանած էր իր բարեկամ Արամ և Նշան անուն եղբայրներուն տունը, ուրկէ փախչելով՝ այգիներու մէջ պահվեր է, և այդ առաւօտը բռնվելով՝ բանտ առաջնորդվեր էր»…

…«Իրիկվան դէմ բանտապետին քով գործով եկող ոստիկան զինվորներէ իմացանք, որ կիները ամբողջ հավաքած ու լեցուցած են քաղաքէն դուրս գտնվող զորանոցին մէջ: Այդ զինվորներէն մէկը քովերնիս կանչեցինք և հարցուցինք, թէ արդեօք մերինները կրնա՞ր գտնել ու անոնցմէ մեզի լուր մը բերել:
Աբելեան Վահան էֆենտին, որ քաղաքին ճանչցված հարուստներէն էր, խոստացավ ոստիկանին լավ վարձատրութիւն մը տալ՝ եթէ հաջողէր մեզի լուր մը բերել:
Ոստիկանը խոսք տվավ, որ անմիջապէս պիտի երթար մեր փափագին գոհացում տալու:
Մենք ընտանիքներու անունները թուղթի մը վրայ գրեցինք և հանձնեցինք իրեն:
Այդ օրը ոստիկանը մեջտեղ չ’ելավ. չի հասկցանք, թէ օրը ուշ ըլլալու՞ն համար էր, որ չէկավ…
Այսպէս ուրբաթը երեկոյ եղավ:
Մեզի բանտապետը քիչ մը ճաշ բերավ, ու մենք՝ երկար ատեն անօթի ըլլալով, քիչ թէ շատ բաներ մը կերանք:
Քնանալէ առաջ մէկ-երկու ժամ ալ խոսակցեցանք՝ մինչև որ հոգնած երկուքս ալ քուն մտանք քով-քովի:
Կէսգիշերը հազիվ էր անցած՝ մեյ մ’ալ մեր սենեակին դուռը բացուելէն երկուքս ալ արթնցանք. բանտապետը ներս բերավ ուրիշ Հայ մը ևս, որ հաճի Սենեքերիմ կը կոչուէր ու նոյնպէս ամէնէն ծանօթ անձնաւորութիւն մըն էր Մարզուանի Հայերէն: Այս մարդն ալ պահուած տեղէն ուզեր էր փախչիլ՝ գիշերուան մթութենէն օգտուելով, սակայն գիշերվան շրջան պահնորդները բռնած էին զինք ու ոստիկանատուն առաջնորդած, անկէ ալ ղրկած էին մեր մօտ»…

Մարզվանցի մի այլ օրիորդ Նվարդ՝ իր զարմուհու հետ, Դիլդիլյանների ընտանիքից, 1912 թ.

(լուսանկարը՝ Արմեն Ցոլակ Մարսուբյանի հոդվածից)

…«Անդրադառնանք մեր տանտիրօջ աղջկան՝ Նուարտին, որը, ինչպէս տեսայ, ընկեր էր թուրքի մը տան պարտեզին մէջ, ոտքին ցավէն սուր ճիչ մը արձակեր էր ու ինկած մնացեր:
Բավական վերջ, երբ տեսեր է, որ ամեն ինչ հանդարտած է, և զինքը հետապնդող մը չի կայ, ոտքի էր ելել, սակայն, ոտքին սաստիկ ցավէն անկարող ըլլալով շարժվելու, մինչև երեկոյ պարտէզին մէջ կը մնայ: Ու երեկոյեան տան տերերը կուգան՝ կը գտնեն զինքը պարտեզին մէջ և որովհետեւ օրիորդ Նուարտ իրենց դրացի էր՝ կը ճանչնան զինքը ու թևերէն բռնած ներս կը տանին ու բազկաթոռի մը վրայ կը հանգստացնեն:

Այդ երեկոյին արդեն ամեն թուրք գիտեր, թէ սպանութիւն և թալան արգելուած են այլևս ու վերջացած են: Թերևս ատոր համար՝ դրացիութեան սիրույն, որևէ գէշութիւն մը չէին ըրած անոր ու լուր տված էին ոստիկանութիւն, թէ ոտքէն վիրավոր աղջիկ մը գտած էին իրենց պարտէզին մէջ:
Փոլիս և ոստիկան մը կուգան զինքը տանելու, բայց երբ կը տեսնեն, որ խեղճը չի կրնար ոտքին վրայ կոխել և ժամանակն ալ արդեն գիշեր է, տանտիրօջ հրաման կուտան, որ այդ գիշերը իրենց մոտ պահեն զինքը:
Շաբաթ առավոտին կառքով մը կը տանին ու բժշկին դարմանուելէ յետոյ տուն եկավ:

ՇԱԲԱԹ

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…