«ԼԵՈՆ՝ ԱՐՑԱԽԻ ԼԵՌՆԵՐԻ ԿԱՂՆԻՆ»
Շուշիում ծնված վաստակաշատ պատմաբան Լեոյի՝ Առաքել Բաբախանյանի (1860-1932) տասնամյակների տքնաջան աշխատանքի արդյունքում Հայ պատմագրությունը հարստացավ բազմահատոր ուսումնասիրություններով։
Անխոնջ ու աննկուն, «հոգեպես Արցախի լեռների կաղնու» պես ամուր այս գիտնականի ստվարածավալ աշխատությունները լույս են սփռում մեր պատմության ու մշակույթի բազմաթիվ դրվագների վրա։
«… Նա՝ լինելով չունևոր ընտանիքի զավակ, նյութական ծանր զրկանքների տակ, ավարտելով Շուշվա քաղաքային դպրոցը, տակավին պատանեկան հասակում նետվեց կյանքի պայքարի մեջ՝ ընտանիքի ապրուստը հոգալու համար։
Անսպառ եռանդի տեր և չափազանց աշխատունակ՝ նվիրվեց ինքնակրթության և իրենից շինեց-կերտեց գրական այն ուժը, որ երկար տարիներ եղավ տիրապետող դեմքերից մեկը կովկասահայ հասարակության մտավոր կյանքի մեջ։
Որպես ինքնաշխատությամբ ստեղծված մի մեծություն, շատ հետաքրքրական օրինակ է Լեոն։
Հազիվ կարելի էր գտնել այդքան չարաչար աշխատող մի մարդ։ Անշուշտ դրան նպաստում էր և իր ուժեղ, առողջ ֆիզիկական կազմը։
Առանց ժամանակ կորցնելու, անընդհատ պարապում էր, կարդում ու գրում, գրում ու կարդում՝ դպրոցի օրերից մինչև ծերություն, մինչև աչքերի կես կուրության հասնելը։
Նա գրքից և գրելուց դուրս կյանք չուներ, ուրիշ հաճույք չգիտեր, եզակի ընթերցասեր էր, գրապաշտ, գրամոլ։
Տարին մի քանի անգամ հազիվ կհանդիպեիր նրան դուրսը, փողոցում, հանդեսներին, հասարակային հավաքույթներին։
Ինչե՜ր չէր կարդացել և ինչե՜ր չէր կարդում — գեղարվեստական գրքեր, քննադատական, աշխարհագրական, պատմական, գիտական, փիլիսոփայական։ Ռուսական ինքնուրույն և թարգմանական ծով գրականությունը լափում էր և չէր հագենում։ Իսկ հայերեն հին ու նոր գիրք չկար, որ նրան անծանոթ լիներ։ Անհուն էր նրա հարցասիրությունը։
Տասնևութը տարեկան հասակից ոտք դրեց գրական ասպարեզի մեջ՝ յուրացնելով Շպիլհագենի նշանավոր վեպի հերոսի «Լեո» անունը և ամբողջ 55 տարի գրիչ բռնեց և մեռավ՝ գրիչը ձեռքին։
Լինելով Գր. Արծրունու խանդավառ աշակերտը, իր կրքոտ խառնվածքի բոլոր թափով արծարծեց և ժողովրդականացրեց իր պաշտած վարպետի լիբերալ տեսությունները և անողոք պայքար մղեց հայկական պահպանողական հոսանքների դեմ։
Շատ հաճախ աչառու և կուսակցամոլ՝ նրա գրիչը թույն էր հղում և նշտարի սրություն ուներ։
Բազմաճյուղ են նրա գրական գործունեության ուղիները։
Իբրև հրապարակախոս, նա ստորագրել է անհամար հոդվածներ, որոնք իր ժամանակին կարդացվել են հևիհև, խանդավառությամբ»։
… «Հիշում եմ, որ վերջերս Երևանում մի օր, Լեոյի տանը, միասին հաշվեցինք իր գրածները, որոնց թիվը մի երկու հարյուրի հասավ և դարձյալ թերի մնաց։
Սակայն Լեոյի արդարացի համբավը գլխավորապես կայանում է նրա պատմական գործերի մեջ»…
…«Մարդ առնվազը 200 տարի կյանք պիտի ունենա, որ կրծե գիտությունը և կարողանա մի գիտական կոթող կառուցանել»,- ասաց մի անգամ ինձ՝ ալեհեր գլուխը բարձրացնելով հուսահատեցնող գրքերի վրայից և հոգնած աչքերով նայելով իմ զարմացած աչքերին:
Լեոն իր առասպելական եռանդով և աշխատասիրությամբ տարիների ընթացքում սկսեց իր պեղումները, բերեց ու քրքրեց Թիֆլիսի, Բաքվի, Երևանի, էջմիածնի, Շուշվա արխիվները, մատենադարանները։ Անհամար թվով գրքեր, լրագրեր, ամսագրեր…
Եվ սկսեցին մեկը մյուսի ետևից լույս տեսնել նրա պատմական երկերի հատորները, որոնք՝ զերծ չլինելով թերություններից, մինչև այսօր էլ մեր գրականության մեջ երկրորդը չունին»…
«Շատ տարիներ Կովկասից բացակայելուց հետո, երբ վերստին դարձա հայրենիք, իմ հին բարեկամ Լեոյին տեսա Երևանում:
Վաղաժամ ծերացած գտա նրան և առողջությունը խաթարված, սակայն հոգեպես Ղարաբաղի լեռների նույն կաղնին էր:
Երևանի համալսարանում Հայոց պատմություն էր դասախոսում: Եվ դասերից հետո՝ հավերժական ընթերցում և գրել…
Դարձյալ նույն մարդն էր. սենյակը՝ գրքերով լեցուն, դարակների վրա՝ փառակազմ գրքեր (ինչքա՜ն էր սիրում շքեղ կազմով գրքեր, ինչպե՜ս էր գուրգուրում գրքերը և դողում նրանց վրա):
Սեղանի վրա՝ գրքեր, աթոռների վրա՝ գրքեր, լրագրեր, ամեն տեղ՝ գիրք, թերթ, և իր ճերմակ գլուխը կռացած՝ ճակատը մինչև գրքին հասած…
Տարիները ոչինչ չէին փոխել. նույն գրամոլ Լեոն, հիվանդագին գրամոլ:
Մինչև ուշ գիշեր, նստած գրասեղանի առաջ, զրույց էինք անում: Նրա զարհուրելի հիշողությունը, որ բնավ թառամած չէր, ողողում էր կարծես ինձ:
Պատմում էր մանկությունից, Շուշուց, Ղարաբաղի հնից ու նորից, մելիքների, կաթողիկոսների, խաների կյանքից, պատերազմներից, գրողներից, հեղինակներից, գրքերից ու գրքերից, և հազար դեպքեր, դեմքեր, անցքեր, անձեր, անեկդոտներ…
…Մեծ պատերազմում Հայ ժողովրդի կրած սարսափներն ու աղետները դառնությամբ լցրել էին նրա հոգին: Այդ անհնարին վշտի ծանրությունից փշրվել էր նա»,- գրել է Ավետիք Իսահակյանը 1933 թվականին։ (Ավ. Իսահակյան, «Իմ հուշերից», Երկերի ժողովածու, հ. 5, Երևան, 1977 թ.):
Լեոն կարևորում էր գիտության, կրթության դերը հասարակության զարգացման, մարդկության առաջընթացի գործում և, հատկապես, Հայ ազգի համար — «մտավոր գործունեությունը համարելով որպես գոյության ամենահզոր պատվար»։
Լեոյի հարուստ ու բազմաժանր գրական ժառանգությունից որոշ պատառիկներ՝ ստորև (նաև հաջորդիվ)…
«Աստվածության գաղափարի հիմքը մարդն է։
Պաշտելով մի աստծու կամ բազմաթիվ աստվածների, մարդը պաշտում է իրեն, իր բնությունը, ինչպես հասկանում է ինքն իրեն։ Այս սկզբունքը շատ պարզ ցուցադրված է ամենահին, նախնական մարդու ըմբռնումների մեջ»։
«Գավառներ.
ա) Դարանաղի (այժմ՝ Կամախ)
… Դարանաղիի Անին հիմնված էր Եփրատի վրա և կարևոր նշանակություն է թե՛ իբրև խիստ ամուր բերդ և թե՛ իբրև հեթանոս Հայերի գլխավոր մեհյաններից մեկի տեղ։ Կրոնական նշանակությունն այնքան մեծ էր, որ այդտեղ էին թաղվում Արշակունի թագավորները։ Այդտեղ էլ պահվում էր արքունի գանձը։
Քրիստոնեական կրոնը, մուտք գործելով Հայաստան, ամենից առաջ այս կրոնական վայրում պիտի ընդհարվեր հին հեթանոսական (ազգային, Կ. Ա.) կրոնի հետ: Եվ իրավ, Հայ եկեղեցու նախնական ավանդությունները վկայում են, որ Գրիգոր Լուսավորիչը Դարանաղի գավառից և հատկապես Անիից սկսեց իր քարոզչական գործունեությունը»…
«… Հեթանոսական ամենախոշոր կենտրոնն էր հռչակավոր Աշտիշատ կամ Հաշտիշատ գյուղը Քարքե լեռան ստորոտում, Արածանիի վրա։ Երեք մեծ և շատ հարուստ մեհյաններ կային այդ գյուղում։
- Վահեվահյան,, նվիրված Վահագնի պաշտամունքին,
- Ոսկեմայր, Ոսկեծին, Ոսկիահատ Անահիտի մեհյանը, ուր գտնվում էր այդ աստվածուհու (Դիցուհու, Կ. Ա.) ոսկեձույլ արձանը, և
- Աստղիկ Դիցուհու մեհյանը, որ կոչվում էր նաև «Սենյակ Վահագնի»։
Քրիստոնեությունն այստեղ մեծ ընդհարում ունեցավ հեթանոսության հետ։ Եվ հաղթելուց հետո նա այս նվիրական վայրը դարձրեց քրիստոնեական սրբավայր։ Կործանված մեհյանների տեղը կառուցված եկեղեցին առաջինն էր Հայաստանում իբրև մայր եկեղեցի։ Հիշատակվում է «Հացյաց դրախտ» փոքրիկ անտառը,, որ գտնվում էր Վահեվահյան մեհյանի գրաված բարձրավանդակի ստորոտում և բաղկացած էր հացի ծառերից։
Հեթանոսական նշանավոր վայր էր և Իննակնյան կոչված տեղը Քարքե լեռան վրա, ուր գտնվում էին Գիսանե և Դեմետր աստվածների բագինները։ Դրանց տեղ կառուցվեց Ս. Կարապետի վանքը, որ հռչակված քրիստոնեական սրբավայր է մինչև այժմ։ Կոչվում է նաև «Իննակնյան վանք», «Գլակա վանք»։ Նա գրավում է Տարոնի ամենագեղեցիկ վայրերից մեկը»…
«Արև պաշտողներն իրենց անվանում էին Արևորդի։
Այս անունը պահվում էր Հայաստանի սահմաններում դեռ 12-րդ դարում։ Հավանական է, որ հնագույն հայկական պաշտամունքի անունն էլ այդ էր»…
«… Մեր գրականության սկզբի օրերին են հասնում այն հոգևոր երգերը, որոնք հռչակված են մեզանում «շարական» անունով։ Ավանդությունը հականե — հանվանե ցույց է տալիս, թե որոնք են Սահակի և Մաշտոցի հեղինակած շարականները։ Նրանց սկսածը շարունակեցին նրանց աշակերտները, այնպես որ Ոսկեդարը հանձնեց իր հաջորդ դարերին հոգևոր բանաստեղծությունների մի մեծ շարք։
Այդ երգերն ունեին խիստ որոշված ձև ու չափ, ներկայացնում էին բոլորովին առանձին, ինքնուրույն մի տիպ։ Եվ այս հատկություններին ամենայն հարազատությամբ հնազանդ մնալով, հետագա դարերի հոգևոր երգիչներն էլ ավելացրին շարականների թիվը և այսպիսով երկար ժամանակների սերունդներն ամբողջացրին մի խոշոր բանաստեղծական գանձարան, մեր «Շարականը»։
Դիմելով այդ գանձարանի նշանակության և արժեքին, պետք է ամենից առաջ նկատել, որ շարականները քրիստոնեական կրոնի բացառիկ սեփականությունը չէին, այլ ծնունդ առան Հայերի մեջ վաղուց գոյություն ունեցած պատրաստ հողի վրա, որ հայկական հեթանոսությունն էր (մասնավորապես՝ Արևապաշտությունը, Կ.Ա.):
Այս փաստի հեռավոր արձագանքն է այն հանգամանքը, որ մեր եկեղեցական երգեցողությունն իր եղանակներով մոտիկ ազգակցություն ունի պարսկական երգեցողության հետ։ Հայտնի է, որ կրոնական գաղափարական կապակցություն Հայերն ունեին Իրանի հետ իրենց հեթանոսական ժամանակ, երբ շատ մեծ դեր կատարողը պարսկական զրադաշտականությունն էր, իսկ սա, ինչպես ցույց է տալիս Զենդ-Ավեստան, հարուստ հոգևոր երգեցողություններ ուներ, նվիրված աստվածներին, բարի ոգիներին, ծիսակատարություններին։
Պարսկական եղանակների սերտ կապակցությունը հայկական եղանակների հետ կարող էր առաջանալ միմիայն սրբազան արարողությունների պաշտամունքների միանմանությունից։
Եվ այսպիսով Հայերի մեջ, քրիստոնեության մուտքի ժամանակ, արդեն կար ընդարձակ կրոնական բանաստեղծություն և երգեցողություն, որ հավատարիմ մնալով պարսկական օրինակին, ազգայնացած էր։ Ահա այդ տարրերն էլ մտնում էին քրիստոնեական եկեղեցու բանաստեղծության մեջ։ Երգեցողության եղանակները հունականից կամ սիրիականից չէին փոխ առնում Հայ եկեղեցու գործիչները, այլ վերցնում էին երկրի մեջ գոյություն ունեցող ազգայնացած երգերից, իսկ այս ապացույց է, որ քրիստոնեաբար երգող Հայի մեջ խոսում էին հին ազգային հեթանոսական բանաստեղծության շերտերը, երանգները, տոգորումները։
Այսօր էլ մեր եկեղեցիներում հնչում են այս հին եղանակները, և մեր «առաջին ձայնը» պարսկական «հեջազն» է, իսկ վերջին ձայնը’ պարսկական «սաբահին» կամ «սիհարին», «ավագ կողմը»’ «սեգյանը» և այլն։ Նույնիսկ պահվել է պարսկական «գանզ» բառը մեր եկեղեցական երգերի մի տեսակի անվան մեջ — գանձ»…
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
