«ԲՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍԻՐՈՒՄ Է ՇՂԱՐՇՎԵԼ»…
Գիտելիքի սահմանափակության ու չիմացության անսահմանության գիտակցումով՝ հազարամյակներ ի վեր մարդկությունը փորձել է թափանցել Տիեզերքի, Բնության Էության մեջ ու ըմբռնել անըմբռնելին…
Բնության զարգացման կապերն ու օրինաչափությունները ճանաչելու՝ իմացության զանազան ճանապարհներն այսօր էլ շարունակվում են՝ Մարդու գոյության խորհուրդն ու առեղծվածը չլուսաբանելով:
Հակադրություններից առաջացած Տիեզերական ներդաշնակության մեջ հավերժ շարժվող այս աշխարհի նախահիմքը, ըստ հույն մտածողի՝ Հերակլիտ Եփեսոսցու (մոտ ն.թ.ա 535-470 թթ.), Կրակն է:
«Ամեն ինչ հոսում է, ամեն ինչ՝ փոփոխվում…Միևնույն գետը երկու անգամ մտնել հնարավոր չէ»…
«Բնության մասին» վերնագիրը կրող նրա աշխատությունից լոկ հատվածներ են պահպանվել: Բազմաթիվ այլոք՝ շարունակել, լրացրել-հարստացրել են թեման իրենց խոհերով…
Սակայն վաղնջական ժամանակներից մինչ օրս Բնության աներևույթ, թաքնված խորհուրդի բացահայտման որոնումներն անպատասխան են կարծես դեռևս:
Հնագույն շրջանի կրոնների քննությունը ներկայացնող մի գրքում («Religions de l’antiquité», Volume 1, partie 1, էջ 519), եգիպտական դիցերը՝ Իզիսն ու Նեիթը նույնացվում են:
Երկուսն էլ Արևածին բարձրագույն զորեղությունն են մարմնավորում:
Նաև Անահիտի, հունական Աթենասի և հռոմեական Միներվայի հետ նույնացվող Նեիթի (Նահիտի) պաշտամունքն առանձնահատուկ դրսևորվում էր Եգիպտոսի Սայիս քաղաքում (Նեղոսի դելտայում): Այստեղ գտնվող՝ Նեիթի (Իզիսի) տաճարի արձանագրությունը մեզ է հասել 1-2-րդ դարերի հույն պատմիչ Պլուտարքոսի շնորհիվ:
Հին Եգիպտոսում որպես Արևի Մայր (Արևածին) այլաբանական իմաստով պաշտվող այս դիցուհու՝ Իզիսի (Իսիդայի) մասին պատմելով, Պլուտարքոսը նշում է աստվածուհու՝ իր իսկ բնութագրումը (ներկայացնում եմ իմ թարգմանությամբ)՝
«Ես նա եմ, ով Եղել է (կամ՝ Ես այն ամենն եմ, ինչը Եղել է), Է (կա) և Կլինի, և ոչ մի մահկանացու դեռևս չի բարձրացրել իմ քողը. իմ հղացած պտուղն է Արեգակը»…
Նույն դերով՝ ինչպես եգիպտական Սայիս քաղաքում տիեզերական տարածության անձնավորումն էր Նեիթը (Անահիտի պես՝ ծնունդները հովանավորող), այնպես էլ՝ Հաթորն էր՝ այլ շրջաններում, ուր նա անվանվում էր «Ծննդագործող կով կամ Արևածին Մայր» (La Vache génératrice ou la Mère génératrice du Soleil), այսինքն, զանազան վայրերում գրեթե նույն գործառույթով դիցուհիներին տարբեր անուններ էին տրվում:
Հերոդոտոսի հաղորդմամբ, Սայիսում որոշակի մի գիշեր «Ճրագալույցի» (Կանթեղալույցի) արարողություն էր կատարվում (դիցուհու պաշտամունքի հետ կապված):
Բոլոր բնակիչներն իրենց տան շուրջն աղով ու ձեթով (ճրագով) լի, պատրույգով (թելով) վառվող փոքր ճրագամաններ էին դնում ողջ գիշեր, և այդ տոնը կոչվում էր «Վառվող ճրագների (կանթեղների) տոն» (Histoire pittoresque des religions, Livre Premier, De F.T. Bègne Clavel, էջ 228):
Ոչ միայն Սայիսում, այլև ողջ Եգիպտոսում նշվող այս տոնի խորհուրդը Խավարի դեմ Լույսի Հաղթանակն էր…
Նման տոներ կային նաև Հայոց ու Հույների մոտ: (Ներկայիս՝ եկեղեցիներում «Ճրագալույցի» նմանատիպ արարողությունը հիշենք. մի այլ գրառմամբ անդրադարձել ենք):
Քանի որ հեռավոր անցյալի կրոնական պատկերացումները սխալմամբ հաճախ է բնութագրվում «կռապաշտություն» եզրով, արժե մեջբերել Պլուտարքոսի որոշ դիտարկումներն իր «Բարոյականք» ուսումնասիրությունից (հատոր 5, «Իզիսի և Օզիրիսի մասին»):
«Իմաստասերներն իրավացիորեն ասում են, որ նրանք, ովքեր լավ չեն հասկանում բառերի իմաստը, սխալ են ընկալում նաև երևույթները»:
Դիցերի քանդակները կամ նրանց պատկերները շփոթմունքով դիցերի անունով կոչելու փոխարեն պարզապես «նրանց պատկերներ կամ բրոնզե, մարմարյա քանդակներ» պիտի կոչեն:
(Նկատենք, որ քրիստոնեությա՛ն մեջ է մահվան գործիքը՝ խաչը կամ քանդակը պաշտվում-համբուրվում՝ չնայած «պատկերապաշտների-պատկերամարտների» երբեմնի գաղափարախոսությանը):
Անդրադառնալով հնագույն հավատալիքներում գործածվող արտահայտչամիջոցների, տեքստերի բովանդակության այլաբանական իմաստին, նաև՝ զանազան կենդանիներին տրվող կարևորությանը, Պլուտարքոսը հիշեցնում է, որ կենդանիներն ընտրվում էին իրենց առանձնահատուկ որևէ հատկանիշի շնորհիվ, որը, որպես խորհրդանիշ, վերագրվում էր տվյալ դիցին)…
Օրինակ, կրիան, նախօրոք զգալով Նեղոսի վարարման աստիճանը, ձվադրում էր գետափի այնպիսի վայրում, որը զերծ կմնար հեղեղումից, միաժամանակ մոտ լինելով գետին:
Բացի դա, նրա ձվադրումը, ձվերի քանակը, ապրած տարիներն առնչվում են աստղագետների գործածած հաշվի՝ 60 թվի հետ…
Իրենց ծիսակատարությունները խստորեն կատարող եգիպտական քրմերը, մարմնի «մաքրագործման» նպատակով գործածում էին բարձրասրունք ու երկարակտուց եգիպտահավի՝ իբիսի խմած ջուրը, քանզի այն երբեք ապականված ջուր չի խմում, նույնիսկ չի էլ մոտենում աղտոտված ջրին:
Ավելին, նրա ոտքերի բացվածքի ձևն իր կտուցի հետ հավասարակողմ եռանկյունի էր կազմում: Ի վերջո, իր փետուրների սպիտակ ու սև խառնուրդը լուսնի փուլերն է հիշեցնում (décours):
Թունավոր սողունները ոչնչացնող ու իրեն լվացող այս քաջահավը դիտվում էր նաև որպես ինքնամաքրման օրինակ:
Ժամանակակից իմաստասերների ու գիտնականների ուշադրության կենտրոնում այսօր էլ Բնության չբացահայտված գաղտնիքներն են…
Քաոսից հետո՝ Տիեզերքի ներդաշնակ գործունեությունն առայժմ խնամքով պահպանում է իր շղարշը և հմայում իր Արարչագործությամբ…
Հարափոփոխ ու մշտանորորգ Բնությունը նաև մարդկության «Կենաց Աղբյուրն» է, Կյանք պարգևողն ու Կեցուցանողը (ապրեցնողը):
Հողի արգասաբերությանն ու բերրիությանը նպաստող փառաբանական-խրախճանքային տոնական-ծիսական արարողությունները, որոնք նաև մշակների աշխատունակությունն ու տրամադրությունն էին բարձրացնում, հասել են մինչ մեր օրերը:
Հորովել կանչելն ու կանչողին ձայնակցելը չափազանց մեծ իմաստ ու նշանակություն ուներ:
Հողը վարելուն զուգընթաց հորովել (կամ՝ հոռովել) կանչելը պարտադիր էր՝ անկախ հողագործի ձայնային-երաժշտական տվյալների:
Գործընթացի տարբեր փուլերում հորովելի տեքստը (իմաստը) փոփոխվում էր:
Հիմնվելով բանասացներից հավաքված նյութի վրա, ավանդաբար հաստատված, որոշակիորեն կանոնակարգված դերաբաշխմամբ կանչվող հորովելները քննելով՝ Հռիփսիմե Պիկիչյանն իր՝ «Հոռովելի ժամանակակից կենցաղավարումը. Կոմիտասի հետքերով» ուսումնասիրության մեջ պայմանականորեն նրանք ներկայացնում է հետևյալ սխեմայով՝
նախապատրաստում, սկիզբ, աղոթք, օրհնություն, փառաբանություն, աշխատանքային գործընթաց, հանգիստ, աշխատանքի շարունակություն, ավարտ, գոհաբանություն, փառաբանություն:
«Հոռովել կանչողը գութանավարի ղեկավարն էր՝ մաճկալը: Նա էր ուղղություն տալիս խոփին, և նրա ղեկավարության ու հսկողության տակ էին շարժվում գութանի կամ արորի լծերն իրենց վարիչ հոտաղներով:
Ավանդույթի համաձայն՝ նա միջին տարիքի, առողջ, ամուսնացած և սերունդ ունեցող տղամարդ էր: Հենց նրան էր տրված հոռովել կանչելու պատիվը»,- գրում է հեղինակը՝ շարունակելով.
«Յուրաքանչյուր անգամ հոռովելն անհրաժեշտ էր սկսել Արարչին ու արևին ձոնված ասերգային աղոթք-փառաբանությամբ, ապա պիտի հնչեր հողը հաջողությամբ վարելուն նպատակամղված բուն տեքստը, նաև բարի ցանք ու հունձք ակնկալող հմայական խոսքերը՝ մաճկալի մենակատարմամբ:
Հիշյալը կատարվում էր պարբերական-շարունակական սկզբունքով» (նշված աշխատություն, էջ 157):
Հողի արգասավորման արարողակարգի ընթացքում հիշվում էին նաև մասնակիցներին «հաց բերող» կանայք, հարսերն ու աղջիկները («Ա՜յ, ճրագ վառող հարսին եմ ասում, հա՜…», «Ա՜յ, աղբյուր գնացող հարսին եմ ասում, հա՜»…), նաև՝ երիտասարդ կնոջ «միտքը ծռելու», «ճիժ վաստըկելու» մոտիվներով ակնարկներ…
…«Մաճկա՛լ, քու մաճը թող,
(Վանի հորովելներից, մեջբերումը՝ վերոնշյալ աշխատությունից, էջ 160):
Կընա քու պագն առ» …
Գրեթե ծիսակարգի վերածված այս արարողությանը չմասնակցողներին, հոռովել չկանչողներին, չձայնակցողներին ևս ուղղված առանձնահատուկ (վատաբանող-հայհոյական) «կանչեր» կային:
Նման տողեր է գրանցել անմահ Կոմիտասը (բացասական երանգով խոսքերը փոխարինված են բազմակետերով…).
…«Վեվ որ հոռովել չըսե՝
նույն տեղում, էջ 164:
… անոր հարսն ու խնամին …»
Բնության ըմբռնման ու դերի վերոնշյալ մոտեցումներին ծանոթանալուց հետո, մտաբերենք մեր նախնյաց կառուցած՝ Արդինի՝ Մուսասիրի հռչակավոր տաճարի մուտքի մոտ՝ սյուների առջևում եղած քանդակախումբը՝ հորթին կերակրող կովի պատկերով…
Ստնտու Բնությունը և նրա տարերքներից մեկը՝ Երկնային Հուրն ու Լույսը խորհրդանշող՝ գլխավոր դիցը՝ Շանթը, Փայլակը մարմնավորող Թեշուբին (Թեշեբային) փոխարինած Հալդին (վերջնիս կնոջ՝ դիցուհու խորհրդանիշն էր քանդակը) …
Ինչպես Եգիպտոսում էին ասում Հաթորին՝ «Ծննդագործող կով կամ Արևածին Մայր»…
Հողի բեղունության, արգասավորության ու պտղաբերության տոնի հետ առնչվող՝ մեր «Անահտական ծիսակատարությունների» իմաստը, «Ոսկեմայր» ու «Սնուցող Մայր» (նաև՝ Նախամայր) Անահիտի ու նրա պաշտամունքի հետ սերտորեն առնչվող՝ Օջախի պահապան Նանեի մասին՝ հետագայում…
«Բնությունն» այլաբանորեն պատկերվել է շղարշված. մասամբ՝ տեսանելի, ճանաչելի, ըմբռնելի, մասամբ՝ անտեսանելի ու խորհրդավոր…
Եվ այդ քողարկող շղարշը դեռևս ոչ ոք չի բարձրացրել…
