«…ԵՎ ԵՐԲՈՐ ՑՆԾԱ
ՀՆՉՅՈՒՆԸ՝ ԾՆԾՂԱ
ԶԱՐԴՈՍԿԻՆԵՐՈՒՆ…» (Մ.Մեծարենցի՝ «Ջուրէն դարձին» բանաստեղծությունից)
Վաղնջական շրջանից ի վեր երաժշտությունն ուղեկցել է մարդկանց՝ ծիսակատարությունների, կարևոր իրադարձությունների ժամանակ:
Ասվածի ապացույցներն են ն.թ.ա 4-րդ հազարամյակին վերագրվող բազմաթիվ գտածոները…
Եվ, որպես ուրախ ու կենսախինդ երաժիշտներ, հատկապես Թորգոմի տոհմն է հիշվում պատմության մեջ՝ «Թորգոմը՝ մեծ երաժիշտներ Փռուգիացիների հայրը» (H. De Barenton, Petite histoire illustrée du monde ancien, էջ 47: Հապետոսյան Հայկի ու Թորգոմի ծագմանը կրկին կանդրադառնանք օրերս):
Պատմական հնագույն սկզբնաղբյուրներում՝ հնագիտական պեղումներից հայտնաբերված նյութերում՝ սեպագիր արձանագրություններում, բարձրաքանդակներում, միջնադարյան մատյաններում բազմաթիվ արձագանքներ են պահպանվել թանկարժեք փայտից, այծի կամ գառան կաշվից, եղջյուրից ու մետաղից պատրաստված զանազան նվագարաններով (երաժշտական գործիքներով)՝ փողերով, փանդիռներով, վիներով ուղեկցվող ծեսերի, տոնակատարությունների մասին:
Շումերական կրոնական տեքստերում («Ինանայի օրհներգ»-ում), «Հողմերից առավել ուժգին շառաչող նվագարաններն» են հիշվում («Միջագետքի գործիքային երաժշտությունը», Agnès Spycket) …
Ի դեպ, մասնագետների կողմից որպես Հուրիների ու Խեթերի հայտնագործություն նշվող Քնարը, «Ուգարիթյան» կոչված մի «հուրիերենով» (հայերենով, Կ.Ա.) սեպագրում հենց «Քնար» բառով է վերծանված (A. Spycket-ի վերոհիշյալ գրքում):
Գառնիի պեղումներից հայտնաբերվել է ն.թ.ա. 2-րդ հազարամյակին վերագրվող ոսկրե՝ հինգ փողանի սրինգ (բազմափող սրինգը «Պանի սրինգ» անունով է հայտնի) …
Խորենացին իր «Պատմության» մեջ հիշում է Վահագնի ծննդի, Արտաշեսի ու Սաթենիկի, Արտավազդի երգերը բամբիռների նվագակցությամբ երգող Գողթան երգիչներին…
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր ազգային տոնախմբությունների, նրանց մաս կաղմող մարզական խաղերի ընթացքում իրենց բազկի ուժը, մտքի ու հոգու կարողությունները ցուցադրող երիտասարդների նման, երաժիշտներն ուղեկցում էին համընդհանուր խրախճանքը, նաև՝ ռազմական երթը («խեթական» շրջանի բազմաթիվ բարձրաքանդակներում ու տեքստերում կան զանազան տեսարաններ ու նկարագրություններ)…
Երևանում, Մատենադարանի հին ձեռագրերում, միջնադարյան հայ հեղինակները տարբեր նվագարանների (պարկապզուկի, բազմափող սրնգի, եղջերափողի…) դերի ու նշանակության մասին հիշատակություններ են թողել:
Հայ և օտար պատմիչները (Ստրաբոն, Դիոն Կասիոս, Պլինիոս…) հիշատակել են «հարյուրավոր սպասավորներով շրջապատված դիցուհուն»՝ Անահիտին նվիրված հռչակավոր հանդիսությունները «Անահտական գավառում» և պաշտամունքային այլ վայրերում:
Հնուց ի վեր տաճարներում ու «հասարակաց զվարճութեանց մեջ» կիրառվող նվագարաններից էր ծնծղան:
Հայոց մեջ այս նվագարանի կիրառմանն ու նշանակությանն է անդրադարձել Հ.Վ. Պիկիչյանն իր՝ «Ծնծղա. Նվագարան և մոգական գործիք» վերնագրված մանրազնին ուսումնասիրության մեջ:
Պղնձի հատուկ խառնուրդի շնորհիվ զիլ հնչողությամբ երկու՝ տափակ ու գոգավոր կիսագնդաձև սկավառակները ձեռքով միմյանց բախմամբ հնչեցվողներից բացի գոյություն ունեին այլ տարատեսակներ՝ «ձեռաց և մատանց» (ձեռքի և մատների) տարբեր չափերի ծնծղակներ:
Հայաստանի Պատմության, Ազգագրության թանգարանների հավաքածուների և գրական տվյալների համադրմամբ, հեղինակը ներկայացնում է առանձին՝ միակ՝ թաթով, ձողիկով կամ ճիպոտով հնչեցվող, Կենաց ծառի տեսքով, բռնակավոր, ճյուղերին հինգ զույգ զիլերով և այլ ծնծղաների տեսակներն ու նրանց տրված զանազան անվանումները (երգեհոն, ծնծաղ, աղջիկ, զանգ, ծնծղուկ, զիլփարա… Հայր Մ. Ավգերյանի՝ բացատրությամբ՝ Երգիոն (երգեհոնը), պարկապզուկն է հիշեցնում՝ «Սրինգ բերանով փչելի բազմաթիվ եղեգամբք աստիճանաբար» (սոսկ և թավ), «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»):
Հայկական Լեռնաշխարհի տարածքում հայտնաբերված բազմաթիվ՝ պղնձե, բրոնզե, արծաթե, ոսկե և զանազան համաձուլվածքներով պատրաստված ծնծղաներից մեկը՝ ն.թ.ա 7-րդ դարով թվագրվող, պեղվել է Երևանում՝ Կարմիր Բլուրից…
Իբրև «ցնծության նշանակ» աշխարհիկ տոներին և հոգևոր ծեսերին հնչող ծնծղաների հատուկ տեսակներ նաև որսի ժամանակ ու ռազմի դաշտում են գործածվել՝ իրենց հզոր ձայնով որսին կամ հակառակորդին խուճապի մատնելու նպատակով:
Հոգևոր ոլորտում՝ նվագարանի արձակած ձայնին չարխափան նշանակություն և խավարը վանելու հատկություն էր վերագրվում:
Վերոնշյալ աշխատության մեջ հիշվում են Ջավախքում նորապսակներին ծնծղաներով ուղեկցելու սովորույթը, հիվանդի մոտ՝ ծնծղա հնչեցնելը (խռովված հոգիներն ու նյարդային համակարգը հանգստացնելու համար, նաև՝ բուժական նպատակով)…
Մատների ծնծղաների մեղմ ելևէջների ուղեկցությամբ է թեթևացվել ծննդաբերությունն ու նորածնի դիմավորումը…
Իրենց վերագրվող դերով ու հատկություններով էին պայմանավորված, բնականաբար, նվագարանների զարդանախշերն ու ձևավորումը:
Կրոնական ծիսակատարությունների, մասնավորապես՝ Անահիտ դիցուհուն նվիրված ծեսերի ընթացքում մեր նախնյաց կողմից գործածվող, զվարթ ու կենսախինդ ղողանջող այս նվագարանը՝ ծնծղան, հետագայում՝ քրիստոնեության տարածումից հետո, կիրառվեց և եկեղեցական հանդիսավոր արարողությունների ժամանակ՝ որպես «ցնծության նշանակ»:
Այնուհետև մոռացվեց…
Այսօրվա եկեղեցում՝ Պատարագի որոշ հատվածներում կամ ծիսական այլ արարողությունների ընթացքում դպիրների ձեռքին սկավառակաձև քշոցի բոժոժների (փոքրիկ զանգակների) շարժումից առաջացած զվարթ ղողանջներն են «հրեշտակների փառաբանումը» խորհրդանշում:
«Խնճոյս հոգևոր, ի ծնծղայս մարմնավոր»՝ Նարեկացու խոսքերով…
Վերոհիշյալ՝ «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» գրքի էջերում որպես «Ծնծղայ» բառի համարժեք ներկայացված են՝ Cymbalum և Sistrum (Cymbales և Sistre):
Հին Աշխարհից մեզ ավանդված ժառանգության մեջ իր առանձնահատուկ դերն ու նշանակությունն ունի Ծնծղակը ( Sistre):
Եգիպտոսի՝ հնագույն շրջանից մեզ հասած բազմաթիվ պատկերներում, Ծնծղան՝ իր երկու տարբեր տեսակներով, մեծ խորհուրդ ուներ՝ Հաթորի, Իսիսի պաշտամունքում:
Եվ Ծնծղահարն ամենևին հասարակ երաժիշտը չէր, այլ՝ Սրբազան ոլորտի ներկայացուցիչը՝ Քրմուհին:
Իսիսի պաշտամունքի հետ կապված՝ թաքնագիտական որոշ մեկնաբանությամբ, այն «Բնության Էության» մասին տրվող բացատրության «Կարելիության սահմանն» էր իր ձայնով ազդարարում…
«Թույատրելիության» ավարտը, հետևաբար և «Լռության պահը»…
Քանզի ոչ մի մահկանացու չէր կարող «բարձրացնել նրա քողը» (այսինքն՝ «Ճշմարտությունը հայտնաբերեր»՝ եթե ինքը՝ Իսիսը չկամենար):
Մահկանացուներին հասու չէ «Անմեկնելի Բնության Խորհուրդը»…
«Նա, ով՝ Է, Նա, ով՝ ԷՐ և Նա, ով՝ ԿԼԻՆԻ» բանաձևը, Հոմերոսից ու Հեսիոդոսից ի վեր, ընկալվում էր որպես «Աստվածային Ամենատես Իմաստնությունը» (Խորհուրդը):
Բնության, ֆիզիկական աշխարհի և մարդու ոգու բնույթը քննող, Պլատոնի գրչին պատկանող, մոտ ն.թ.ա 360-ին գրված մի ուսումնասիրության մեջ ( Timée, 21,e), հիշվում է Նեղոսի դելտայում (Ներքին Եգիպտոսում) գտնվող, Ամասիս փարավոնի քաղաք Սաիսի հնագույն դիցուհին՝ Նահիտը (Նեիտը), որին Հերոդոտոսն ու Պլատոնը նույնացնում են հունական՝ Զգաստության ու Իմաստնության (ինչպես Անահիտը) դիցուհի Աթենասի հետ:
«…Սաիսը, ուր Ամասիսն էր (Ամասիա՞, Կ.Ա.) թագավոր: Ըստ այդ քաղաքի բնակիչների՝ իրենց քաղաքը հիմնել էր մի ոմն դիցուհի, որի անունը եգիպտերենով Նեիթ էր (Նահիտ, ինչպես Արա — Ռա՝ առջևի Ա-ն սղվել է, Կ.Ա, Ղ.Ալիշանը նաև «Անեիդ» ձևով է հիշում Անահիտին), բայց հունարենով Աթենաս էին ասում: Ուստի, այս մարդիկ մեծ բարեկամներ են Աթենացիների հետ, և նրանք հավաստում են, որ ինչ-որ չափով նրանց ազգականներն են» (մեջբերումը՝ Jacques Darriulat «Kant et la sentence isiaque»):
«Մայր ամենայն զգաստութեանց, բարերար ամենայն մարդկային բնութեան», «որ է փառք ազգիս մերոյ և կեցուցիչ»՝ Ոսկե Մայր Անահիտի պաշտամունքի մասին՝ մի այլ առիթով (հավելենք միայն, որ Աթենասի հետ նույնացվում էր և Նանեն, Ավեստայում՝ Անահիտ)
…
Մեր ազգային բաղձալի երազանքների իրականացմամբ՝ ապագա Ծնծղահունչ տարիների մաղթանքով…
Հ.գ. Խորին շնորհակալություն եմ հայտնում ինձ ուղարկված՝ Ամանորյա ջերմ բարեմաղթանքների համար և հազարապատկված բաշխում ամենքիդ…
Հռոմեական շրջանի ծնծղայի վերակազմություն
Հին Միջագետքից՝ Հուրիական կարմիր սափորի նկարազարդումներից (Տել Ագրաբ, ներկայիս՝ Իրաքի տարածքում)
