Year: 2020

ԱՆՀԱՂԹ ՈՒ ԱՆՊԱՐՏ ՄԻՀՐ

Լույսի, Բարության, Ազնվության, Ասպետության խորհրդանիշ՝ «Բարեպաշտ Արևորդիների», Քաջարի Ռազմիկների, Դաշինքի (Պայմանագրի), նաև՝ զենքեր կռող Դարբինների հովանավորն ու պաշտպանն էր Անպարտելի Միհրը, ինչպես և՝ Ուխտը դրժողների պատուհասողը…

«ԽՈՐՀՈՒՐԴ ԲԱՐԻ, ԲԱՆ ԲԱՐԻ ԵՒ ԳՈՐԾ ԲԱՐԻ»՝
ահա Միհրականության «Եռյակ Խորհուրդքը»…

Համաձայն Միհրական Քրմերի՝ Աստղից անջատված Ճառագայթը (Ցոլը,Կ.Ա.) թափանցում է Քարանձավի խորքը՝ Երկրի արգանդը խորհրդանշող Քարայրն ու Վեմից՝ Ապառաժից ծնունդ տալիս Միհրին, որտեղից նա բարձրանում է Երկինք:

Այսինքն՝ Մթության մեջ ներթափանցած Լույսի Ծնունդն ու Հաղթանակն է Միհրը (այլաբանորեն՝ «անգիտակից», մութ վիճակից հոգևոր բարձր ոլորտի հասած Գիտակցությունը) …

Առեղծվածներով լի է Միհրին նվիրված պաշտամունքը՝ Միհրականությունը:

Հազարամյակների խորքերը ձգվող արմատներով՝ ողջ աշխարհում տարածված այս պաշտամունքը վերջին 1.700 տարիներին մի փոքրիկ խմբի միջոցով, սերնդեսերունդ փոխանցվելով, հարատևել ու հասել է մեր օրերը:

Համաշխարհային դառնալու նրա հավակնությունը նկատի ունենալով, 19-րդ դարի ֆրանսիացի գրող, պատմաբան ու փիլիսոփա Էռնեստ Ռենանն ասել է.

«Եթե որևէ մահացու հիվանդություն հանկարծ խոցեր քրիստոնեությունը, ողջ աշխարհը միհրական կլիներ»…

Սկզբնական շրջանում բնական քարանձավներում, այնուհետև՝ արհեստականորեն վիմափոր կամ ստորգետնյա մթին, ոչ ընդարձակ շինություններում փոքրաթիվ մասնակիցներով կատարվող ծեսերն իրենց խորհուրդը հաղորդում են միայն պաշտամունքի նվիրյալներին:

Հայկական Լեռնաշխարհի հնագույն ավանդույթներից սկզբնավորված, հետագայում՝ Պարսկաստանում ու Հռոմեական երբեմնի ընդարձակ կայսրության տարածքում՝ գրեթե բոլոր արվարձաններում սփռված այս պաշտամունքը մեկնաբանող տեքստերի բացակայության պայմաններում հնագիտական ոչ առատ նյութերով ենք չնչին պատկերացում կազմում:
Բացը լրացնելով այդ պաշտամունքի գիտակ-քրմերի սակավ մեկնաբանություններով…

Հայոց մեջ վաղնջական շրջանից գոյություն ունեցող՝ Միհրի պաշտամունքը դեռևս ն.թ.ա 14 -րդ դարում՝ Խեթերի թագավոր Սուպիլիուլիումի և Միտանիի՝ Նաիրիի արքա Շատիվազի միջև կնքված դաշնագրում է հիշատակվում՝ ի թիվս հովանավոր դիցերի և միայն ն.թ.ա. 395 թվականից հետո է ներմուծվում Պարսկաստան՝ Արտաքսերքսես Բ-ի կողմից (դրանից առաջ պարսկական աղբյուրներում նա չի նշվում):
Այնուհետև, ն.թ. 1-ին դարում ներթափանցում է Հռոմ՝ ն.թ. 3-րդ դարում արդեն դառնալով միջազգային՝ տարածվում է Հնդկաստանից մինչև Սև ծով, Բալկաններից մինչև Բրիտանիա և Իսպանիա:

Ըստ պահպանված հնագիտական նյութերի և որոշ գրվածքների՝ Լույսի, Բարության Դիցը՝ Ռազմիկների հովանավոր և Պայմանագրերի պահապան՝ Վիմածին (Ժայռից ծնված) Միհրը պատկերվում էր աջ ձեռքում՝ Դաշույն՝ ի պաշտպանություն Երկրի վրա Խաղաղության, ձախ ձեռքում՝ Ջահ՝ ի նշան Արարչական Լույսի և Արևի (ջահը՝ ճրագաձողը, կայծակի խորհրդանիշով է փոխարինվել որոշ պատկերներում):

Ուխտապահներին հզորություն ու հաղթանակ պարգևող Միհրն անողոք պատուհասում էր Միհրադրուժներին՝ Պայմանադրուժներին (Ուխտադրուժներին):

Պայմանազանցությունը (խոստումը, ուխտը, դաշինքը դրժելը) Միհրին դավաճանության, հետևաբար՝ ոճրագործության էր համարժեք Միհրականության մեջ, քանզի Միհրի հովանավորությամբ կնքված դաշինքն անքակտելի էր համարվում:

Քուրմ Միհր Հայկազունու հաղորդմամբ՝ Արդարադատ և Բարեփառ Միհրի ծնունդը՝ Արեւագալի օրը, նշվել է ջահավառությամբ՝ դեկտեմբերի 23-ին:

«Հայկեան սրբազան ավանդության համաձայն, Արեւագալի տոնին, Արեւորդիները Քրմերից ստանում և ճաշակում են Արևհաց և Գինի, որից հետո, Արեւորդիները հնարավորություն են ստանում Ատրուշանի Սրբազան Հրից մի մասնիկ իրենց հետ տանել օջախները՝ ի նշան Սրբության, Օրհնության և Խաղաղության»,- այսպես է մեկնաբանում Քուրմ Յարութ Առաքելեանը:

Միհրականության շարքերն ընդունվելու համար «մաքրագործվելու» հատուկ արարողություններ կային, դժվարությունների ու տառապանքների հաղթահարման ճանապարհ անցնելուց հետո…

Հոգևոր (նաև՝ ֆիզիկական) զարգացման, կատարելագործման որոշակի աստիճաններից հետո «Արևկնունքի» արարողությունն էր՝ Վարդայուղի դրոշմով՝ «Արևորդի» կոչմանն արժանանալու համար…

Ծիսակարգի վերաբերյալ գաղտնիության և ուսմունքին հավատարմության (նվիրվածության) խոստումից հետո երդմնակալության մի դրվագ՝ հատուկ հարց ու պատասխանի ձևով (Առյուծի աստիճանակարգին համապատասխանող), պահպանվել է եգիպտական պապիրուսի մի հատվածում:
Նշենք, որ Հայկազունների արարողակարգը տարբեր է այլ ազգերի մոտ կիրառվողներից…

«Միհրը Արևի Լույսն ու Ճառագայթն է»,- գրում է Հովիկ Ներսիսյանն իր՝ «Հայագիտական ուսումնասիրություններ»-ում:
«Էսքիկալե (Հին ամրոց, Կ.Ա.) վայրի պեղումներից հայտնաբերվել է 160 մետր երկարությամբ, լեռան լանջի խորքը գնացող՝ երկու բոլորաձև սենյակով վերջացող թունել:
Սա նման է Բարձր Հայքի գավառում, Դերջանի Բագահառիճ գյուղի հանրածանոթ թունելին, որը Միհրին նվիրված մեծ մեհյանի համալիրի մաս էր կազմում:

Դիցաբանական տեսակետից երկու թունելները Միհրի ծննդյան վայրեր են, այն իմաստով, որ «Աստղի Ցոլքն էր թափանցել թունելի խորքը՝ ծնունդ տալով Միհրին»…(Հ.Ներսիսյան):

Միհրական տաճարը՝ մեհյանը, բաղկացած էր երեք մասից՝

1. Նախասրահը
2. Սենյակը (անձավը), քառանկյուն դահլիճը՝ պատերի երկու կողմերում երկարությամբ ձգվող սեղաններով՝ պաշտամունքի հիմնական մաս կազմող՝ ծիսական ընթրիքի համար:
   Հաց ու ջուր կամ՝ գինի էր մատուցվում՝ սովորաբար փոքրաթիվ՝ 15 — 20 հոգու համար, հազվադեպ՝ առավել քանակով մասնակիցների համար:
   «Հացն ու Գինին»՝ որպես «մեր Արարչական լինելիութեան Խորհուրդ», հազարամյակների խորքից եկող ու դեպի հավերժություն գնացող…
3. Խորքում՝ սրբազան մասը՝ Խորանը, Միհրի պատկերով՝ նկարված, քանդակված կամ բարձրաքանդակի տեսքով:
   Միհրական որոշ տաճարներում հայտնաբերվել են Միհրի քանդակի շարժական պատվանդաններ, թերևս, ծեսի ընթացքի հետ կապված արարողություններով պայմանավորված:

Միհրի պաշտամունքում հոգևոր յոթ աստիճանակարգում կա՝ յուրաքանչյուրն իր դերով ու խորհրդանիշներով:Միհրական հոգևորականության 7 կարգին անդրադարձել է Հ. Ներսիսյանը:

Ճշգրիտ անվանումներն՝ իրենց խորհուրդներով ու խորհրդանիշներով՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու մեկնաբանությամբ՝ մի այլ առիթով, թերևս…

Միհրականության մեջ հոգևորականության բարձրագույն դասի տարբերանշանը՝ խորհրդանիշը՝ մի Գավազան ու մի Օղ էր:
Գավազանը՝ իշխանության, հրամանատարության, Օղը՝ որպես անջատման ոչ մի հանգույց չունեցող՝ Դաշինքի Անքակտելիության իմաստն ուներ:

Հայաստանից՝ Միհրի պաշտամունքի հետ, այդ խորհրդանիշ — Գավազանն ու Օղը ևս փոխանցվեցին Հռոմ, և այնտեղի Միհրականները դաշինք կնքելիս, ի նշան հավատարմության, մի օղ էին փոխանակում:

Հետագայում, ընդհանրանալով՝ շարունակվեց այդ ավանդույթը՝ վերածվելով ամուսնության դաշինք կնքելիս փոխանակվող օղ — մատանիների…

Ցայսօր հանդիպումներին ու դաշինքի կնքման ավարտին ձեռքսեղմումը նույնպես հիշյալ ավանդույթներից է սերում…

Քրիստոնեության տարածման շրջանում դեպքերի նկարագրության ժամանակ մեր պատմիչների հիշատակած՝ Գիսանե անունով դիցը, ըստ իս, Միհրի (կամ՝ Հուրհեր Վահագնի) «Հրագիսակ», «Ատրահեր» բնորոշումներից է…

«Հուրհեր Արև» բառակապակցությունը մեր օրերում էլ գործածվում է, հիշենք Արշալույս Սարոյանի՝
«Հաղթանակի պարը».
…«Մի կիսաքանդ պատի հենված՝
Հուրհեր Արևը կռացել
Եվ այնպես է նայում պարին,
Որ մայր մտնելն է մոռացել…»:

Պարսկական բարձրաքանդակներում պահպանվել է երկար գիսավոր Միթրայի մի պատկեր (լուսանկարը՝ ստորև):

«Փարիզի Մեծ մոգական Պապիրուս» կոչվող ձեռագրի «Միթրայի ծեսը» («La liturgie de Mithra») կոչվող տեքստում, որը վերագրվում է հռոմեական հելլենիստական կայսրության շրջանին՝ 4-րդ դարին, սակայն ավելի վաղ՝ 100-150 թվականի գրվածքներ են, «Հելիոսը»՝ Արևի դիցը, նկարագրվում է որպես երիտասարդ, գեղեցիկ արտաքինով՝ հուրհեր (հրե մազերով), ճերմակ պարեգոտով (tunique) և վառ կարմիր (հրաբորբ) թիկնոցով, հրե թագով»:

Հազարամյակների խորքից եկող՝ քրմական նույն հանդերձանքը՝ մեր նախնյաց անխառն պահված հավատքի հետ սերնդեսերունդ փոխանցվելով, այսօր էլ կրում են Հայաստանում՝ Քուրմ Միհր Հայկազունին և Քուրմ Յարութ Առաքելեանը՝ շարունակելով տոհմական ավանդույթները (որի համար, ինչպես նաև՝ հիշյալ թեմայի ներկայացման ուղղորդման համար՝ խորին շնորհակալությունս…):

Ազգային բանահյուսության մեջ հանդիպող՝ հրածին մի կերպար՝ «Աստղու Ցոլածինը» Արևի Ցոլքից՝ Ճառագայթից ծնված Միհրի արձագանքն է…

Ժամանակի արձանագրություններում հանդիպող՝ «Անհաղթ Արև» բնութագրվող Միհրի՝ լատիներենով՝ «Sol Invictus» բառակապակցության մեջ՝ «Sol»-ի՝ Արևի, հայերենի «Ցոլ»-ի հետ նույնությունն ակներև է:

Զանազան երկրներում, տարբեր տարիների պեղումների արդյունքում, մոտ 420 հնավայրից Միհրի պաշտամունքին նվիրված բազմաթիվ արձանագրություններ, ծիսական գտածոներ ու քանդակներ են հայտնաբերվել, որոնցից են վերջին շրջանում Տիգրանակերտից ոչ հեռու՝ Զերզեվանի ամրոցի տարածքում գտնվող տաճարն ու, վաղուց հայտնի՝ Հայկական Միջագետքում (Վերին, Հյուսիսային Միջագետքում)՝ Եդեսիայից քիչ հեռու, Նեմրութ լեռան գագաթին, 2.000 մետր բարձրության վրա, Կոմագենի Անտիոքոս Ա Երվանդունի թագավորի (ն.թ.ա 69-34թթ.) կառուցած Երվանդունիների սրբավայրը՝ մեհյանի մոտակայքում հարթակների վրա կանգնեցված քանդակներով (Անտիոքոս թագավորի ու Միհրի բարձրաքանդակով՝ ինչպես Ավետիք Իսահակյանն է հիշում «Մեր նախահայրերը» պոեմում՝ և, ինչպես պատկերվում է միշտ՝ «Փռյուգիական գդակով», լուսանկարները՝ ստորև)…

Հայաստանում՝ քրիստոնեության տարածմամբ, իսկ Հռոմեական կայսրությունում՝ կայսր Թեոդոս Ա-ի հրամանով, 3-րդ դարի վերջից արգելվեցին ու հալածվեցին նախկին հավատալիքները (որոշ շրջաններում փոքրաթիվ մարդկանց կողմից գաղտնի շարունակվելով միայն):

Վաղնջական ժամանակներից ի վեր փոխանցվելով և Միհրի կերպարում մարմնավորվելով՝ քրիստոնեության հալածանքներից թաքնվելով, Արևի, Երկնային Հուրի ու Լույսի՝ Ցոլքի, Ճառագայթի պաշտամունքը Հայոց մեջ հետագայում հիշատակվում է «Արևապաշտներ» անվամբ, գոյատևելով մինչև 14 -րդ դար՝ ըստ գրավոր աղբյուրների…

Մեր քաջարի զինվորների հովանավոր Դիցին՝ Անհաղթ Միհրին ներկայացնելիս հարկ է հիշել նաև Հայոց ռազմական խրոխտ պարերը՝ «Կռվի խաղերը», որոնք կոչվում են «Պարք Բանակաց»:Ահավասիկ նրանցից մեկը՝ «Քերծին», այդ պարերի այսօրվա գիտակ — կատարողներից մեկի՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու ընտրությամբ…

Միայն նույն լեզվով խոսելով ու նույն ազգագրական խմբին պատկանելիությամբ չի ազգը բնութագրվում:
Այլ՝ անցյալի ընդհանուր հավատալիքներով ու կատարված քաջագործություններով ոգևորված՝ նույնքան սխրալից ապագայի կառուցման երազով…

ՊԱՏԳԱՄ ՄԻՀՐԱՅ ԱՆՊԱՐՏԵԼՒՈՅՆ

ԹԵ ԹՇՆԱՄԻ ՔՈ ՅԱՆԴԳՆԵՍՑԻ ԶՄՏԱՒ ԵՒԵԹ
ԱԾԵԼ ԶԽՈՐՀՈՒՐԴ ԻՆՉ ՉԱՐ ԱՌ ՏՈՒՆ ԵՒ ԱՌ
ԶԱՐՄ ՔՈ , ՆԱԽԱՅԱՐՁԱ՜Կ ԼԵՐ ԵՒ ԲԱ՜ՐՁ Ի
ՄԻՋՈՅ ԶՏՈՀՄՆ ԵՒ ԶՇԱՌԱՒԻՂ ՆՈՐԱ ՅԱՐՄԱՏՈՅ
ԵՒ ԶՏՈՒՆ ՆՈՐԻՆ ՋԱԽՋԱԽԵԱ՛ Ի ՍՊԱՌ
ՑՀԻՄՆ ԵՒ ՑՅԱՏԱԿ։

ԱՆՊԱՐՏԵԼԻ ՄԻՀՐԻ ՊԱՏԳԱՄԸ

ԵԹԵ ՔՈ ԹՇՆԱՄԻՆ ՅԱՆԴԳՆԻ ՄՏՔՈՎ ԻՍԿ
ԱՆՑԿԱՑՆԵԼ ՈՐԵՒԷ ՉԱՐ ԽՈՐՀՈՒՐԴ ՔՈ
ՏԱՆ ԵՒ ԶԱՐՄԻ ՀԱՆԴԷՊ, ՆԱԽԱՅԱՐՁԱ՛Կ
ԵՂԻՐ ԵՒ ՋՆՋԻ՛Ր ՆՐԱ ՏՈՀՄՆ ԵՒ ՇԱՌԱՒԻՂԸ
ԱՐՄԱՏԻՑ ԵՒ ՋԱԽՋԱԽԻ՛Ր Ի ՍՊԱՌ ՆՐԱ ՏՈՒՆԸ
ՄԻՆՉԵՒ ՀԻՄՔԸ ԵՒ ՅԱՏԱԿԸ։

ԲԱՆՔ ՔՐՄԱՑ

ՁԱՒՆՄԱՄԲ
ՔՐՄԻ ՄԻՀՐԱՅ ՀԱՅԿԱԶՈՒՆՒՈՅ

Հ.գ. «Անպարտելի Միհրի պատգամն» ու որոշ լուսանկարներ՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու էջից՝ մե՜ծ շնորհակալությամբ (հիշյալ գրառման ճշգրտման, կարևոր խորհուրդների համար՝ առանձնահատուկ երախտագիտությամբ):

«ՅԱՒԻՏԵԱՆ ՈՒՍՈ’ ԶԽՐԱՏՆ ԵՒ ՏՈՒ’Ր ՄԵԶԶԱՆԱԶԱՆԵԼ ԶՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆՆ Ի ԿԵՂԾԵԱՑ»
ԲԱՆՔ ՔՐՄԱՑ

«Յաւիտեան Խրատն» ուսուցանող, Փառք ու Պատիվ պարգևող, Բարություն և Լիություն շնորհող Արեգ Միհրից՝ Ճշմարտությունը Կեղծիքից զանազանելու Իմաստությունը մեր ազգին շնորհելու հույսով, հավատով…

«ԱՐԱՄԱ՛ԶԴ, ԶԻՆՉ ԲԵՐԻՑԻՄ ՆՄԱՆ ՔԵԶ, ՆՄԱՆ ՔՈՅ ԿԱՆԱՉ ԱՐԵՒՈՒՆ, ԶԱՐԵԳԱԿՆ ԱՅՆ, ՈՐ ԾԱԳԵՍՑԷ, ԾԱԳԵՍՑԷ ՆՄԱՆ ԱՐԵՒՈՒՆ ՔՈՅ։

ԱՆԱՀԻ՛Տ, ԶԻՆՉ ԲԵՐԻՑԻՄ ՆՄԱՆ ՔԵԶ, ՆՄԱՆ ՔՈՅ ԿԱՆԱՉ ԱՐԵՒՈՒՆ, ԲԱԼԱՍԱՆ ԾԱՂԻԿ, ՈՐ ԾԱՂԿԵՍՑԷ, ԾԱՂԿԵՍՑԷ ՆՄԱՆ ԱՐԵՒՈՒՆ ՔՈՅ»։

Քուրմ Միհր Հայկազունու էջից

ԱՐԵԳ ՄԻՀՐ, ԴՈՒ ԿԱՍ ԱՌԱՆՑՔ ՈԳԵՂԷՆ
ՀԱՄԱՅՆ ԱՇԽԱՐՀԻ, ԲԱ’Ց ԶԴՐՈՒՆՍ ԵՐԿՆԱՅԻՆՍ,
ՈՐՔ ԹԱՔՈՒՑԱՆԵՆ ԶՊԱՅԾԱՌ ԵՐԵՍ ՔՈ,
ՉԱՓԱՒՈՐԵԱ’ ԶՓԱՅԼՆ ԿՈՒՐԱՑՈՒՑԻՉ
ՃԱՌԱԳԱՅԹԻՑ ՔՈՑ, ԶԻ ՀԱՍՈՒ ԵՂԻՑՈՒՔ
ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԵԱՆ ՔՈՒՄ։
ՅԱՒԻՏԵԱՆ ՈՒՍՈ’ ԶԽՐԱՏ ԵՒ ԶԻՄԱՍՏՈՒԹԻՒՆ,
ԵՒ ՏՈՒ’Ր ՄԵԶ ԶԱՆԱԶԱՆԵԼ ԶՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆՆ
Ի ԿԵՂԾԵԱՑ ԵՒ ԲԱ’ՐՁ Ի ՄԻՋՈՅ ԶՄԷԳ
ՊԱՏՐԱՆԱՑ ԱՇԽԱՐՀԻՍ ԱՅՍՈՐԻԿ։

ԲԱՆՔ ՔՐՄԱՑ
ՁԱՒՆՄԱՄԲ
ՔՐՄԻ ՄԻՀՐԱՅ ՀԱՅԿԱԶՈՒՆՒՈՅ

«ԱՅՍԱՒՐ ԱՐԵՒՆ ԱՐԴԱՐՈՒԹԵԱՆ ՅԱՂԹԵԱՑ,
ԵՐԵՒԵՑԱՒ ԼՈՅՍՆ ՀԱՅԿԵԱՆ, Ա՜ՒՇ ԱԿԱՆՑ։
ԱՅՍԱՒՐ ՆԱԽՆԻՔ ՅԵՐԿՆԻՑ ԻՋԻՆ, Ա՜ՒՇ ԱԿԱՆՑ։
ԸՆԴ ՄԵԶ ԱՒՐՀՆԵՆ ԶԱՆՄԱՀ ԱՐՔԱՅՆ, Ա՜ՒՇ ԱԿԱՆՑ։
ԱՅՍԱՒՐ ՍՈՒՐԲ ԼՈՅՍՆ ԱՆԱՊԱԿԱՆ ԲԱԶՄԵՑԱՒ
Ի ԳԱՀ ՀԱՅԿԱՅ ԵՒ ՀԱՐՑՆ ՄԵՐՈՅՑ, Ա՜ՒՇ ԱԿԱՆՑ»։

«Այսաւր արեւն արդարութեան յաղթեց,
Երեւաց լոյսը հայկեան, երանի՜ աչքերին:

Այսաւր նախնիները երկնքից իջան, երանի՜ աչքերին,
Մեզ հետ աւրհնում են անմահ արքային, երանի՜ աչքերին:

Այսաւր սուրբ լոյսն անապական բազմեց
Հայկի եւ մեր հայրերի գահին, երանի՜ աչքերին»:

Լուսանկարն ու փառաբանման տեքստը՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու էջից 

ՄԻՀՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ

«ՀԱՑՆ ԵՒ ԳԻՆԻՆ ԱՍԱՑԵԱԼ ՀԱՍՏԱՏԵՄՔ
ԶԽՈՐՀՈՒՐԴՆ ԱՐԱՐՉԱԿԱՆ ԼԻՆԵԼՈՒԹԵԱՆ
ՄԵՐՈՅ»
Լուսանկարն ու տեքստը՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու էջից 

Հավերժության՝ Արևի Կենաց խորհուրդը մեջտեղում՝ Ութաթև Աստղը՝ Երկնայինի և Երկրայինի Միասնության խորհրդանիշը և Հայկեան տոհմի ներկայիս ժառանգները…

Մեհեկան ամսվա Միհր օրը (դեկտեմբերի 23-ին), Հայկեան Սրբազան Տոմարի համաձայն՝ Բարեփառ Միհր Դիցի ծննդյան՝ Արեւագալի տոնն է:

Հայկեան սրբազան ավանդության համաձայն, Արեւագալի տոնին, Արեւորդիները Քրմերից ստանում և ճաշակում են Արևհաց և Գինի, որից հետո, Արեւորդիները հնարավորություն են ստանում Ատրուշանի Սրբազան Հրից մի մասնիկ իրենց հետ տանել օջախները՝ ի նշան Սրբության, Օրհնության և Խաղաղության:

Լուսանկարն ու մեկնաբանությունը՝ Քուրմ Յարութ Առաքելեանի էջից…

ԱՍՊԵՏՔ ՏԱՃԱՐԻ ՄԻՀՐԱՅ
Լուսանկարն ու մեկնաբանությունը՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու էջից

«ԱՐԴԱՐԵ՜Ւ ԱՌԱՍՊԵԼՔ ԵՎ ԱՌԱՍՊԵԼԱՑ ԱՌԱՍՊԵԼ»…

«…Արդարե՜ւ առասպելք՝ և առասպելաց առասպել»,- Խորենացու հետ և նրա նման բացականչում է Ղ.Ալիշանն՝ իր՝ «Հին հավատք և հեթանոսական կրօնք Հայոց» գրքում՝ Հայոց հավատալիքների քննությունն սկսելիս:

Վաղնջական պատկերացումների հիմքում, բնականաբար, Արարչագործչության, Կյանքի առեղծվածի գաղափարն է…

Անսահմանորեն մեծ տիեզերքի՝ մակրոկոսմոսի և նրան համանման անսահմանորեն փոքր տիեզերքի՝ միկրոկոսմոսի՝ Մարդու, նրան շրջապատող աշխարհի միջև եղած փոխհարաբերությունները (պատճառը, հետևանքները…) հետաքրքրել են անհիշելի ժամանակներից ի վեր:

Երկնային (սրբազան) ծագումով Հուրը կյանքի ու մահվան, նյութական ամեն ինչի սկիզբն ու ավարտն էր համարվում:
Կրակի՝ հուրի տարբեր տեսակներ կային՝ տիեզերական (Արևի Ցոլքը) և նյութի մեջ պարփակված, ինչպես հրաբուխը, կայծքարից, փայտի շփումից առաջացող կրակը, մարդու միջի «հուրը» (ջերմությունն է բուսական, մարդկային, կենդանական ամեն տեսակի կյանքի սկիզբը), առավել մանրամասն՝ հատուկ Միհրականությանը նվիրված՝ առաջիկա գրառմամբ …

Հայկյան Սրբազան ուսմունքի համաձայն՝ տարբեր աղբյուրներից ծագած Կրակի չորս տեսակները՝ Ատր, Աշտ, Կրակ և Հուր, ներկայացրել է Քուրմ Յարութ Առաքելեանը:

Հիշելով 15-րդ դարում ապրած մի կրոնավորի՝ Աննիուսի (Annius de Viterbe)՝ երկու Հայ միաբաններից վերցրած որոշ գրվածքները, Ղ. Ալիշանը շարադրում է իր վերոնշյալ գրքում.

«Աննիոսը կամ Նանի Ջիանին 15֊րդ դարի վիտերբիացի դոմինիկյան խորագետ բանասեր կրոնավոր էր (1498 թվականին նա Հռոմում տպագրել է Հին Աշխարհի պատմիչների երկերից վերցրած հատվածներով՝ 17 հատորանոց իր ուսումնասիրությունը, Կ.Ա.):

Այն ժամանակ միաբանող անվանված հայազգի դոմինիկյան կրոնավորներ կային նաև Նախիջևան գավառում, որտեղից շատ անգամ էին գալիս Հռոմ և իտալական այլ քաղաքներ։
Աննիոսը Ջենովայի դոմինիկյանների մեծավորն էր, երբ նրա վանքը եկան երկու հայ միաբաններ, որոնց գլխավորը Հ․ Մատաթիան էր։

Աննիոսը ասում է, որ սրանցից առել է կորուսյալ ու փափագելի պատմիչների շատ հին, հատուկտիր գրվածքներ, որոնցից էր և Բերոսոսի կորուսյալ պատմագրությունը։

Մատյանում ասվում էր, թե հին Հայկազունները իրենց գերագույն Աստված ճանաչում էին Նոյին (ուշադրություն՝ հետագայի մտածողության ազդեցությամբ է կիրառված այս անունը, Բերոսոսի մոտ՝ Քսիսութրոս անվամբ է, այսինքն՝ այլաբանական կերպար է, տիեզերածին առասպելների հետ կապված, Կ.Ա.), որ Երկինքն է, և Արետիա (միթե Արարա՞տ) անվամբ նրա կնոջը՝ Երկրին, որը, երկնքից սերմանված, ծնել կամ գոյավորել է բոլոր արարածներին («ասոնցմէ առած կ’ըսէ շատ մի հին կորուսեալ և փափագելի պատմչաց հատուկտիր գրուածներ, որոնցմէ էր և կորուսեալ Բերոսոսի մի պատմագրութիւնն յորում կ’ըսուէր, թէ հին Հայկազունք իրենց գերագոյն Աստուած ճանաչէին զՆոյ որ և Երկինք և իրեն կին զԵրկիր՝ Արետիա անուամբ (միթէ Արարա՞տ), որ յԵրկնից սերմնառեալ՝ ծնանի կամ գոյաւորէ զամենայն արարածս»)»:

Եվ հավելում, որ «մեր նախայիշեալ և համացեղ ըսուած Փռյուգիացւոց մեջ» ևս համանման մի ավանություն կար՝

«Իբր ի սկզբանե կար Աղտն՝ անկերպարանք մի նյութ՝ քարի, ապառաժի նման, որ ձևացնում էր մի լայնատարած ցամաք։
Միհրը կամ Արեգակը բեղմանվորեց այն, և ծնվեց Դիորփոսը։

Հույները առասպելաբանում էին, որ սա իր մոր դեմ էր կռվի ելել (մայրը Երկիրն էր), ինչի պատճառով փոխակերպվել էր քարաժայռի։
Այս և սրա նման իրադարձությունների համար ստիպված ենք մեր պատմահոր՝ Խորենացու հետ շատ անգամ բացականչել․ «Արդարեւ՜ առասպել և առասպելաց առասպել»։ (Առասպելական պատումները կարևորելով՝ նրանց վրա ուշադրություն հրավիրելու՝ Ալիշանյան մի ձև…):

«Ն. Ադոնցը Կեղծ Պլուտարքոսից մի վկայություն է բերում Հայաստանում` Արաքսի մոտերքում գտնվող Դիորփոս կոչված մի լեռան մասին.

«Դիորփոս լեռը կոչվել է մի ոմն Դիորփոսի անունով, որը ծնվել է քարից և սերմը ստացել Միթրայից, և որովհետև ուզեցել էր չափվել Արեսի հետ, Դիորփոսը սպանվեց վերջինի կողմից, ապա աստվածների կողմից փոխակերպվեց լեռան» (մեջբերումը՝ Ժ.Խաչատրյանի՝ «Արտաշատի «Երազամոյն» վայրի տաճարը և կից համալիրները» ուսումնասիրությունից):

Դիորփոսը (հունարենով նշանակությունը՝ «մթաթափանց»), Պլուտարքոսի մոտ հիշատակվող՝ Երասխ (Արաքս) գետին մերձակա դիցական լեռն է՝ Մասիսը:

Լեռների, քարերի հետ նույնացվող Դիցերի մասին հիշատակվում է դեռևս հնագույն՝ Հուրիական (Հայկական) դիցաբանության մեջ («Կումարբիի շարքը»), ուր Փայլակի, Շանթի (Կայծակի) դիցի կերպավորումն էր Հազզի (Կասիոս) լեռը (մի գրառմամբ անդրադարձել ենք, հիշեցնենք, որ, մասնագետների համոզմամբ՝ Հուրիական դիցաբանությունից բխեցվող՝ հունական դիցաբանության մեջ նույն վայրում է նկարագրվում Զևսի և Տիփոնի մենամարտը):

Իր հակառակորդին՝ Ուլիխումին Թեշուբը հաղթում է հնագույն Դիցերից ստացած այն նույն գործիքով՝ տապարով (կացնով), որով մի ժամանակ զատվել էր Երկիրը՝ Երկնքից…

Այդ «զենքի» հեռավոր արձագանքն է հետագայում՝ Վիմածին (Ապառաժածին)՝ ժայռից ծնված Միհրի ձեռքին պատկերվող դաշույնը…

Չմոռանանք, որ խեթերը կացինը (տապարը, մուրճը), գործածում էին նաև որպես պատերազմական զենք («Իմ օտար թշնամիներին հաղթեցի տապարի հարվածի ուժի շնորհիվ»- մի արձանագրությունից):

Ըստ Ագաթանգեղոսի՝ Մեծն ու Արի Արամազդն էր արարիչը Երկնքի ու Երկրի ու մարդկանց, «Հայր Դիցն ամենայնի» (բոլոր դիցերի Հայրը)՝ լիություն և պարարտություն պարգևող…

Հայոց հնագույն պաշտամունքարանների, պաշտամունքավարների, կիրառվող սպասքի մասին սակավ տեղեկություններ են պահպանվել:

Այնուամենայնիվ, պատմիչների թողած գրավոր հիշատակումներում եղած կցկտուր ակնարկներից հնարավոր է որոշ պատկերացում կազմել:

Պաշտամունքի, ծեսի գլխավոր սրբատեղիները կարող էին լինել բացօթյա վայրերում (Դից Մայրի), բարձր ու ընդարձակ տարածքներում, բարձրաբերձ կառույցներում (Բագրևանդ, Աշտիշատ (անվան ստուգաբանությունը՝ Մեհենագյուղ, Դիցավան), ինչպես նաև՝ ստորգետնյա շինությունում, բնական քարանձավում՝ աղբյուրի մոտ (ինչպես միակտոր ժայռից փորված՝ Այրից վանքում՝ վիմափոր Գեղարդում, ուր վաղնջական շրջանից Ջրի պաշտամունքին նվիրված մեհյան-սրբավայր էր՝ այսօր էլ պահպանված ժայռաբուխ աղբյուրով, Բագառիճում):

«Արագածի Աղց գյուղի մոտ էլ՝ լեռան մեջ, փորված է մի խոր տեղ՝ մատուռի ձևով՝ խորանով հանդերձ, որի մեջ կանգնեցված է մի փոքրիկ սյուն՝ երկու կողմերում կիսաբոլոր խորշեր, մարդկանց ու կենդանիների քանդակապատկերներ։
Դրանք տեսնողը (Հովհ․ Շահխաթունյան) հիշատակում է նաև դրանց նման վայրեր Արմավիրում և Երվանդակերտում, որոնք արժանի են նոր քննության ու նկարագրության։

Եթե այսպիսի անծանոթ ու անկարծելի վայրերը խնամքով քննվեին, գուցե դեռ հեթանոսական պաշտամունքարանների ավելի շատ հետքեր երևային, քան թե հայտնի և բացօթյա տեղերում շինվածներն են, որոնք տեսանելի լինելու պատճառով էլ շուտով աներևույթ եղան Քրիստոսի խաչի զորությամբ և Լուսավորչի ու Տրդատի ձեռքով, որոնց ավերածներից պատմիչները հիշատակել են միայն գլխավորները, իսկ մնացածների մասին հայտնում են մեկ բառով՝ «ամենայն»։

Դրանք, եթե հայոց քրիստոնեական տաճարների բազմության հետ մտածվեն, նույնպես բազմաթիվ կարող էին լինել, բայց, ինչպես ասացինք, ոչ մեծ և ոչ նշանավոր։
Եվ մեր հեթանոս նախահայրերը ավելի շատ ուխտատեղիներ դիմող են երևում, քան առանձին աղոթողներ», — կարդում ենք Ալիշանի վերոհիշյալ գրքում:

Ագաթանգեղոսի հիշատակած՝ Տարոնի Երկրի՝ «մեծագանձ, լի ոսկով և արծաթով և մեծամեծ թագավորների ձոնած բազում նվերներով» Վահե Վահեան մեհյանի և համանման մյուս՝ ոսկեձույլ, պղնձաձույլ և մարմարե ակնազարդ քանդակներով հսկայական տաճարների մեծ մասի հիմքերի վրա հետագայում կառուցվեցին եկեղեցիներ:

Քրիստոնեության տարածումից հետո, ոչնչացվեցին հին հավատքի հետքերը, ինչպես Ագաթանգեղոսն է գրում՝ «ի հիմանց բրերով քանդեցին, կուտակված գանձերը ավարի մատնեցին» սակայն չջնջվեցին մեհյանների, Միհրական տաճարների, ազգային տոների մասին հիշողությունները…

Վերջին տասնամյակների հնագիտական պեղումներով հարստանում են գրավոր աղբյուրներից հայտնի մեր կցկտուր պատկերացումները Հայոց հնագույն սրբավայրերի մասին:

«Արտաշատի «Երազամոյն» վայրի տաճարը և կից համալիրները» ուսումնասիրության մեջ հեղինակը՝ Ժորես Խաչատրյանը, ներկայացնում է Արտաշատի հնագիտական արշավախմբի աշխատանքի արդյունքները:

Հնավայրի տարածքում, ի թիվս համալիրի՝ զանազան նշանակության բազմաթիվ շինությունների (գանձարանի, հասարակական բաղնիքի մնացորդների), հայտնաբերվել են տաճարին պատկանող մշակված, քանդակազարդ քարաբեկորներ, սյուների հատվածներ, արխիտրավի, խոյակի մի բեկոր, որոնք, ենթադրաբար, երբեմնի տաճարի փլատակներից են, նաև՝ ն.թ. 1-ին դարին պատկանող սկուտեղներ, պնակների բեկորներ…
Ամփոփելով պեղումների արդյունքները, հեղինակը եզրակացնում է.

«Այսպիսով, կասկածից վեր է, որ այստեղ է մեր ենթադրած «Երազամոյն» վայրի Արեգ–Միհր–Ապոլոն–Հերմես–Տիրի տաճարը»:

Վաղնջական ժամանակներից հայտնի՝ Հուրի պաշտամունքին առանձին կանդրադառնանք:

Հիշենք միայն, որ նրա դրսևորումներից է այսօր զոհերի հուշահամալիրներում Անշեջ կրակի գոյությունը (ինչպես Ծիծեռնակաբերդում)՝ Անմար կրակը՝ որպես Մշտնջենական Արեգակի (և այլ) խորհուրդ …

Հուրի պաշտամունքի հետ կապված՝ Միհրականության «առեղծվածներին» որոշ չափով մոտ ապագայում ծանոթանալու հույսով՝ ստորև՝ լուսանկարներ՝ վերցված Քուրմ Միհր Հայկազունու էջից՝ շնորհակալությամբ…

Ինչպես նաև՝ Ժ. Խաչատրյանի՝ «Արտաշատ մայրաքաղաքի վերջին տարիների պեղումների արդյունքները» ուսումնասիրությունից՝ որոշ «բեկորներ»…

«Թող ողջություն և խաղաղություն հասնի աստվածների օգնությամբ,
պարարտ լիություն՝ Արի Արամազդից, խնամակալություն՝
Անահիտ
Տիկնոջից, քաջություն ամենայն Հայոց Աշխարհիս՝ Քաջն Վահագնից…»,- ինչպես նշում են պատմիչները…

Հայոց հնագույն վիմափոր սրբատեղիներից մեկը՝ Ջրի պաշտամունքին նվիրված՝ Ժայռաբուխ Սրբազան Աղբյուրը՝ Այրիվանքում (Գեղարդավանքում)…

ՀԱԶԱՐԱՄՅԱԿՆԵՐԻ ԽՈՐՔԵՐԻՑ ԵԿՈՂ՝ «ԼԵՌՆԵՐԸ ԹՆԴԱՑՆՈՂ ՔՐՄԵՐԻՑ» ՄԻՆՉԵՎ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՀԱՄԵՐԳԱՍՐԱՀՆԵՐ ԵՎ… ՉԴԱԴԱՐՈՂ ԾԱՓՈՂՋՅՈՒՆՆԵՐ

«Լուսնի եղջյուրը ծածկվեցավ Քարքե լեռան հետևում և Տարոնը ընկղմվեցավ գիշերային խավարի մեջ…»:Հայոց հնագույն պաշտամունքային կենտրոններից մեկի՝ Մեծ Հայքի Տուրուբերան աշխարհի Տարոն գավառի Աշտիշատ ավանի, Քարքե լեռան դիցանվեր անտառներում կանգնած Հաշտից տաճարների և Տարոն Աշխարհի Դիցուհու՝ Արածանիի արծաթափայլ ալիքների մեջ լողացող Աստղիկի նկարագրությամբ է սկսում իր հայտնի վեպը Րաֆֆին:

Հայկական Լեռնաշխարհում՝ Բյուրակն-Մնձուրյան լեռնաշղթայում, Մերգեմեր լեռներում, Մուշ քաղաքից հյուսիս-արևմուտքում է գտնվում Քարքե լեռը:

Նրա մասին մեզ հասած առաջին հիշատակումն Ագաթանգեղոսի մոտ է, 5-րդ դարից, որպես հին հեթանոսական մեհյանների վայր:

Այստեղ էին գտնվում Վահագնի, Անահիտի, Աստղիկի մեհյանները:

Քարքեի ստորոտում էր Աշտիշատ ավանն՝ իր հռչակավոր Աշտիշատի վանքով:

Աշտիշատում, Քարքե լեռան լանջին էր գտնվում Վահագնի գլխավոր մեհյանը, որն Ագաթանգեղոսը կոչում է Վահեվանյան («ութերորդ պաշտաւն հռչակաւոր անուանեալն Վիշապաքաղն Վահագնի»)…

«Վահեվանյան մեհյանը մնացել է Տարոնի երկրում՝ մեծագույն մեհյանը լի ոսկով ու արծաթով և մեծամեծ թագավորների ձոնած բազում նվերներով։
Պաշտամունքի ութերորդ հռչակավոր (վայրն) էր Վիշապաքաղ Վահագնի անվամբ, Մեծ Հայքի թագավորների զոհերի տեղը, Քարքե լեռան լանջին, Եփրատ գետի ափին, Տավրոս մեծ լեռան դիմացը, որը և պաշտամունքի վայրերի հաճախաշատ լինելու պատճառով անվանված էր Աշտիշատ» (Ագաթանգեղոս, գլ. ՃԺԴ. 809, էջ 453)։

Եվ, դարձյալ Ագաթանգեղոսի վկայությամբ, այստեղ էր հասել Գրիգոր Լուսավորիչը՝ «ի սնարս լերինն Քարքեայ», քրիստոնեության տարածման նպատակով:

Այս լեռը հիշատակում է և պատմիչ Հովհան Մամիկոնյանը՝ 7-րդ դարում…

Քարքեն հայտնի էր նաև Արձան անվամբ՝ ի պատիվ քրիստոնեության տարածման ժամանակ իրենց մեհյաններն ու նախնյաց հավատալիքները քաջարի 1038 համախոհների հետ պաշտպանող՝ Արձան քրմապետի (…«և կայ ի թաղման ի նմին տեղւոջն՝ որ դեռ ևս Արձան կոչի անուն լերինն» ( «Պատմութիւն Տարօնոյ, զոր թարգմանեաց Զենոբ Ասորի», Վենետիկ ,1832 թ., էջ 28): Արձանի մասին առանձին հիշելու առիթ եղել է՝

«Տէրունական նշանի (խաչի) զորությամբ» Գրիգորի կողմից հիմնահատակ տապալած, հրդեհած մեհյանների նկարագրությունն են թողել պատմիչները՝ մինչև երկինք հասնող՝ մինչև «ամպերը ծառացող» ծուխը հիշելով… (Զենոբ Գլակն՝ իբրև ականատես է վկայել):

(…«Գրիգոր իբրեւ տեսեալ զայն՝ զնշան տէրունական խաչին առնոյր եւ դիմէր ի դուռն մեհենին *եւ ամենայն շինուածք մեհենին ի հիմանց դղրդեալ տապալեցան եւ լուցեալ յանկարծաւրէն փայտակերտն հրդեհեցաւ ի տէրունական նշանին զաւրութենէ եւ ծուխն ծառացեալ մինչեւ յամպս հասանէր»։ (Ագաթանգեղոս, ՃԸ):

«Քարքե լեռան սքանչելի տաճարները կործանվեցան…Հայոց արհեստի և ճարտարապետության գեղեցիկ գործը ոչնչացավ…
Եվ մեծագանձ մեհյանների հարստությունը հայոց նոր խաչակիրների ավարառության առարկա դարձավ», — գրել է վիպասան Րաֆֆին իր երկում:

Հեռավոր ժամանակների ծիսահմայական պաշտամունքային պարերից զատ, Հայոց հնագույն Քրմական ռազմարվեստի մասին մեզ գրեթե ոչինչ հայտնի չէ:
Թեև Հայոց Այրուձին՝ Մատենիկ գունդը, դեռևս Նաիրի Երկրի՝ (Մայր Տունի թագավորության՝ Միտանիի) «Մայրանու» կոչված՝ բարձրակարգ հեծյալների համբավավոր գունդը, ժամանակին լավագույնն էր:

Քրիստոնեության տարածման ժամանակ մեհյանների կործանման նկարագրություններում կցկտուր դրվագներ են պահպանվել պատմիչների երկերում, որոնցում հիշատակվում են որոշ ավանդույթներ:

«…Եւ սկսան հնչեցուցանել զփողս պատերազմաց և թնդիւն սաստիկ շուրջանակի, և զձիոց վրնջիւնսն էր լսել»… (Զենոբ Գլակ «Պատմութիւն Տարոնոյ», էջ 44):

Ագաթանգեղոսը նույնպես գրում է, թե ինչպես էին Երեզ ավանի քրմերը քաջաբար պաշտպանում տաճարը, փորձելով թույլ չտալ, որ ավերեն այն.
«Երեզ ավանի Անահիտի մեհյանում, ուր դևերը (քրմերը) վահանավոր զորքի նմանությամբ հավաքված մարտնչում էին և մեծագոչ աղաղակով լեռները թնդացնում», (Ագաթանգեղոս, 1983, էջ 443):

Մեհյանները շրջապատող բարձրադիր լեռներում՝ պատերազմի փողն հնչեցնելով, սաստիկ թնդյունով ու ձիերի վրնջյունով լցված տարածքում, հատուկ գործիքներով, մարտիկներին մեծադղորդ հնչմամբ քաջալերանքով, հակառակորդին վանելու նպատակով կատարված հատուկ արարողության հիշատակումն ենք գտնում գրավոր մատյաններում…

Եվ այդ ձայները հնչում են նաև մեր ականջներում…

1970 -ական թվականներից տաղանդաշատ մի շարք Հայորդիք՝ յուրաքանչյուրն իր բնագավառում (բանասեր, պատմաբան, հնագետ, լեզվաբան…), անդրադառնում էին մեր ազգի անցյալի պատմության լուսաբանմանը:

Ու այդ գործում իր ավանդը ներդրեց նաև յուրօրինակ երաժշտական մտածողությամբ օժտված երաժիշտ՝ Ավետ Տերտերյանը, որն իր սիմֆոնիաներում խիզախորեն կիրառեց հայկական հոգևոր երաժշտության տարրերը, գործածեց ազգային դուդուկը, զուռնան, քամանչան ու դափը…

1975 թվականին արարած՝ նրա «3-րդ Սիմֆոնիան» իր հուժկու հնչողությամբ պատմիչների նկարագրած՝ «Լեռները թնդացնող Քրմերի» ավանդության արձագանքն է, իր ողջ արդիականությամբ:

«Ի զե՜ն» գոչող նվագախումբը մարտի է կոչում…

Ստորև՝ չորս րոպեանոց մի հատված՝ հիշյալ՝ հզոր ու ոգեշնչող Սիմֆոնիայից, ի պետս քաջության…

ԱՂ ԿԱՄ՝ ԱՂԱՄԱՆԻ ՀԵՏՔԵՐՈՎ…

Հայկական Լեռնաշխարհի ոսկեձեռիկ վարպետների հազարամյակների հնագույն ավանդույթները շարունակող՝ ներկայիս՝ նույնքան շնորհալի կավագործների խորհրդով՝ անդրադառնանք Հայկական Աղամաններին:

Սակայն, Աղամանի խորհուրդն ըմբռնելու համար, հարկ է ծանոթանալ Աղին՝ նրա նշանակությանն ու իմաստին՝ տարբեր առումներով…

Կյանքի համար կարևոր ու անհրաժեշտ աղը խորհրդանիշներով հարուստ պատմություն ունի՝ իր շուրջ ձևավորված զանազան ավանդույթներով:

Գրեթե բոլոր քաղաքակրթություններում աղը սրբազան բնույթ ունի (հացի նման):

Հոմերոսն աղը դիցական (աստվածային) էր համարում (հունական դիցաբանության մեջ Ծովի դից Ներեն Աքիլեսի հորը՝ Պելևսին աղ է նվիրում իբրև հարսանեկան նվեր): Լուկրեցիոսը կնոջ գեղեցկությունը համեմատում էր աղի մաքուր հատիկի հետ:

Որպես հարգանքի, հարստության, առատության, բարեկամության, հավատարմության ու բարեհաջողության խորհրդանիշ՝ ցայսօր էլ Հայոց և շատ այլ ազգերի մոտ պահպանվել է Աղուհացի հնագույն ծիսական սովորույթը:

Հայոց հնագույն ավանդությանց համաձայն, Սրբազան խորանի բաղադրիչներից էր աղը՝ ինչպես նշում և մանրամասն մեկնում է նրա խորհուրդը Քուրմ Յարութ Առաքելեանը, շեշտելով, մեջբերենք՝ «աղի՝ մաքրության, պաշպանության, հզորության իմաստը:
Ծնունդների առիթով տաճարն աղ է ընծայել նորածնի ծնողներին:Աղ էր նվիրվում նաև տաճարում գիշերած ուխտավորներին՝ նրանց մեկնումից առաջ:
Տաճարին աղ էր նվիրաբերվում հանգուցյալի հարազատների կողմից, թաղումից հետո»…

Սրբազան Խորանի առաջ «Աղուհաց կտրելու» ծեսը նրանց հատուկ զորություններ վերագրելն է փաստում:

Նորածին երեխայի վրա՝ որպես առողջության, բարօրության մաղթանք, հարսանեկան արարողությունների ժամանակ՝ ի նշան առատության, հարստության ցանկության, մարտի մեկնող-վերադարձող արքաների երդումն Աղուհացով…
Մաքրագործող-սրբագործող Աղն ամենուր է…

Հայկական Լեռնաշխարհն իր հարուստ աղահանքերով վաղնջական ժամանակներից է հայտնի:

Այրարատ Աշխարհի Ճակատք գավառում (հետագայում՝ Երևանի նահանգի Սուրմալու գավառում) գտնվող Կողբի հանքավայրից (Աղտքից) էր ձգվում միջնադարյան աղբյուրներում հիշվող Աղի ճանապարհը՝ սայլուղին, որով տարբեր ուղղություններով մինչև 20 -րդ դարի սկիզբը տարեկան 80.000 տոննա քարաղ է տեղափոխվել (Եզնիկ Կողբացու ծննդավայրն էր Կողբը):
Տարածաշրջանի լավագույն աղն էր այն համարվում:

Կողբից հարավ-արևմուտք, Հայկական Պարի լեռնանցքներից մեկը, որտեղով աղ էին արտահանում Միջագետք և այլ երկրներ, «Աղտո ձոր» էր կոչվում:

Իգդիրից 40 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող հիշյալ հանքերը մինչև 1920 թվականը Հայաստանին էին պատկանում, Թուրքիային են բռնակցվել 1921 թվականի Կարսի պայմանագրով, 1934 թվականից՝ Գուլփը (Կողբը) անվանափոխվել ու դարձել է Թուզլուջա (ի դեպ, 2015 թվականին քաղաքի ելքի ու մուտքի դարպասներին հայերենով «Բարի եկաք» և «Ցտեսություն» գրություններ են դրվել, վերջին տարիներին այնտեղ բժշկական տուրիզմի զարգացման ծրագիր կար:
Երևանում, Ավանի աղի հանքի՝ 235 մետր խորությամբ ստորգետնյա բուժարանը վաղուց է գործում շնչառական խնդիրների (ասթմա, բրոնխային հեղձուկ…), ալերգիաների բուժման նպատակով. վիրուսներից ապահով մի վայր…):

Մեծ Հայքի Բարձր Հայք Աշխարհում՝ Դարանաղի գավառը (Աղյաց գավառը), որը նույնացվում է ուշ ժամանակների Կամախին (Եկեղյաց գավառում, Էրզրումի նահանգի Երզնկայի գավառում), հարուստ է աղահանքերով, որի հետ էլ կապվում է նրա անունը:

Այստեղ էր գտնվում Արամազդ դիցի մեհյանը, Արշակունյաց դամբարանը (կենտրոնն Անի ավանն էր):

Խոսքի հմայության ներգործության զորության հավատալիքներից էր Աղուհացով երդումը:

Անկեղծ ուխտի՝ երդման նշան էր աղը մատանիով կնքելը (հին պարսիկների մոտ՝ վարազի պատկերով մատանիով, ինչպես հիշում են պատմիչները):

«Աղ Ուխտի», «Ուխտ Աղի», «Աղ կնքեալ»…

«Մասն է աղ՝ հրոյ, միանգամայն և ի ջուր մածեալ», — կարդում ենք «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում:

Ծովից՝ արևի ճառագայթների ջերմությամբ գոլորշիացման ճանապարհով ձեռք բերված աղը համարվում էր «ջրերից զատված կրակ»:

Հնում, լինելով հարստության նշան, հյուրի առջև սեղանին դրված աղամանը նրա հանդեպ տածած հարգանքի, շռայլության հավաստիքն էր:

«Աղ մատուցելու» իմաստից է ստուգաբանվում «մատաղ» բառը՝ «Մատո՛ աղ»՝ «Մատուցի՛ր աղ» (Վարդան, Գրիգոր Տաթևացի):

Հնագույն շրջանից ի վեր, Հայ կավագործության լավագույն նմուշներից՝ կանացիակերպ (հղի կնոջ) տեսքով աղամաններն ուսումնասիրող ազգագրագետների կարծիքով (Վ. Բդոյան, Աս.Մնացականյան, Կ.Մելիք-Փաշայան, Ն.Ավագյան), նրանք Մայր Դիցուհու՝ Անահիտի պաշտամունքի դրսևորումներից են, երբ «Նոր կրոնի մեջ պաշտվում է Հինը»՝ ծպտված…

Հայկական Լեռնաշխարհում ու նրա հարակից շրջաններում հայտնաբերված հնագիտական նյութերի մեջ բազմաթիվ են կնոջը պատկերող քանդակները, ուր հատկապես շեշտված են նրա մարմնի՝ բեղունությունն ընդգծող մասերը:

Այլաբանական ընկալմամբ՝ Կյանքի աղբյուրն ու հովանավորը՝ Մայր Բնությունը, Մայր Դիցուհին՝ որպես Ծնունդ, Կյանք պարգևող…

Մարդու օրգանիզմի կենսագործունեության համար անհրաժեշտ սննդանյութ է աղը:

Կյանքի արարման առաջին իսկ օրերից՝ հղիության ընթացքում մոր արյան պլազմայի հաշվին արգանդում առաջացող պտղաջրերում (ամնիոտիկ հեղուկում), ինչպես և Կյանքի աղբյուրի խորհրդանիշ՝ Համաշխարհային ջրերում (Օվկիանոսում), աղեր կան (կալցիում, նատրիում, քլոր):

Ուստի, խորհրդանշական մեծ իմաստ կրող Աղը պարունակող ամանը՝ Աղամանը, նույնպես, իր խորը այլաբանությունն ուներ՝ հղի կնոջ որովայնի նմանությամբ կճուճի տեսքով ներկայանալով…

Համանման ձևով, Խորանի ծիսական կաթսան Արարչական արգանդի կամ Խառնարանի խորհրդանիշն է:
Դարձյալ մեջբերելով Քուրմ Յարութ Առաքելեանի բացատրությունը՝ «Այն Սանդարամետ դիցամորը ներկայացնող՝ Ծնունդ պարգևող, միաժամանակ նաև՝ Կյանքի ներդաշնակ մասը հանդիսացող՝ մահվան գաղափարակիրն է», ինչպես և աղը՝ Կյանքի ակունք, որը կարող է նաև հակառակը գործել՝ կիրառվելով թշնամու կողմից՝ որպես ոչնչացման միջոց՝ հողերի վրա աղ սփռելով տեղանքն ամայացնելով…

Մարդկանց ու կենդանիների համար որպես կերակուր և բուժամիջոց, ջրի մեջ լուծված աղից բացի, քարացած աղ ևս կա՝ Աղքարը:

«Աղաբանությունը» որոշ չափով ամբողջացնելու համար հավելենք Աղի դերն ու խորհուրդը այլ բնագավառներում նույնպես, ինչպես, օրինակ, հնում անչափ կարևոր մի բնագավառում՝ մետաղագործության մեջ (նաև՝ ալքիմիայում, կաշեգործությունում…):

Որպես դպրոցական տարիների վերհուշ նշենք, որ ամոնիակը ազոտի և ջրածնի պարզագույն միացություններից է՝ սուր հոտով, անգույն, խեղդող գազ, որը հեշտությամբ միանում է թթուների հետ՝ առաջացնելով ամոնիումի աղեր:

Գործածվում է մետաղամշակման բնագավառում, գյուղատնտեսության մեջ (որպես պարարտանյութ)…

Բժշկության մեջ ամոնիակի 10%-անոց ջրային լուծույթը հայտնի «անուշադրի սպիրտն» է…

Եգիպտոսում ֆրանսիական բանակի արշավանքների ժամանակ կատարված հետազոտությունների արդյունքները ներկայացնող մի աշխատության մեջ կարդում ենք, որ դեռևս հնուց եգիպտացիներին հայտնի «Ամոնիակի աղը» անտիկ հեղինակների տեքստերում «Հայկական աղ» է կոչվել՝ «Sal Armeniacus»:
Եվ որ՝ պարսկական «Նուշադր» բառը «Հայկական աղն» է:

1809 թվականին Փարիզում հրատարակված գրքից՝ մոտավոր, հակիրճ թարգմանությամբ՝ 17-րդ դարի պարսկական բառարանին վերաբերող հատվածից.

«Պարսկական մի բառարանում՝ « Gazophylacium lingux Persanum», P. Angelo, anno 1684, գտնում ենք, որ այն, ինչը իտալացիների կողմից անվանվում էր Sale armoniaco, ֆրանսերենով՝ Sel armoniac, Պարսկաստանում կոչվում էր nouchâder կամ՝ melah Ermanya, այսինքն՝ Հայկական Աղ և արտասանվում էր nachâdre (նաշադր)»:

(Մեջբերումը՝ հիշյալ գրքից՝ «Եգիպտոսի նկարագրությունը. կամ՝ ֆրանսիական բանակի՝ Եգիպտոսում արշավանքի ժամանակ կատարված ուսումնասիրությունների և որոնումների հավաքածու»՝ հրապարակված Նորին Գերազանցություն Նապոլեոն Մեծ կայսեր հրամանով, Փարիզ, 1809 թ.:
«Description de l’Égypte: ou recueil des observations et des recherches qui ont été faites en Égypte pendant l’expédition de l’armée française, publié par les ordres de Sa Majesté l’Empereur Napoléon le Grand (Band 4,1,1: Texte 1): Etat moderne —Jomard, Edme François [Editor], Paris, 1809.):

«Հայկական աղի» բացատրությամբ մի էջ՝ հիշյալ գրքից («Եգիպտոսի նկարագրությունը. կամ՝ ֆրանսիական բանակի՝ Եգիպտոսում արշավանքի ժամանակ կատարված ուսումնասիրությունների և որոնումների հավաքածու»՝ հրապարակված Նորին Գերազանցություն Նապոլեոն Մեծ կայսեր հրամանով, Փարիզ, 1809 թ.:
«Description de l’Égypte: ou recueil des observations et des recherches qui ont été faites en Égypte pendant l’expédition de l’armée française, publié par les ordres de Sa Majesté l’Empereur Napoléon le Grand: Etat moderne» —Jomard, Edme François [Editor], Paris, 1809.):

Ըստ «Հայերենի արմատական բառարանի»՝ հայերեն բառի հնագույն ձևը «անուշադուր» է:

Մի այլ գրքում՝ գրված 1579 թվականին, («Commentaires sur les six livres de Ped. Dioscor, էջ 765,), կարդում ենք, որ Դիոսկորը ևս հիշատակում է, որ դեղագործներն ու ալքիմիկոսները «Ամոնիակի աղը» «Հայաստանի աղ» էին անվանում, մտածելով, որ այն բերվում էր Հայաստանից:

Ի գիտություն նշենք, որ որոշ վայրերում այն ստացվում էր հրաբխային բնական ճեղքվածքներից ժայթքող արտանետումներից՝ առջևում դրված քարի վրա գոյացած սպիտակ փոշին էր օրեր հետո աղի վերածվում (բացվածքներից ցերեկով ծուխ էր ելնում, գիշերը՝ կրակի բոցեր էին երևում):

Այսօրվա գիտական եզրույթով՝ ամոնիումի քլորիդը, թերևս…

Հազարամյակների խորքից եկող ավանդույթները շարունակվում են մինչ օրս՝ նորովի…

Հ.գ. Ստորև լուսանկարների թվում՝ մեր ժամանակակից բրուտների Չարխի պտույտով ու իրենց հրաշագործ ձեռքերով արարված՝ Աղամանների նմուշներից…

Աղուհացով առատ ու Արևաշող օրեր՝ Աշխարհիս Հայոց և համայն Հայությանն ու ողջ Երկրին…

ՓՅՈՒՆԻԿ

Կամ՝

«…Ափ մը մոխի՜ր աճիւնիս հետ, Հայրենի՜ տուն,
Ափ մը մոխի՜ր քու մոխիրէդ, ո՞վ պիտի բերէ,
Քու յիշատակէ՜դ, քու ցաւէ՛դ, քու անցեալէ՜դ,
Ափ մը մոխիր… իմ սրտիս վրան ցանելու…»։

(Հատված՝ Սիամանթոյի՝ «Ափ մը մոխիր, Հայրենի՜ տուն» բանաստեղծությունից)

Վաղնջական ժամանակներից ի վեր, Հայկական Լեռնաշխարհում ծնունդ առած ու հետագայում ավելի հեռուն ձգվող տարածքներում ևս տարածված՝ Հուրի, Կրակի (Արևի, Լույսի…) պաշտամունքը հարատևելով հասել է մեզ՝ իմաստի ուղղակի նշանակությամբ, հաճախ՝ այլ կրոններով իմաստափոխված…

Կրակի հետ կապված, մոխիրը նույնպես իր այլաբանական իմաստն ունի՝ որպես իր խորքում կրակի Կայծը պահող, այդպիսով նաև՝ նոր Կյանքի Սկիզբն ազդարարող:

Վերածնունդի առհավատչյան՝ առասպելական Փյունիկ թռչունն իր մոխիրներից է հառնում վերստին…

Արևմտյան Հայաստանի Ակն քաղաքում 1878 թվականին ծնված Ատոմ Յարճանյանը, որն առավել հայտնի է Գարեգին Սրվանձտյանի կողմից իրեն տրված՝ Սիամանթո անվամբ, օսմանյան կայսրության տարածքում 1894-1896 թվականներին իրականացված Հայկական ջարդերի պատճառով, դեգերումների ճամփեքով (Կահիրե, Ժնև…), հասել էր Փարիզ՝ Սորբոնի համալսարան…

Տարիներ հետո, վերադառնալով իր այնքա՜ն պաշտելի Հայրենիք, 1915 թվականին Հայ մտավորականների մի խմբի հետ, Անկարա քաղաքից ոչ հեռու մի ձորում, ցեղասպանների վայրագության բազմամիլիոն զոհերից մեկը դարձավ…

…«Հայրենի՜ տուն, հավատա՛, որ մահես հետո,
Քո ավերակներուդ սևին վրա իմ հոգիս
Պիտի գա, որպես տատրակ մը տարագիր,
Իր դժբախտի երգն և արցունքը լալու…

Բայց ո՞վ պիտի բերե, ո՞վ պիտի բերե, ըսե՛,
Քու սրբազան մոխիրեդ ափ մը մոխիր,
Մահվանս օրը, իմ տրտում դագաղիս մեջ,
Հայրենիքս երգողի իմ աճյունին խառնելու…»:

«…Ես հավատում եմ, Հա՛յ ժողովուրդ, քո Դարձին, ինչպես հավատում եմ, որ ամեն առավոտ արշալույսը կբացվի:

Հավատում եմ, վասնզի կամրջընկեց Արաքսի ափերին՝ Մասիսի խորհրդավոր հայացքի տակ, մեր Հայրենիքը կա, որ մեր թրթռացող հոգին է բռնել իր մայրական քնքուշ ձեռների մեջ և ակնդետ ու խռովահույզ` նայո՜ւմ, նայո՜ւմ է ճամփաներին:

Եվ հեռու չէ այն օրը, երբ, իր բազուկները տարածած, նա կընդունի հեռավոր հորիզոնների տակ հածող ու հեծող իր զավակների կարոտակեզ բազմությունները. և բյուրավոր ձայներ կթնդան Մայր Արաքսի ափերին.

Արմենիա՜, Արմենիա՜, ո՜վ իմ հոգու Հավիտենակա՛ն ապաստան, ո՜վ իմ պաշտելի՛ Հայրենիք»…

Պայծառ գալիքի հույսով ու հավատով գրել է իր ազգի վշտով մորմոքված, Հայրենիքի նվիրյալ մի այլ Հայորդի՝ Ավետիս Ահարոնյանը…

Փյունիկի պես՝ իր մոխիրներից հառնող մեր Պատմական Հայրենիքի Վերածննդի տեսիլքով և երազների իրականացման հավատով…

«ՂՈՂԱՆՋ ԵՂԵՌՆԱԿԱՆ»

Համաձայն 1948 թվականին հաստատված՝ ՄԱԿ-ի՝ «Ցեղասպանությունը կանխարգելու և պատժելու մասին համաձայնագրի (կոնվենցիայի), որն ուժի մեջ է մտել 1951 թվականի հունվարի 12-ից, «Ցեղասպանությունը» մարդկանց որևէ խմբի կազմակերպված բնաջնջումն է՝ նրանց ազգային — հավաքական գոյությանը վերջ դնելու նպատակով (համաձայնագրի 2 հոդվածները՝ ստորև):

Ցեղասպանություն է պատերազմական շրջանում կամ խաղաղ պայմաններում՝ լիովին կամ մասամբ իրականացվող հետևյալ գործողություններից մեկը՝

Ա. Խմբի անդամների սպանելը

Բ. Խմբի անդամներին լուրջ մարմնական կամ հոգեբանական վնաս պատճառելը

Գ. Մտածված կերպով ազդելը խմբի կյանքի պայմանների վրա` նպատակ ունենալով նրա ամբողջական կամ մասնակի ֆիզիկական ոչնչացումը

Դ. Այնպիսի գործողությունների իրականացումը, որոնք ուղղված են խմբի ներսում ծնելիության կանխմանը

Ե. Խմբի երեխաներին բռնությամբ մեկ այլ խումբ տեղափոխումը:

Առաջին Համաշխարհային պատերազմի տարիներին՝ 1915 թվականին Օսմանյան կայսրության տարածքում Երիտթուրքերի կառավարության կողմից իրականացված՝ Հայերի ցեղասպանությունը նախկինում վարած քաղաքականության շարունակությունն էր, և այդ ծրագիրը քողարկված գործեց հետագայում նույնպես՝ տարբեր չափերով ու ձևերով…

Հիմնվելով 18-րդ դարի վերջին տասնամյակներում կատարված ոչ ստույգ մարդահամարի տվյալների վրա՝ հարցն ուսումնասիրող պատմաբանները եզրակացնում են, որ կայսրության տարածքում ապրում էին 2 միլիոնից ավելի Հայեր, որոնցից շուրջ մեկուկես միլիոնը սպանվեց 1915-1923 թվականներին, իսկ մնացածը՝ կա՛մ բռնի մահմեդականացվեցին, կա՛մ էլ՝ սփռվեցին այլուր՝ ապաստանելով տարբեր երկրներում:

Ողբերգությանը հաջորդող շրջանում, երկարատև լռությունից հետո, վերջին տասնամյակներում տարբեր երկրներում ապրող Հայ և օտարազգի պատմաբաններն, անդրադառնալով իրենց պատմական հայրենիքում հնագույն բարձր քաղաքակրթություն ստեղծած մի ողջ ազգի ցեղասպանությանը, անվարան խոսում են թուրքերի կողմից ներկայացված «ժողովրդագրական տվյալների կասկածելիության մասին»՝ պատճառաբանելով «ժողովրդագրության հանդեպ թուրքերի անտարբերությունը կամ մարդահամարի կասկածելի եղանակներն ու նրա իրականացման «ծայրահեղ դժվարություններն» այն ժամանակվա կայսրության տարածքում» (Ռ. Գևորգյանի՝ «Հայերի ցեղասպանությունը» գրքից, էջ 333, Raymond Kevorkian «Le génocide des Arméniens», Paris, 2006):

Մանրամասն համեմատելով քննարկվող ժամանակաշրջանի տարբեր աղբյուրներում հրապարակված՝ զանազան մարդահամարների տվյալները՝ նահանգ առ նահանգ՝ ողջ կայսրության տարբեր վիլայեթներում և մնացած տարածքներում, հեղինակը (Ռ.Գևորգյանը) մատնանշում է Հայ ազգաբնակչությանը վերաբերող թվերի բացահայտորեն խեղված — նվազեցված ներկայացումը:

«Բեռլինի Համաժողովին Հայոց Պատրիարքարանի առաջ քաշած՝ 1878 թվականի՝ օսմանյան հաշվառման (Սալմանի) տվյալներով, 1.330.000 (մեկ միլիոն երեք հարյուր երեսուն հազար) Հայ էր բնակվում միա՛յն Դիարբեքիրի նահանգում (վիլայեթում):

Նույն ձևով՝ 1882 թվականի՝ Պատրիարքարանի կողմից արված բնակչության հաշվառումը հիշյալ շրջանում 1.350.000 (մեկ միլիոն երեք հարյուր երեսունհինգ հազար) Հայ է ներկայացնում» (վերոնշյալ գրքից՝ էջ 335):

Կոտորածներից և հազվագյուտ վերապրածների բռնագաղթից հետո, Հայոց հողերի և ունեցվածքի՝ կազմակերպված բռնագրավումը թուրքական պետության ու տարբեր անհատների կողմից, նույնպես բազմաթիվ ուսումնասիրությունների նյութ է դարձել:

Դեռևս 1919 թվականի՝ Փարիզի Խաղաղության վեհաժողովին ներկայացված, Ավետիս Ահարոնյանի և Պողոս Նուբար Փաշայի կազմած ցուցակը՝ միայն Առաջին աշխարհամարտի տարիներին Հայ ժողովրդի կրած նյութական և մշակութային ժառանգության նախնական, մոտավոր հաշվարկով, որը մի առանձին գրառմամբ էինք արծարծել, հետագայում համալրվել է՝հատուցման սպասումով…

Ի հիշատակ մեր անմեղ զոհերի, դեռևս 1895 — 1896 թվականների համիդյան ջարդերին ի պատասխան ապստամբած արիասիրտ Զեյթունցիների, որոնք հետագայում՝ 1915-16 թվականներին ևս հերոսաբար մարտնչեցին, Վանի, Մուսալեռի ինքնապաշտպանության քաջազուն մարտիկների և բոլոր ժամանակների բոցաշունչ Հայորդիների՝ Արդարադատության և Հատուցման պահանջով…

Հ.գ. Ահավասիկ՝ «Ցեղասպանության կանխարգելման և պատժի մասին» համաձայնագրի հոդվածները.

«ՀՈԴՎԱԾ 1
Պայմանավորվող կողմերը հաստատում են, որ ցեղասպանությունը, անկախ նրանից՝
կատարվում է խաղաղ, թե պատերազմական պայմաններում, ըստ միջազգային
իրավունքի, հանցագործություն է, որը նրանք պարտավորվում են կանխարգելել և
պատժել այն կատարելու համար:
ՀՈԴՎԱԾ 2
Սույն Կոնվենցիայում ցեղասպանություն նշանակում է հետևյալ գործողություններից
ցանկացածը՝ կատարված ազգային, էթնիկական, ցեղական կամ կրոնական որևէ խմբի,
որպես այդպիսին, լրիվ կամ մասնակի ոչնչացման մտադրությամբ.
Ա. Այդ խմբի անդամների սպանությունը,
Բ. Այդ խմբի անդամներին մարմնական լուրջ վնասվածքներ կամ մտավոր վնաս
պատճառելը,
Գ. Որևէ խմբի համար կյանքի այնպիսի պայմանների միտումնավոր ստեղծումը, որոնք
ուղղված են նրա լրիվ կամ մասնակի ֆիզիկական ոչնչացմանը,
Դ. Այդ խմբի միջավայրում մանկածնությունը կանխելուն միտված միջոցների
իրականացումը,
Ե. Երեխաների բռնի փոխանցումը մարդկային մի խմբից մյուսին»:

Ակամայից՝ վերջին տասնամյակներում Հայաստանյան և հարակից շրջանների իրադարձությունների, նաև՝ Նախիջևանյան մտորումներով…

Աշոտ Սաղաթելյան (Գյումրի) ստորագրությամբ մի նամակ խմբագրությանը, ուր նշվում է, որ 5 միլիոն Հայ էր ապրում միա՛յն Տարոնի, Մուշի գավառներում:

1922 թվականին կայացած՝ Լոզանի համաժողովում Հայկական պատվիրակությունը հայտարարել է, որ, Պատրիարքարանի ոչ լրիվ տվյալների համաձայն, 1915 թվականին Հայերի հանդեպ իրագործված ցեղասպանության զոհ է գնացել 6-7 միլիոն խաղաղ բնակչություն:

Թուրքական պատվիրակության ներկայացրած՝ 1,5 (մեկ ու կես) միլիոնը միայն Սիրիայի՛ անապատներում՝ Դեր — Զորում, զոհվածների թիվն է…

Գերմանական երկաթուղային ընկերությանը պատկանող՝ գառների համար նախատեսված վագոններով Հայերի «տեղափոխումը» դեպի Սիրիա…

Ցեղասպանության օրերի լուսանկարներից

Եվ՝ դեպի մահվան անապատներն անվերջ քայլող Քարավաններ…

Եղեռնական օրերից…

ԲՈՒԹ…ԿԱՄ՝…«ԸՆԴ ԵՂԵԳԱՆ ՓՈՂ՝ ԲՈ՛Ց ԵԼԱՆԷՐ»…

ԵՎ Ի ԲՈՑՈՅՆ ՎԱԶԷՐ ԽԱՐՏԵԱՇ ՊԱՏԱՆԵԿԻԿ:
ՆԱ ՀՈՒՐ ՀԵՐ ՈՒՆԷՐ,
ԲՈՑ ՈՒՆԷՐ ՄՕՐՈՒՍ,
ԵՎ ԱՉԿՈՒՆՔՆ ԷԻՆ՝ ԱՐԵԳԱԿՈՒՆՔ…

Լեզուն մտածողութուն է:

Եվ բառապաշարի մի ուրույն շերտի՝ տեղանունների իմաստն ու նշանակությունն անգնահատելի աղբյուր են տվյալ տարածքի ազգաբնակչության պատմության ու աշխարհայացքի ուսումնասիրման համար:

Նրանց ստուգաբանությունն առավելապես կարևորվում է, քանզի տեղանունները չեն փոխառվում, այլ ստեղծվում են իրենց բնակչության լեզվամտածողությամբ՝ լեզվի բառակազմական միջոցներով:

Հայկական Լեռնաշխարհի լեռնանունների ծագումնաբանությունը մեր անցյալի պատմության քննության անհատնում շտեմարան է: Հատկապես, որ նրանց զգալի մասը հնագույն շրջանից են մեզ հասել:

Անահտական լեռնաշղթա, Աստղիկ, Արամազդ լեռնագագաթ, Արքայից լեռ, Արեգունի, Աժդահակ, Բլուր, Բութ, Գեղամ, Գրգուռ, Դյուց, Դրունք, Թեժ, Թոնդրակ, Խույթ, Խոչ, Ծիր (Հայկական Տավրոսում՝ Սասունում, Ծիրի գագաթին էր կառուցված Տիր Դիցի մեհյանը, որի անունով էլ լեռը կոչվում էր Տիր), Կատար, Վահագնի լեռնաբազուկ՝ Բազումի լեռնաշղթայում, Խոյի եղջյուր…

Հաճախ լեռնանունն ու մոտակա տեղանունները համընկնում են՝ նույնանուն գետ, գյուղ… (ինչպես՝ Թեժ լեռ, Թեժ գետ, Թեժ գյուղ, Փամբակ լեռնաշղթա, Փամբակ գետ, Փամբակ գյուղ…):Տեղանվան իմաստը հուշում է, թե ո՛րն է եղել սկզբնապես…

Արևմտյան Հայաստանում կատարած իր ճամփորդության վերադարձին՝ որպես «իր երկրից բերված նվիրական ընծա»՝ 1840 թվականին Վանում ծնված Գարեգին Սրվանձտյանը «Գրոց ու բրոց ծրարն» էր բերել իր ազգակիցներին:

«Մարդկային ընկերավարութեանց սովորութիւնն է, երբ հեռաւոր տեղէ մը գան, իրենց գտնուած երկրի բարիքներէն կամ հազուագիւտ իրերէն ընծայ մի կը բերեն բարեկամին։ Հետեւելով այսմ, երբ Պօլիս եկայ, այս անգամ ուզեցի ընծայ բերել Ձեզ իմ երկրէն։
Ի՜նչ։
Ի՜նչ կը գտնուէր հոն, ուր ես էի. հող եւ ջուր միայն, եւ հողով ու ջրով եւեթ կեանք վարող Հայ ժողովուրդ։

Գրոց եւ բրոց ծրար մ՚ ընծայ բերի Ձեզ այն հողէն ու ջրէն, որ Հայաստանի անունը կը կրեն տակաւին, ժողովրդէ մը, որ սերունդ եւ անուն Հայութեան ունին։

Այս հողն եւ ժողովուրդ կամ, այսպէս ըսեմք, Հայաստանն ու Հայ, որ հազար անգամ խորամանկութեան ու բռնաւորութեան փորձեր անցուցեր են, փորձեր՝ խլելու այս ազգի արմատը այդ արտէն, կամ փոխելու այն հողի յատկութիւնը, որ այլեւս չբուսցընէ զՀայ եւ չերեւի Հայութեան նշոյլ մը։
Բայց Հայերը մանգաղով հնձուած ժամանակ սերմերը թափեր են փոշիներուն մէջ, արմատէն խլուած ժամանակ ջեղ մը թողուցեր են քարի մը տակ, ձորի մը մէջ եւ նորէն բուսեր, ծլեր, արմատ ձգեր, ոստ արձակեր, ծաղկեր ու պտղաբերեր են անդրէն։

Անկարելի է գտնել աշխարհ մը եւ ազգ մը, որ համեմատուի Հայուն եւ իւր երկրին, որ այնքան աւեր, մահ, սուր, ուրացութիւն, արիւն, գերութիւն կրած լինի ու նորէն ցայսօր ապրի։

Իւր քաղաքականն ու կրօնականը, իւր նիւթականն ու հոգեկանը առհասարակ կողոպտուած. գանձն ու զէնքը առնելէն զկնի, մարդն ու իւր բնակարանը, տաճարներու քարերը եւ լեզուն ու մագաղաթներն անգամ գերի գնացած են, ստրկութեան ենթարկուած են։

Բայց մեր երկրի հողն ու ջուրը, օդն ու եթերքը օծուած են Հրեղէն լեզուով, Հրեղէն հոգւով, որք ո՛չ միայն վերաստեղծեր են զՀայեր, այլ եւ վերապատմեր են հետագայից Հայաստանի նահապետաց, դիւցազանց, թագաւորաց եւ առաքինեաց անուններ ու գործերը։

Այս լեռները, հովիտները, ձորերը, գետերը, շէները, աւերները, հողմերը, աստղերը, ամենքն ալ խորհրդաւոր անուն մը ունեցած են. եւ այդ ամէն մէկ անունը կը պարունակէ իւր մէջ անձի մը կամ անցքի մը պատմութիւն, թէ առասպել համարուի այն առ այժմ եւ թէ իրական, եւ այսպիսեաց շարունակութիւնը մագաղաթներէն աւելի տոկուն եւ անջինջ մատեան մը շարունակած է.
այն է՝ բնակչաց բերանացի աւանդութիւնք կամ վէպք եւ զրոյցք։

Ասոնց մէկ նշմարն է իմ ընծայս» (մեջբերումը՝ Գ. Սրվանձտյանի՝ «Գրոց ու բրոց եւ Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ» աշխատության նախերգանքից):

Վանում ծնված մի այլ Հայորդի՝ Մանուել Միրախորյանը նույնպես իր՝ 1883 թվականին Արևմտյան Հայաստանի նահանգներում կատարած ուղեգրական, ազգագրական, պատմական ուսումնասիրություններում (տպագրված «Նկարագրական ուղևորություն…» եռամաս գրքում), ուշագրավ տեղեկություններ է թողել Հայոց բնակավայրերի, բնակչության ու մշակութային ժառանգության վերաբերյալ:

Ներկայացնելով անցյալի «նախանձելի և ճոխ փառաց անշքացեալ պատկերը», ափսոսանքով փաստելով, որ երբեմնի Հայաշատ բնակավայրերի «ընդարձակ հողերուն եւ պատուական ջրերուն տէրն եւ կառավարն եղած են արդի եկովի բնակիչները», հեղինակը հիշում է Բութ գյուղի մի Հայ տանը բնակվող այրի, խեղճ կնոջը, որը շաբաթ իրիկունները կիրակամտի կանթեղը ձեթ լցնելով՝ վառում, իր աղոթքն էր անում հնաշեն վանքում ու տուն վերադառնում:
Բութ գյուղը Մեծ Հայքի Վասպուրական Աշխարհի Բոգունիք (Բութունիք) գավառում էր, ավելի ուշ շրջանում՝ Վանի նահանգի Խոշաբ գավառում, ուր և Հայկական Տավրոսի համակարգի Բութ լեռն է:

«Բութ Ամեն» կոչվող բլրակ կա Պարսկահայաստանում՝ Սալմաստ քաղաքում:
Ըստ վիպասան Րաֆֆու՝ այն գոյացել է ատրուշանների կրակի մոխիրներից:

Հնագույն շրջանից ի վեր Հուրի՝ Կրակի դերն ու իմաստը կարևորագույն տեղ ունեն մեր նախնյաց հավատալիքներում:

Նախորդ գրառումներից մեկում անդրադարձել էինք Հայոց մեջ Հուրի պաշտամունքի հավաստումներին («Երկնքի Յոթնաստեղյան խորաններից մինչև Յոթնփորակյան բագիններ»):

Կրկին հիշենք Ղ.Ալիշանի՝ «Հին հավատք և հեթանոսական կրոնք Հայոց» գրքից մի հատված, ուր նա նշում է, որ կրակի պաշտամունքը Հայոց մեջ տեղաբնիկ է ու ավելի հին, քան զրադաշտականությունը և հիշում Աղթամարի ծովատաշտի շուրջ, հատկապես հարավային մասում, Անձևացյաց գավառում Դարբնաց քարն ու Բութ լեռը, որի անվանումն, ըստ ավանդության, քրմապետի անունից էր առաջացել:

Եվ հավելում պատմիչների վկայությունը, համաձայն որոնց՝ «Բութ լեռը քրիստոնեության դարասկզբին դեռ լրիվ չէր մարել, թեև հրաբխաբաժակը հանգած էր ու սյունաձև վեր չէր ծխում, բայց մի կողի վրա ուներ մի պատռվածք կամ բաժակ (ինչը երկրագետի աչքով զննողը կտեսնի նաև այսօր), և, ըստ պատմիչի՝ հրաշագործ պատկերի (Անձևացյայց կամ Հոգվոց վանքի) «տուն կրակի, անյագ հրոյ, անդադար այրման աստուածոցն», որ նշանակում է, թե այն ի բնե միշտ վառ էր»:

Այսինքն, հնարավոր է, որ լեռան «Բութ» անվանումը հենց «Բոց» նշանակությունն ու իմաստն ունի (ըստ իս), ի դեպ, «Բութակ» է կոչվում մետաղը հալելու հնոցը՝ քուրան…

Մի այլ գրառմամբ քննարկել էինք Մատենադարանում պահվող ձեռագրերից մեկում՝ «Պիրամիդի» (բուրգի)՝ որպես Հուրի, Կրակի խորհրդանիշի հարցը, հիշելով նաև բութի նմանությամբ «Բուտան» զարդամոտիվը, որը Հուրն է՝ Ցուրանը…

Իր ձևով Կրակի բոցին նմանվող Բութ մատն իր կարևորությամբ համարժեք է Կրակին (այլաբանական իմաստով):
Ինչպես ձեռքի մատների համար է կարևոր բթի դերը, առանց որի անհնար է նրանց նորմալ գործունեությունը, այնպես էլ տիեզերածին տարրերի շարքում կարևորագույնը Կրակի դերն էր, առանց որի Կյանքն անհնարին կլիներ…

Հնուց ի վեր և մինչ օրս (հատկապես՝ համացանցի այս կայքում), տարբեր ազգերի կողմից գործածվող՝ վեր պարզած բթի իմաստը՝ որպես լավի, հավանության նշան (որն այնքան առատորեն շռայլում եք գրառումներիս ներքո՝ ինչի համար, առիթն օգտագործելով, խորին շնորհակալությունս եմ հայտնում բոլորիդ ), Անտիկ Հռոմում ի փառս մարտում հաղթանակած գլադիատորի էին կիրառում:
Այս ենթատեքստում, մարտնչող գլադիատորի կյանքի կամ մահվան դատավճիռը կայացնելիս դեպի ցած ուղղած բութը (լատիներենով՝ «Pollice verso»), մահապատժի դատապարտմանն էր համարժեք:

«Հուր որոտաց, քամին հնչեաց եւ բաժանեաց զհողն ի ջրոյն…» (Դ. Սալաձորցի «Գովասանք ծաղկանց»):

«Բոց ու կրակ, վերն՝ արեգակ…» ցայսօր էլ երգում են Հայերը՝ Տրընդեզի տոնական տրամադրությամբ…

Վաղնջական ժամանակներից հայտնի՝ Հուրի, Արևի պաշտամունքի ներդաշնակ շարունակությունն է Միհրականությունը Հայոց մեջ:

Կրակի բոցի տեսքով՝ Միհրական (փռյուգիական) գդակները, որոնցով հիշատակում է Ավետիք Իսահակյանը մեր նախնիներին իր բանաստեղծության մեջ (վերնագրված՝ «Մեր նախնիները», մի գրառման մեջ անդրադարձել ենք), բոցի պես փայլող՝ «բոցակնագույն» աչքերով, «Հրաչեայ» հայորդիներին չմոռանալով հիշենք, որ «Վահագնի ծնունդի» այլաբանական տողերում «Արեգակ» աչքերով՝ բոցածին Վահագնի նման, Միհրի աչքը (և հենց ինքը՝ Միհրն) էր համարվում Արեգակը:

Դիկլիի համալսարանի հնագետների՝ 2014 թվականից սկսած պեղումների շնորհիվ, Տիգրանակերտից (Դիարբեքիր, Ամիդ) ոչ հեռու, ռազմավարական կարևոր նշանակություն ունեցող տեղանքում՝ ընդարձակ տարածքը հսկելու հնարավորություն ընձեռող բարձրադիր ժայռոտ բլրի վրա կառուցված Զերզեվանի ամրոցի հնավայրում հայտնաբերվել են ժայռափոր դամբարաններ, խորաններ, ջուրն ամբարելու-պահեստավորելու համար նախատեսված 54 ավազաններ (ջրամբար՝ ցիստերն), զարդեղեն, զինվորական բրոնզե իրեր (հնավայրից որոշ լուսանկարներ՝ ստորև)…

Համաշխարհային գիտական աշխարհի համար կարևորագույն նշանակության այս համալիրում դեպի Միհրի տաճարը տանող երկու մուտքեր են բացվել. մեկն՝ անմիջականորեն դեպի ծիսակատարությունների սրահն է տանում դրսից, մյուսը՝ ներքին, ծիսական նշանակության միջանցքներով…

Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի այս օրերին նշենք, որ 2014 թվականի փետրվարի 28-ին թուրքական մամուլում հաստատվել էր Զերզեվան ամրոցի տարածքում հնագետների կողմից հայերի զանգվածային գերեզմանատուն գտնելու տեղեկությունը:

ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների պաշտպանության հարցերի կազմակերպության աջակցությամբ իրականացված դատաբժշկական փորձաքննության արդյունքում պարզվել է, որ «դրանք նախորդ դարի 20-ականներին մահացածների ոսկորներն են»:

Հիշենք, որ հայկական հնագույն սրբավայրերով և ուխտատեղիներով հարուստ այս տարածաշրջանում դեռևս 1895-1896 թվականների համիդյան կոտորածների ընթացքում գավառի տասնյակ հայաբնակ գյուղերի բնակչությունը վայրագ կոտորածների ու թալանի էր ենթարկվել:

Իսկ 1915 -ին Սիլվանի բնակչությունը գլխովին բնաջնջվել է (Սիլվանի գավառում էր Նփրկերտը՝ Մարտիրոպոլիսը, հայկական աղբյուրներում՝ Մարտիրոսաց քաղաքը. Նփրկերտի գավառը հնագույն շրջանից ի վեր Ծոփքի թագավորության մեջ էր, ն.թ.ա 94-93 թվականներին Տիգրան Մեծը միացրեց Մեծ Հայքին):

Գեղամ Մ. Բադալյանն իր՝ «Արևմտյան Հայաստանի պատմաժողովրդագրական նկարագիրը Մեծ Եղեռնի նախօրեին» ուսումնասիրության մեջ, զանազան աղբյուրների տվյալների հիման վրա քննարկել է Տիգրանակերտի նահանգի (Դիարբեքիրի վիլայեթի) իրավիճակը և գրել.

«Մարդինում թուրքական իշխանությունների սանձազերծած հակահայկական
և ընդհանրապես հակաքրիստոնեական գործողությունները թափ առան 1915 թ. գարնան վերջից:
Հունիսի առաջին տասնօրյակին նախօրոք հորինված կեղծ մեղադրանքներով բանտ նետվեցին հայ և ասորի առավել ազդեցիկ ավելի քան 800 գործիչներ, որոնց ոչնչացրին Մարդինից շուրջ 8 կմ հյուսիս-արևմուտք գտնվող Այն-Ամարո աղբյուրի շրջակայքում (պատմական Զարզավան բերդի մոտ):
Նահատակվածների մեջ էր նաև Իգնատիոս եպս. Մալոյանը: Դրան հետևեցին
քաղաքի հայ բնակչության համատարած աքսորն ու բնաջնջումը:
Դոմինիկյան միաբան Ժակ Ռետորեի տվյալներով՝ կոտորածին զոհ գնաց Մարդինի հայերի 97 %-ը:
Գրեթե ամբողջությամբ ոչնչացվեց Թիլ-Արմենի և Դարայի հայ բնակչությունը»…

3.000 տարվա վաղեմություն ունեցող ամրոցի մոտակայքում գտնված՝ Եղեռնի բազմաթիվ
զոհերին անդրադարձող՝ Արթուր Հակոբյանի հեղինակած մի հոդվածում կարդում ենք.

«Ոսկորների իրական տերերի մասին հայտնի է դառնում, երբ ուշադրություն ենք դարձնում 1915-ին Դիարբեքիրի հատվածում տեղի ունեցած կոտորածների վերաբերյալ պատմություններին։

Հենց այդտեղ էլ հիշատակվում է Զերզեւանի ամրոցը որպես շրջակայքի հայերի կոտորածի վայր։

Բազմաթիվ վկայություններ կան, թե ինչպես են խմբերով հայերին տարել Զերզեւանի ամրոց եւ կոտորել, իսկ դիակները նետել ամրոցի խորշերը եւ շուրջը գտնվող քարանձավները։

Հայտնի է, որ Զերզեւանում տեղի ունեցած կոտորածներից միայն մեկին է հաջողվել փրկվել։

Թուրքերը նրա վրա կրակելուց հետո կարծել են թե նա մահացել է եւ նետել են Զերզեւանի հորերից մեկը, սակայն ավելի ուշ նա վիրավորված կարողացել է դուրս գալ եւ իր տեսածը պատմել է միայն մոտ բարեկամներին»։

Դանիել Վարուժանի նման, «Նոր սերնդի կարմիր, կարմիր կակաչների սպասումով»՝

Ի հեճուկս անցյալի ողբերգական դեպքերի, ի հիշատակ մեր բոլոր անմեղ զոհերի՝
Բոցափայլ արշալույսներ՝ ներկայիս ու գալիքի Բոցավառ ու Պայծառ Հայորդիներին…

Հ.գ. Ինչպես Գ. Սրվանձտյանն է հիշեցնում՝ մեր Հայրենիքի խորհրդավոր տեղանուններն անձի կամ իրադարձության հեռավոր պատմությունն են պարփակում և հարատևելով՝ այն մեզ փոխանցում՝ «մագաղաթներից ավելի տոկուն և անջինջ մատեանի նման»:

Անձնանունները՝ նույնպես:

Ուստի՝ նորածինների անուններն ընտրելիս, ոչինչ չասող , ոչ մի «պատմություն չպատմող» անունների փոխարեն մեր նախնյաց փառաբանենք…

«Ի ԿԱԹՈՒԱԾ ՇՈՂՈՅ ՆՈՐԱ ՀՈՒՐ ԾՆԱՆԻ»…

«Նրա (Արեգակի) շողերի կաթումից (շիթերից, ճառագայթներից) Հուր է ծնվում»…

Ա. Շիրակացի, 7-րդ դար

ՀՐԱԶԴԱՆ, ՄԵՐ ՆԱԽՆՅԱՑ՝ ՓՌՅՈՒԳԻԱԿԱՆ (ՄԻՀՐԱԿԱՆ) ԳԴԱԿՆԵՐ, ՇՈՂԱՁԻԹ… (Հուրն իր խորհրդանիշով՝ ամենուր է)…

Ժամանակակից գիտության, փիլիսոփայության պատմության սաղմերը վաղնջական շրջանի հավատալիքներում են:

Մարդկային մտածողության նախնական ձևերն այլաբանորեն արտացոլող դիցաբանական պատումներու՛մ են հետագայում զարգացված տեսությունների ակունքները:

Նկատենք, որ հին առասպելները հիշատակելիս Խորենացին նույնպես շեշտում է նրանց այլաբանական իմաստը:

«Եւ ընդէ՞ր սա գտակ հրոյ, և կամ Պրոմեթէոս գողացեալ առ ի յաստուածոցն զհուր և շնորհել մարդկան,- որ է այլաբանութիւն,- ոչ բերէ ասել կարգ բանիս» (Խորենացի, 1, 7, էջ 27):
Նույնը՝ «յիշելով այլաբանաբար» Արտաշեսի, Աժդահակի պատմությունը, «Երգ վիպասանացն»՝ «զրոյցն այլաբանութիւն»…

Հնուց ի վեր սրբազան արարողությունների ժամանակ կարևորագույն դեր ունեցող Կրակի ծիսական կիրառումն այսօր էլ հարատևում է մեզանում (Տրնդեզ, Ճրագալույց…):

«Արևի Երկիր Հայաստանը»՝ երբեմնի «Հուրի Երկիրը»՝ Նաիրին՝ «Հուրի-Միտանին», «Հուրի-Բիայնին», ասվածը հավաստող բազում վկայություններ է պահպանել մինչ օրս:

Տիեզերածին ուժերով օժտված դիցերն իսկ իրենցում կրում էին կրակի հատկությունները՝ Փայլակ, Շանթ անուններն արդեն բավականին խոսուն են, ինչպես և Հուրհեր, Արեգակ աչքունքով Վահագնը (չմոռանանք մեր էպոսի Կայծակնածին, Կայծակնաթուր հերոսներին՝ Թուր Կեծակին ձեռքներին…):

Եգիպտական հիերոգլիֆներում կրակի խորհրդանիշը կապված էր կրակի հրափայլ ցոլքի գաղափարի հետ, ինչը նաև մարդու մարմնի ջերմության՝ հետևաբար նաև կյանքի ու առողջության սկզբունքներին էր համադրվում (նույն՝ Հուրի արձակած Լույսի իմաստով էր ըմբռնվում նաև Շանթը, Փայլակը, Կայծակը):

Ալքիմիայում կրակի խորհրդանիշը դեպի վեր պարզված եռանկյունին է:

Հնագույն շրջանից ի վեր համարվում էր, որ կրակը փոխակերպման գործոն էր, քանզի հավատում էին, որ ամեն ինչ կրակից էր ստեղծվում և վերադառնում դեպի կրակը:

Տարերքներին անդրադառնալով՝ Եզնիկ Կողբացին իր «Եղծ աղանդոց» երկում նշում է, որ տիեզերածին չորս տարրերն ինքնին, առանձին վերցրած խաթարում են միմյանց, բայց միմյանց հետ համադրվելով՝ օգտակար են դառնում (ինչը և անվանվում է «Գաղտնի զորություն»):

«Արեգակն թէ բարի է, և առանց օդոյ խառնւածոյ այրիչ և ցամաքեցուցիչ է…» (Ե.Կողբացի, «Եղծ աղանդոց», էջ 10, մեջբերված՝ Արուսյակ Թամրազյանի՝ «Թիվը՝ որպես տեսության և ստեղծագործության հիմք. Անտիկ ավանդույթի արտացոլումն ու վերակերպումները Հայ միջնադարում» ուսումնասիրությունից):

Հուրի՝ Արևի Երկիր Հայաստանի հնագույն հնավայրերով հարուստ մի ավազանով է անցնում Արաքսի ձախակողմյան վտակը՝ Հրազդան գետը:

Իր բազմադարյա գոյության ընթացքում այն զանազան անվանումներ է ունեցել՝ Զանգու, Իլդարունի, Հայոց Հրազդան, Հուրազդան, Հուրաստան…(համաձայն «Հայաստանի և հարակա շրջանների տեղանունների բառարանի»: «Հուրաստան»՝ «Հուրի Երկիր»…):

«Արշալոյսը ոչնչացնե գիշերվա չարքերին»…
Այգաբացն իր Լույսով Կյանքի, Բարու ավետաբերն էր…

Հնագույն շրջանից ի վեր, ծիսակատարությունների ժամանակ և կենցաղում, լուսավորության համար, նաև (ու, հատկապես) որպես Կրակի, Լույսի խորհուրդ, զանազան ճրագներ են գործածվել:

Թանկարժեք ու կիսաթանկարժեք մետաղներից (ոսկուց՝ «յօթն, ճրագարան ոսկի», արծաթից՝ «ջահիւք և լապտերօք արծաթեօք», բրոնզից, պղնձից, երկաթից), նաև՝ կավից պատրաստված շողաձիթների հիշատակություններ են պահպանվել տարբեր ժամանակների գրավոր աղբյուրներում, որոշ նմուշներ հայտնաբերվել զանազան հնավայրերի պեղումներից…

Կրակի ցոլքը խորհրդանշող եռանկյունաձև՝ բրգաձև ճրագավառներ են հայտնաբերվել ներկայիս Հայաստանի տարբեր շրջաններում, ինչպես նաև՝ Արևմտյան Հայաստանում՝ Տիգրանակերտից ոչ հեռու գտնվող՝ Զերզեվանի ամրոցում՝ Միհրի տաճարի մոտ (լուսանկարները՝ ստորև):

Հնուց Ծոփքի Հայկական իշխանության այս կենտրոնում, համաձայն Խորենացու՝ ն.թ.ա 6-րդ դարում Հայկազունի կամ Երվանդեան Տիգրանն է կառուցել քաղաքի ամրությունները (Հայ պատմագրության մեջ Ամիդ անունով է հիշատակվում նաև. չշփոթել Տիգրան Բ-ի՝ ն.թ.ա 70-ական թվականներին կառուցած՝ Աղձնիքի Տիգրանակերտի հետ (Մարտիրոպոլիսը) ):

Մոտ 5,7 հեկտարի վրա տարածվող՝ վերգետնյա և ստորգետնյա շինություններով հարուստ Զերզեվանի ամրոցը, որը մինչև 1960 -ականները կիրառվել է քաղաքացիական նպատակով, 2014 թվականից սկսած պեղումների արդյունքում վերածվել է տուրիստական մեծ կենտրոնի (մասնակիորեն է հասանելի):

21 մետրանոց աշտարակից, 3 հազարամյակից ի վեր չկիրառված ստորգետնյա գաղտնուղիներից բացի, Միհրի՝ նույնպես գետնափոր, 1.700 տարուց ավելի վաղեմության տաճարի մոտ՝ մինչև 4.00 մարդ տեղավորող թաքստոցում և բազմաթիվ այլ կառույցներում պատմության՝ առայժմ չբացահայտված էջերն են…

Առեղծվածային քողով պատված Միհրականության՝ հազվագյուտ պահպանված այս մեհյանն ուշագրավ է իր բացառիկ չափերով նաև…

Արեգակի Լույսը խորհրդանշող Ճրագի լույսին անդրադառնալով, Մանուկ Աբեղյանը գրել է.
«Ճրագը մի սուրբ առարկա է, որով երդվում են, և ունի նույն հալածող ազդեցությունը, ինչ արեգակի լույսը, ուստի ճրագի լույսը մարելիս հատուկ աղոթք են անում, ոչնչացնում չարքերին. «Կրակը մարեցավ՝ չարը խափանեցավ»…(մեջբերումը՝ Ն. Հակոբյանի ներքոհիշյալ ուսումնասիրությունից):

Ի փառս մեր՝ ժամանակակից շնորհաշատ բրուտների նշենք, որ հնագույն ավանդույթները միջնադարում շարունակող Հայ արհեստավորների համբավն ու հռչակը տարածված էր Երկրի սահմաններից հեռու:

Ինչպես Նյուրա Հակոբյանն է հիշատակում արաբ ճանապարհորդ Իբն Ի Բատուտայի խոսքերն իր՝ «Լուսավորության միջնադարյան կավակերտ միջոցները» ուսումնասիրության մեջ, «Արզանջա (Երզնկա) քաղաքում կան պղնձի հանքեր, որով շինում են բայսուսներ (աշտանակներ)»:
Եռոտանի աշտանակների վերևում պատրույգով վառվող ճրագներն էին…

«Ճրագ եօթնաջահեան վառեալ՝
Յանշիջող ջահէն իջման» (Տաղ.)

Լուսավորելը, Լույս սփռելը համահունչ էր և Արդարության, Իմաստնության, Գիտության տարածմանը (Գիշերվա խավարը ցրող Այգաստղի՝ Արուսեակի, Արդար Արեգակի մասին խոսել ենք նախորդ գրառումներում):

«Ճրագդ վառ մնա», սիրելի՛ ընթերցող…
Լուսափայլ ու Լուսավառ օրեր մեր Երկրին ու ամենքիս…
Ինչպես մեր նախնյաց արքայական հրովարտակներում էր հնչում՝ «Ողջ լերուք ի դիցն աւգնականութենէ»…
Նաև՝
«Ողջ լերուք, եւ մեք մեզէն ողջ եմք»…

ՁՈՒ… ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ՁՈՒ ԵՎ՝ ԶԱՏԻԿ…

Կյանքի հավերժական Վերածնունդի խորհրդանիշ Ձուն հնագույն բազմաթիվ քաղաքակրթություններում (Հայոց մոտ, քաղդեացիների, եգիպտացիների, հույների, հնդիկների, չինացիների, ճապոնացիների… մոտ) նաև Քաոսից հետո կանոնավորված Տիեզերքի խորհրդանիշն է:

Վաղնջական ժամանակներից հայտնի դիցաբանական պատումներում, առասպելներում Արարչագործչությունը Զատումին է համարժեք՝ Լույսը՝ Խավարից, Ցամաքը՝ Ջրից, իգականն՝ արականից…

Հայոց պաշտելի՝ Այգաբացի՝ Արշալույսի Լուսաբեր Աստղը (Աստղիկը)՝ Լույս բերողը, Խավարից էր բաժանում-զատում և Արեգակի ճառագայթները լուսավորում էին Երկիրը…

«Ձու՝ Կիթ հաւուց և թռչնոց, լողակաց և զեռնոց, ուստի ձագն ծնանի»,- կարդում ենք «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում:

Այսինքն՝ ցամաքում, օդում, ջրում ապրող տարբեր կենդանիներից (հավ, թռչուն, լողացող, զեռուն) ստացվածը՝ կիթը (ձուն), որից ձագն է ծնվում…

Ձուն նաև Տիեզերքի ծնունդի մասին այլաբանորեն պատմվող հնագույն զանազան դիցաբանություններում է (Ձվից էր Տիեզերքը ծնվում)…

Հին հունական դիցաբանության մեջ Տիեզերածնությանն առնչվող պատումներում Համաշխարհային Մեծ Դիցուհին՝ Եվրոնիմեն, սկսում է Օվկիանոսն ստեղծել ու նրա վրա պարել (այլաբանորեն ասված):

Այնուհետև, «Հյուսիսային Քամու» հետ ձևավորում է Օփիոն Օձին, որի հետ միավորվելով (բեղմնավորվելով)՝ աղավնու տեսք ստանալով՝ ծովի ալիքների վրա Ձու է ածում:

Օփիոնը, յոթն անգամ փաթաթվում է Ձվի շուրջ և, այն կոտրելով՝ ծնունդ տալիս գոյություն ունեցող ամեն ինչի…

Քուրմ Յարութ Առաքելեանի պարզաբանմամբ և իր խոսքերով՝ «Լույսի Հաղթանակը խորհրդանշող Զատիկը Հայոց մեջ նշվում է Արեգ ամսվա Արեգ օրը՝ մարտի 21-ին:

Գունավոր ձվերով խաղերից բացի, Ձուն նաև տան ներսում էր պահվում, սովորաբար մուտքից ներս, որը չար աչքերից էր պաշտպանում տունը (չարխափան նշանակություն ուներ):

Ազգային ընկալումներում խորհրդանշական մեծ իմաստ կրող Ձուն «Արամագի» մոգաց ավանդության մեջ է կիրառվում նաև՝ «մարմինը ձվով շոյելով»՝ չարքն ու բացասականը խորհրդանշական կերպով ձվի մեջ հավաքելով՝ ջրի ամանում է կոտրվում ու ձերբազատում-մաքրագործում մարդուն…»:

Գիտության արդի տեսություններում՝ Պայթյունից առաջ (Big Bang) Տիեզերքը ձվի տեսքով միջուկում էր խտացված…

Ուրեմն, գունազարդ ձվերով տոնախմբությունների վարժված Հայոց համար Կյանքի, Արարման առաջին իսկ պահի հետ նույնացվող Ձուն Կյանքի, Ծնունդի ու Վերածնունդի իմաստն ուներ՝ անհիշելի ժամանակներից ի վեր, քրիստոնեությունից հազարամյակներ առաջ դեռևս ու Զատիկը՝ Տիեզերածին, Կյանքն Արարող Զատումն էր…