«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Ը)

«…Գարուն էր: Ամառ եկավ,
Ձագ հանեց ձորում կաքավ»,- սրտի կսկիծով գրում էր Պարույր Սևակը՝ հիշեցնելով 1915 -ը:
…«Ա՜խ, ինչպե՞ս, ո՞նց մոռանալ
Արհավիրքն այն օրերի»…
1921-ի ամռանն էլ Մարզվանի Հայության համար տարիներ առաջվա մղձավանջն էր կրկնվում… Եվ ճակատագրի հեգնանքով այդ օրերին Մարզվանում էր 1915-ին Սեբաստացի մի մեծ ընտանիքի 11 անդամներից վերապրած միակ զավակը՝ Նշան Զորայանը՝ իր կնոջ ու նորածին որդու հետ:
Նրա հուշերից քաղված մի հատված ևս՝ ստորև (սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում)…

«Մեկ տան մեջ պարփակուած չորս ընտանիքներու ընդհանուր կողոպուտը կէս ժամ ալ չէր տևած, և խուժանն ու չէթաները քաշուած էին մեր տունէն՝ ուրիշ, մնացած տուներ ալ նույն բախտին ենթարկելու:
Մօտաւորապէս ժամ մը անցած էր մեր տունը կողոպտելէն, տեսայ, որ Երուանտը անհամբերութեան նշաններ ցույց կուտայ երթալ և անգամ մը աչք պտտացնել մեր տուներուն վրայ:
Ես շատ հակառակեցայ իրեն, որ տեղին չի շարժվի առայժմ, տակաւին շատ վտանգաւոր էր տուն իջնալը: Ես ու Նուարդը աղաչեցինք, սակայն չուզէր մեզ մտիկ ընել ու միայն խոստացավ, որ զգույշ պիտի ըլլար»…

…«Գնաց և այլևս չվերադարձավ:
Հազիվ տուն իջած՝ նշմարուած էր թուրքերէ, որոնք տունէն դուրս քաշելով, փողոցին մէջն իսկ սպաննէր էին զինքը:
Մենք լուր չունէինք, բայց սպասումէ՝ վերադարձը ուշանալուն եզրակացուցինք, որ անպայման գլուխին փորձանք եկած էր:
Անօր եղերականին մանրամասնօրէն պիտի իմանայինք ջարդէն վերջ, թուրք դրացիէ մը»…

…«Այդ օրուն մինչև երեկո բոլոր Հայ և Հույն տուները դատարկուած էին իրենց բնակիչներէն ու գույքերէն:
Արիւնարբու չէթաներ և թուրք խուժանը կատարել էր իրենց սադայելական խրախճանքը:
Մենք այլեւս դուրսի անցած-դարձածէն տեղեկութիւն չունէինք, միայն վայրենիներու ժխորն էր, որ կը լսէինք մեր թաքնված տեղէն:

Այսպէս երեկոյ եղաւ այդ չարաբաստիկ օրը և մութը կօխելէն վէրջ քաղաքը խոր լռութեան մէջ թաղուեցավ:
Բորենիները իրենց որջերը քաշուած էին, օրուան «սխրագործութիւններէն» հոգնած, շարունակելու համար նախճիրը յաջորդ առաւօտեան:
Կրկին վերադարձանք մեր տունին ձեղնայարկը, բայց անկարելի եղավ աչքերնիս գոցել մինչև առաւօտ:
Նույն օրուան սոսկալի անցուդարձերու զարհուրանքը տիրապետէր էր վրանիս, մեր տեսած ահավոր պատկերները շարան-շարան կուգային մեր աչքերնուն առջեւէն անցնելու և մեր սարսափը կրկնապատկելու:

Երեքշաբթի

Այս գիշերը լուսացուցինք այսպէս անհամար սև մտածումներով, անցեալ մեծ պատերազմի դրուագները մէկիկ-մէկիկ ներկայացան մտքիս ու աչքերուս առջև:
Մեր տասն և մեկ հոգիէ բաղկացեալ ընտանիքէն միայն ես էի ողջ մնացէր և կ’ ափսօսայի, թէ ինչու՞ այդ պատմութեան մէջ աննախընթաց արհավիրքները մեզ՝ մնացող Հայերուս դաս չէր եղեր ու զինադադարէն վէրջ տակաւին համառէր էինք կառչելու և մեր կործանված տուները վերանորոգելու տխմար կամակորութեամբ:

Չէ՞որ մեր երկրին տիրապետող տարրը բորենի թուրքերն էին, որոնք կրնային օձի նման խայթել, երբ առիթը ներկայանար: Մնացած Հայերս այլևս ի՞նչ թիվ կը ներկայացնէինք, որպէսզի կարող ըլլայինք պաշտպանել մենք մեզի:

Քանի որ չէինք կրնար մեր ունեցած իրաւունքներն իրականացնել, հապա ինչու՞ տգէտօրէն մնացէր էինք այն Հողին վրայ, որուն ամէն մէկ թիզը թրջուած էր մեր Նախնիներու, մեր ծնողներու, քույր և եղբայրներու արիւնովը:

Ազգովին ամբողջ նահատակուէր էինք արդէն և տակաւին չէինք խրատվել անցեալի դասերէն:
Կխորհէի, թէ չէի կրցեր տրամաբանել ժամանակին ազատվելու այդ գեհենի երկրէն:

Անցեալին մասին խորհիլն այլեւս անօգուտ էր և կսպասէի ներկայ վտանգին վերջաւորութեան: Արդէն կինս ու զավակս տարած էին, չէի գիտէր՝ ու՞ր, ո՞ղջ էին տակաւին, թէ՞ նահատակված:
Եթէ մեռած էին, այլևս ինչի՞ պիտի ծառայէր իմ ողջ մնալս, այդ պարագային կեանքը ինձի համար յաւիտենական չարչարանք մը եղած պիտի ըլլար խղճի ձայնին առաջ, որ չէի կրցել պաշտպանել զանոնք իմ անձս վտանգելով և դասալիք զինւորի նման ձգեր էի կռվի ճակատը ու թաքստոց քաշվէր…
Կ’ափսօսայի ես իմ վրայ, թէ ինչու՞ անոնց հետ միասին մեզի վիճակված ճակատագրին չի համակերպեցայ ու խաբուեցայ կնօջս գուրգուրանքին, թախանձանքին, որ կ’աղէրսէր զիս թաքնուել, ըսելով, թէ՝ «Մեզ՝ կիներուս թերևս հոգիի վտանգ չի ըլլայ, դու՛ք պէտք է պահվիք ու ազատեք ձեր կեանքը»:

Առաւօտեան չէթաները ոտքի էին ու թուրքերին հետ պարպված տուներու ամէն ծակ ու ծուկը մանրակրկիտ կը քննէին՝ նոր պահված անձերի փնտրելու:
Կային, որ մեզ նման ձևով մը ճողոպրած էին:
Թաքստոցները պահված մարդիկ կը բռնէին ու փողոց հանելով՝ վայրենի կանչերով կ’սպաննէին:
Թուրք խուժանն ալ թալանի գործը կը շարունակէին և այնքան առաջ կ’երթային իրենց կողոպուտի արհեստին մեջ, որ ոչ միայն դուռ-պատուհան կը քակէին, այլեւ կովերու աղբերէն պատրաստած ու չորցրած աղբակույտերն անգամ կը կրէին ու կը տանէին իբրեւ վառելանիւթ:

Թուրք խուժանն ու լազ չէթաները ծրագրէր էին Հայոց թաղը ամբողջութեամբ կրակի տալ, որուն շնորհիվ հույս ունէին Մարզուանի Ամերիկեան Գոլէճ որբանոցն ալ հրոյ ճարակ դարձունել, որն իր մէջ Հայ որբեր ու Հայ պաշտօնէութիւն մը կը պարփակէր:

Ամերիկացի միսիօնէրութէնէն կը վախնային ուղղակի հարձակում գործելու:
Միսիօնէրներ և Քօլէճին պահապան չերքեզ և թուրք վճարովի պահապաններ զէնքը ձեռքին կը հսկէին շէնքին պաշտպանութեան:
Թուրքերը չէին համարձակուէր. Ամերիկացիի սպանութիւնը կրնար ավելի թանկ նստիլ իրենց վրայ, քան թէ անտէր-անտիրական ամբողջ ժողովուրդի մը բնաջնջումը:
Ուստի, Հայոց թաղը կրակելով, քոլէճն ալ թերևս անուղղակի կերպով հրոյ ճարակ դարձնելու գազանային մէթօդին դիմեցին:

Կէսօրէն վէրջ արդէն Հայոց թաղի տուներուն կրակը տրված էր, և մենք մեր թաքստոցէն կը տեսնէինք բարձրացող ծուխն ու կրակը, որ հետզհետէ կը ծավալվէր ու եթէ քանի մը ժամ տևէր, կրակին ծավալումը, անկասկած, պիտի հասներ մեր գտնված թաղին տուներն ալ մոխիրի վերածելու:

Այս երևույթին առջեւ սահմռկած էինք. քովս օրիորդը կը դողար վախէն:
Թեեւ ես ալ կը հաշվէի, որ շատ-շատ մի քանի ժամ միայն ունէինք վերահաս աղետէն զոհ երթալու, բայց պարտք կը զգայի քաջալերել զինքը՝ հուսադրելով, որ երեկոյեան մութէն առաջ կրակը չի հասնիր մէզի ու գիշերուան մութէն օգտվելով ճար մը թերևս կը գտնենք՝ վտանգի գիծէն դուրս նետվելու:
Ստիպված էինք համակերպիլ մեզ սպասող ճակատագրին…

Այդ օրը հարկ եղավ տասն անգամ տեղերնիս փոխել:
Հետախուզող չէթաները քանի՜ — քանի՜ անգամներ մեր տունը կը մտնէին՝ մարդ փնտրելու նպատակով և մինչև ձեղնահարկ կը բարձրանային ու, տեսնելով, որ ձայն-ծպտուն չի կայ, վար իջնելով կը հեռանային:
Մենք կը զարմանայինք, թէ ինչու՞ ավելի հեռու ձեղնայարկերը խուզարկելու չէին ձեռնարկեր:
Եթէ այդ ընէին, մենք, անկասկած, կորսուած էինք…
Կը վախնայի՞ն արդեօք, որ մէկէն զինված փախստական մը իրենց կեանքը վտանգէ:

Անգամ մը պատահեցավ, որ մեր տունին կողմէն ձայներ լսեցինք, որ չէթաներ եկած են նորէն խուզարկելու:
Ըստ սովորութեան, փախանք ուրիշ կողմեր. տակաւին ձեղնայարկերու ամէն կողմի ծակուծուկերը ճանչցած և ուսումնասիրած չէի և հապճեպ փախուստի միջոցին գացի ընկայ այնպիսի տունի մը ձեղնահարկը, որու սենեակին առաստաղը տախտակված ու ծածկված չէ եղեր, միայն իրարմէ կէս-կէս մէտր հեռավորութեամբ ձողիկներ ուներ:
Հազիվ հոս էի հասեր, մեկ մ’ալ թուրք խուժանի ահագին բազմութիւն մը լեցվեցավ սենեակը՝ կողոպուտի ու մարդ փնտրելու դիտավորութեամբ:
Այդ տեղէն փախչիլ և կամ շարժում մը փորձել այլեւս անկարելի էր և ներկայութիւնս պիտի մատնվէր:
Հուսահատ այլևս ծայրի ձողիկի վրայ կռնակս պատին տված՝ անշարժ մնալու դատապարտված էի և վայրկեանէ — վայրկեան սրտատրոփ ձերբակալումս կ’սպասէի»…

«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Է)

Ճշմարիտ է, որ «Անցյալի հիշողության աշտարակից լավ է երևում ապագան»:

Եվ Անցյալը զուտ «անցած դեպքերի պատմությունը» չէ՝ ամփոփված հաստափոր գրքերում:
Անցյալը՝ հատկապես Հայ ազգի համար, Հավաքական հիշողությունն է, մեր Նախնիների թողած ժառանգությունը, որը սերնդեսերունդ փոխանցվելով իմաստնացնում ու զորացնում է մեզ…
Այդ Հավաքական Հիշողությու՛նն է, որ հիշեցնում է մեզ և ուղղորդում՝ հատկապես դժվարին ժամանակներում…

Կյանքի հորձանուտներում՝ Սեբաստիայից հարկադրաբար օտար ափեր մեկնելու ճանապարհին Մարզվանում հայտնված Նշան Զորայանի հուշերից մի դրվագ ևս՝ ստորև:

«…Դժոխային ապրումներու ժամերը կը սահէին՝ առանց զգալու, որ արդէն երկուշաբթիի սև արշալույսը ծագէր էր»,- իր հուշերում պատմում է Սեբաստիայում ծնված, ճակատագրի բերմամբ Մարզվանում ժամանակավորապես հանգրվանած Նշան Զորայանը:

Շարունակելով դեպքերի շարադրանքը, նա նկարագրում է, որ նույն իրիկունը՝ ժամը 11-ից հետո Թոփալ Օսմանն իր մի քանի թիկնապահների հետ իրենց բնակարանի «քովը բնակվող Փէնփիկ անունով կնօջ տունն» էին եկել՝ «իրենց անասնական բնազդներուն գոհացում տալու դիտավորությամբ»:
«Կերևար, որ այդ կինը նախապէս լուր առած էր, քանի որ ճոխ պատրաստութիւն էր տեսած և տեսակաւոր ըմպելիքներով միասին զանազան տեսակ քաղցրեղեն և մրգեղեններ առատապէս զարդարած էր սեղանը:
Մեր գտնուած սենեակին մէջ, անշուշտ, լույս չէինք վառած, բայց իրենց սենեակին մէջը մեր պատուհանէն կը տեսնէինք»:

Եվ մի պահ իր մորեղբոր՝ Երվանդի հետ ցանկանում են այդ «հրէշին» սպանել:
«…Մօրեղբայրս իր մօտ ուներ որսի հրացան մը՝ Սենթ Էթիենի զինագործարանի «մարքայով», ինքն անվրէպ նշանառու էր և կըրնար հրացանազարկ ընելով շան սատակ սատկցնել:
Վրէժխնդրութիւնը կ’եռար մեր սիրտերուն մէջ…

Բայց մտածումի մը առջեւ կանգ կառնէինք: Վախցանք, որ այդ մէկ շունը անհետացնելով, պատճառ պիտի դառնայինք ուղղակի բոլոր Հայերու կեանքերը վտանգելուն…

Թեև դուրսէն եկող վայնասունները կը լսէինք, բայց տակաւին չէինք գուշակէր ճշգրտօրէն գործադրվող վայրագութեանց տարողութիւնը:
Կ’ենթադրէինք՝ մասամբ կողոպուտի, մասամբ ալ՝ իրենց գազանային կիրքերը հագեցնելու ձեռնարկներ կրնան եղած ըլլալ:
Տակաւին չէինք գիտէր, թէ կողպած տուներու բնակչութիւնը ամբողջութեամբ տարուած էր սպանդանոց:
Այդ իսկ պատճառով էլ վերջնական որոշումի մը չի կրցանք հանգիլ՝ պատասխանատվութեան ծանրութենէն վախնալով:

Ափսոս, որ բուն էութիւնը երկուշաբթի օրը միայն հասկցանք, եթէ ոչ՝ այդ ավազակապէտը սատկցնել տեղն ու տեղ՝ գրեթէ հարիւրին հարիւր մեր ձեռքին էր:
Ուշ մնացած էինք, «որսը ձեռքերնուս փախած էր»…

Երկուշաբթի առաւօտ մինչեւ ժամը ինը փողոցները չէթա չի կար, բայց քաղաքին թուրքերը, մանաւանդ՝ նախորդ պատերազմին «մահաճիրները» (տեղահան եղող թուրքերը), պարպուած տուներու գույքերու կողոպուտով բեռնավորված՝ մժեղներու նման կը կրէին իրենց տուները:
Նույն ատէն, տակաւին չի բացված տուներու առջեւներէն անցած ատեննին, չէին մոռնար իրենց սպառնական հայհոյութիւնները՝ բացէիբաց հայտնելով, որ քիչ ատենէն անոնց ալ կարգը պիտի գար:
Մանաւանդ, գլխաւոր խոսքերնին այս էր.

«Հայե՛ր, հիմա՛ մօրեղբայրնիդ Անգլիայէն թող գայ ու փրկէ՛ ձեզ մեր ձեռքէն, հիմա կարգը մերն է՝ հաշիվ պահանջել ձեզմէ:
Երբ անգլիացիները հոս էին, դուք կարծեցիք, թէ հո՞ս պիտի մնային, այժմ կը տեսնվինք»…

Այս սպառնալիքներէն աւելի հասկցանք, որ թակարդի մէջն ինկած էինք և ազատվելու համար լույսի նշույլ մը անգամ չէր մնացած»…

Պատմելով, թե ինչպես «առավոտյան գործողություններն» վերսկսվեցին «պաշտոնական շրջանակներում հայտնի» մեծահարուստ մի հույնի տան պաշարմամբ ու վերջինիս դիմադրությանն ի պատասխան՝ ողջ տան հրկիզմամբ (սիրված լինելով նույնիսկ թրքական շրջանակներում, անխոհեմաբար օր առաջ նա փախուստի չէր դիմել ու իր ազգակից հույների հետ չէր բարձրացել — պատսպարվել լեռներում), հավելում է, որ հետո իմացել են, որ հույն տանտերը հրդեհի կրակներից դուրս ցատկելով քաջաբար կռվել է, սակայն հրացանի զարկով սպանել են ու դիակը նետել «խարույկի մեջ՝ իր սիրելի ընտանիքի՝ արդեն մոխրացած աճյուններին խառնելով»:

«Հրդեհը հասավ իմ շաքարագործութեան խանութս, և ահա կրակը անանկ սաստկացավ, որ մուխն ու բոցերը կանաչ — կարմիր գույներով սկսան մինչև երկինք բարձրանալ:
Կինս, երբ նշմարեց, որ մեր խանութն ալ կը վառէր, սաստիկ տխրութիւն մը պատեց վրան ու կուլար:
Ստիպեցայ զայն մխիթարել և համոզել, որ նիւթական կորուստի վրայ երբե՛ք չի տխրի ու ափսոսայ: Ըսի՝ «Աղօթէ՛, որ միայն հոգիի՛ կորուստ չունենանք, մնացածը՝ ոչինչ, կարող ենք, եթէ ողջ մնացինք, դարձեա՛լ շահիլ: Մտածենք ու աշխատենք հոգինի՛ս փրկել»:

Այդ օրը, մինչեւ կէսօրէն վէրջ, ժամը երկուք, մեր տունին տակաւին յարձակում գործելու կարգը չեկավ: Թուրք խուժանը և չէթաները ավելի զբաղուած էին կրակ ելած կողմը՝ թէ՛ կողոպուտի և թէ՛ սպանութեան գործերով:
Թէ քանի նոր բռնուած մարդիկ ողջ-ողջ կրակը նետէր էին՝ հաշիվը չի կայ, միայն թէ ջարդէն վերջ ականատես կիներ պատմեցին, որ շատերու կարգին Քէպապչի Մելքոնը ևս բռնէր էին ու նոյնպէս կրակին մէջ նետէր: Սակայն այս մարդը՝ ֆիզիկականով կորովի ըլլալով, երկու անգամ կրցէր էր ինքզինքը կրակին մէջէն դուրս նետել:
Խուժանը՝ ասիկա նկատելով, երրորդ անգամին հրացանով զարկէր ու վիրավորէր էին ու դարձեալ այդ վիճակով նետէր էին կրակին մէջ՝ այլեւս մնացէր ու վառէր էր:
Երբ կէսօրէն վէրջ դարձեալ վերսկսավ նախճիրը, տեսանք, որ այլեւս անխուսափելին մէզի ալ պիտի պատահի:
Դիմադրական փորձ մը ընել՝ պարապ բան պիտի ըլլար, քանի որ միայն որսի հրացան մը ունէր մօրեղբայրս, բայց վառօդ ու կապար՝ հազիւ երկու-երեք անգամ գործածելու չնչին քանակութեամբ միայն:
Նկատելով, որ այլեւս ուրիշ ճար չի կար, ստիպուած եղանք որոշել, որ թաքնվինք կարելի եղածին չափ:
Մօրեղբայրս նախընտրեց մէզի դրացի Կարապետ աղայենց տունը երթալ, որ երկու չափահաս զավակներ ուներ, թերեւս հաւատցած էր, որ այդ մարդը ազդեցիկ թուրք բարեկամներ ունի ու կարելի էր ինքը անվնաս պիտի մնար:

Ես ու սանիկս՝ Երվանտը, ելանք մեր տունի վրայի ձեղնայարկերը:
Այդտեղի տուներու ձեղնայարկերը բոլորը մեկը մյուսին կից անանկ մը շինուած էին, որ թաղին մէկ ծայրի տունէն մինչեւ միւս ծայրը անարգել հնարաւոր է անցնիլ:
Կիները չուզեցին մեզ միանալ. վախենալով, որ եթէ շատվոր ըլլայինք՝ բոլորս ալ կրնայինք ձեռք անցնիլ: Համոզելու ժամանակ չէր մնացած և անոնք մեզ ստիպեցին, որ շուտ պահուինք:
«Մենք,- ըսին,- կին մարդիկ ենք, թերեւս մեզի չեն սպանէր, բայց եթէ դուք չի պահվիք, անկասկած, կսպանէն»:
Հազիվ վեր ելեր էինք, կինս, մօրեղբօրս քույրը՝ տիկին Մայրենին, սանիկիս կինը և տանտիրօջս աղջիկը՝ օրիօրդ Նուարդը, միտքերնուն մէջ ծրագիր մը կը հղանան և անմիջապէս գործադրութեան կը դնեն: Յուրաքանչյուրն իրենց տուներուն մէջ աչքի զարնուելիք՝ գորգ, կարպետ, հագուստեղէն և ճերմակեղէն ու անկեց վէրջ ինչ որ ձեռքերնին կը հանդիպի՝ բակը գտնուած ջրհորը նետել, որ ջուրին տակը մնայ ու թշնամուն ձեռքը չանցնի:

Այդ աշխատանքէն քիչ յետոյ տիկինս վեր եկավ՝ ծրար մը ճերմակեղէնով մի քիչ ուտելիք և պզտիկ աման մ’ ալ ջուր բերելով, ինչը որ մենք չէինք մտածէր:
Հազիվ մեր քովէն վար իջավ և ահա՛, փոթորիկը պայթեցավ մեր տան գլխին, ու տասնի չափ՝ ոտքէն մինչև գլուխ զինված հրէշատիպ չէթաներ ու անոնց ետեւէն ալ անհաշիվ թուրք կողոպտիչներ մերիններուն ստիպեցին, որ դուռները բանան՝ սպառնալով հակառակ պարագային խորտակել դուռները:

Տանտիրուհինիս՝ տիկին Հէքիմեան Պայծառը, որ տարիքավոր ծեր կին մ’էր, գնաց փողոցին դուռը բացավ:
Չէթաները իսկույն բակը լեցվեցան. բայց նախապէս արգելեցին խուժանին հետերնին ներս մտնել, որոնք անհամբեր էին տունը վարի տալու:

Տիկին Մայրենին, կինս և տիկին Սիրանուշը սանդուխին գլուխը կեցած էին, և մեր տունի շունը կը պաշտպաներ սանդուխը՝ հրէշատիպ չէթաներէն:
Բակը միայն տանտիրուհին չէթաներուն քովն էր, որոնք անտաշ խոսակցութիւններ կընէին:
Այս խոսուածքներէն օրիորդ Նուարդը կը կասկածի, որ կրնան պատվոյ բռնաբարում կատարել և մեր՝ վերը պահվելէն տեղեակ ըլլալով, փախավ և մեր քօվն ապաստանեցավ:

Իրականին մէջ, իրավ ալ, եթէ խեղճ աղջիկը ձեռքն անցնէր այդ վայրենիներու…
Աղջկան զգացած վախը տեղին էր. քսանէն քիչ մը անց գեղեցիկ օրիորդ մ’էր ան ու այդ շուներն ալ այդ տեսակ ծաղկատի աղջիկներ կը փնտրէին՝ իրենց գազանական կիրքերուն հագուրդ տալու:

Խեղճ մայրն ալ զգացէր էր սպառնացող վտանգը, բայց անգիտակ էր անոր փախուստ տալէն, կը ջանար և կը համոզէր, որ իրենց տան մէջ փնտրուածնուն համապատասխան աղջիկ չի կայ:
Բայց անոնք կնոջը և մերիններուն ուղղելով իրենց հրամանը, նախ պահանջեցին, որ շունը զսպեն՝ իրենց արգելք մը չըլլալու համար, յետոյ ազդարարեցին,որ տունին մէջ գտնուած բոլոր անձերը բակը իջնան, հակառակ պարագային՝ տունին մէջ պահուիլ փորձողները տեղն ու տեղը պիտի սպանվին:
Այս սպառնալիքը մենք ականջովնուս կը լսէինք ու մեր սրտերը կը տրոփէին վերահաս վտանգին առջեւ:
Այս հրամանէն պարտադրված՝ բակը իջան ու հավաքվեցան:
Տիկինս՝ իր մեկ տարեկան պզտիկովը, սանուհիս՝ տիկին Սիրանուշը՝ նույնպես իր պզտիկովը, տիկին Մայրենին, որ մօրեղբօրս քույրն էր (ամուսինը կորսնցուցած ընդհ. պատերազմին), մեյ մ’ալ՝ տանտիրուհին: Թիվով՝ վեց հոգի:
Հարցուցեր են, թէ ուրիշ մարդ չի կա՞յ այս տունին մէջ, էրիկմարդիկը ու՞ր են:
Տիկինս ստեր էր՝ ըսելով, որ իմ ամուսինս առեւտրական ըլլալով այս օրերս Սամսուն կը գտնվի՝ առեւտրական գործերով:
Տիկին Սիրանուշն ալ ըսէր է, որ՝ «Իմ ալ մարդը երեկ երեկոյան դեմ շուկայ գնաց՝ տունին համար գնումներ ընելու և մինչև հիմա չի վերադարձավ»:
Անօր տված պատասխանին ավելի շատ համոզվէր էին. կերեւի խորհէր են, թէ անշուշտ ձերբակալված է, սակայն կը սպառնան, որ եթէ սուտ խօսած է՝ տունի մէջ գտնելու պարագային պիտի սպանեն իր աչքերուն առջեւ:

Տիկինս, թեև շատ կը վախնայ, սակայն ինքզինքը կը զսպի և հայտնի չի ըներ ներքին խռովքը ու կըսէ, որ՝ «Եթէ ինծի չեք հավատար, տուներնուս տիրօջը կամ դրացիներուն հարցուցեք»:
Այս խոսքին վրայ այլևս երկար-բարակ չհարցապնդեցին ու մէջէրնուն երեքը ներկայ գտնվողները առաջին խառնեցին ու տարին:
Ու՞ր տարին՝ այդ մենք չէինք գիտեր:
Եթէ պիտի սպանէին՝ բակին մէջն ինչու՞ չսպանեցին…

Ես ու ընկերս միտքով խորհուրդներ կը պտտցունէինք, թեև իրարու բան չէինք ըսէր, քանի որ քովերնիս օրիորդ մը կար:
Բանականութիւննիս գրեթէ կորսնցուցէր էինք, մեզի սպառնացող վտանգի մասին միտքերնուս բան մը չէր անցներ:
Սակայն օրիօրդ Նուարդը՝ նկատելով մեր տունի կացութիւնը և մեր կսկծին տակ ընկճուած դրութիւնը, մեզի ազդարարեց, որ կեցած տեղերնիս պէտք չէ մնանք, քանի որ մնացող չէթաները և դուրսի թուրք խուժանը ներս մտած էր:
Որոշեցինք անմիջապէս ուրիշ պարպված տուներու ամենահեռու ձեղնայարկերը տեղափոխվիլ՝ այսպէսով, թերեւս, աննշմար մնալու համար»…

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Զ)

«Մա՛հս չեմ հոգար, այլ՝ գո՛րծս, որ կիսատ մնաց»…

Անդրանիկ Զորավարի այս վերջին խոսքերն ավելի են իմաստավորվում մեր օրերում՝ փոթորկալից իրադարձությունների բովով անցնող Հայաստանի ներկայիս իրավիճակում:
Հատկապես, երբ կարդում ենք ականատեսների հուշերն անցյալի դեպքերից, որոնք հետագայում նույնպես կրկնվեցին այլ վայրերում…

Շարունակելով Նշան Զորայանի՝ 1921 թվականի հուլիսին Մարզվանում Հայերի հանդեպ իրականացված գազանային կոտորածների մասին հուշերը՝ ստորև մի հատված ևս…

«…Մենք անմիջապէս գուշակեցինք, որ դուրսը բաներ մը կդառնայ ի նպաստ մեզի:
Բայց թէ ի՞նչ՝ ատիկա կ’անգիտանայինք և պահ մը վարանումի մէջ սպասեցանք այս անակնկալ փոփոխութեան պատճառը իմանալ:
Ահա՛, թէ ի՛նչ էր պատահել մեր պաշարման տակ առնված պարագային, որուն մենք՝ ներսը գտնուողներս բոլորովին անտեղեակ էինք»:
Ու շարադրում է, թե ինչպես է իր ընկերոջ՝ Հակոբջանի քրոջ զավակը՝ մոտ 19 — 20 տարեկան Կարապետն իր առանձին սենյակի պատուհանից տեսել 7 նոր եկող լազ չէթաներին, որոնք փողոցի դռնով ներս սողոսկելով 40 — 50 մետր երկարությամբ միջանցքով դեպի տուն էին առաջանում, պատուհանից դուրս է նետվում ու շտապում դեպի ոստիկանատուն՝ պաշարվածների համար օգնության ակնկալիքով:
Ճանապարհին հանդիպում է մի ծանոթ ոստիկանի ու հայտնում սրերով զինված՝ յոթը նոր ժամանող զինվորների մասին՝ հարցնելով, թե արդյո՞ք մինչև «մերիններու կյանքը վտանգի ենթարկվելը» ոստիկանությունը ժամանակին օգնության կարող է հասնել:
«… Ոստիկան Ահմէտ կըսէ.
«Մի՛ վախնար, տղա՛յ, ատոնք անպատճառ գողեր են և միայն գողութեան նպատակով կրնան մտած ըլլալ, առայժմ կառավարութենէն և ոչ ալ իրենց հրամանատարներէն հրահանգ մը չունին խաղաղ ժողովուրդին դէմ»:
Եվ միասին հասնելով տան առջև՝ ոստիկանը նախընտրում է վախեցնելով նրանց փախուստի մատնել, քանզի մենակ ու անզեն լինելով՝ չի համարձակվում ուղղակի ներս մտնելով միջամտել:
Ավազակներին ամոթանք տալով՝ զինվորի պատիվն անվայել գողություններով նսեմացնելու համար, նա «իր քով կեցած մեր Կարապետին ուղղելով խօսքը՝ կը պօռայ. «Տղա՛յ Հասան, շուտ վազէ՛ օգնական ույժ հասցնելու սա չարագործներուս դասը տալու համար:
Ասկէ էր, որ խուճապ ինկեր էր 7 գող զինւորներուն մէջ, որոնք մեզ կողոպտելէ առաջ ուրիշ տուներ ալ մտած ըլլալով հետերնին գողօնի ծրարներ ալ ունէին եղեր»:

Դրսի վեց ավազակներն իրենց գողոնով պարտեզի կողմից փախչում են, իսկ ներսում մնացած մեկ ավազակի վրա հարձակվելով՝ իրենցից գողացվածը հետ են խլում տանը պաշարվածները՝ քաջալերված ոստիկանի միջամտությունից (թեև իր ամուսնական մատանին այդպես էլ չի գտնվում, հավանաբար ներկա հույներից մեկն էր այն աննկատ «գրպանել»):
Խոստանալով, որ ցուցակը ներկայացնելու դեպքում մյուս գողոնները կարող են վերադարձվել, բռնված ավազակին նախատելով ու զայրացած նրան հարվածելով հեռանում է ոստիկանը՝ «հիսնապետը»:

«Քանի մը վայրկեան հետո» տնեցիներով ներս վերադառնալով՝ կատարվածի առիթով իրենց կարծիքներն են փոխանակում՝ անդրադառնալով պատահարին:
«Կը կարծէի, թէ գիշերուան մեր տունի գողութեան փորձքը լազերին դրդեցին թուրքերը:
Արդեօք պէ՞տք էր խորհիլ, թէ այս անցքն ալ պարզ գողութեան հանգամանք կը կրեր, թէ՞ ան նախապէս թելադրուած էր անոնց և թույլտվութիւն ունէին այդ տեսակ արարքներ ի գործ դնելու իրենց ճամբու վրայ հանտիպած քրիստոնեայ ազգաբնակչութեան»:

Կասկածելով ավազակի հանդեպ «հիսնապետի խաբուսիկ հանդիմանությունների» վրա, այնուամենայնիվ, իր տուն վերադարձից մի ժամ հետո իր մոտ եկած ու իր ատրճանակը խնդրած ընկերոջն է տալիս իր զենքը Նշան Զորայանը, քանի որ «տան ճամփան սովորած գողերը կարող էին վրեժխնդրության նպատակով կրկին վերադառնալ ու նա ինքնապաշտպանության միջոց չուներ», քաջ գիտակցելով, որ ի՛նքն էլ «նման պարագայի կենսական պետքը կունենար» այդ զենքի, «երեսը չբռնեց մերժելու» ու հանձնեց այն ընկերոջը:

Վարդավառի կիրակի օրը, «կեսօրէ վերջ, ժամը 5-ի ատենները Թօփալ Օսման հասավ Մարզուան»…
«Բուն գործողութիւնները սկսան Թօփալ Օսմանի Մարզուան հասած ժամին իսկ:
Քաղաքին էշթաֆները արդէն հավաքուած Քեօր նէտիմ կոչուած հրէշին տանը, Թօփալ Օսմանին խորհուրդի կկանչէն իրենց մօտ՝ ծրագրելու իրենց դժոխային միտումները՝ մասնաւորապէս Հայոց հանդէպ: (Իհարկէ, հույներն ալ անմասն չէին կրնար մնալ, բայց Հայերուն կորուստը տասնապատիկ ծանր եղավ, քան հույներունը, որովհետեւ Հույներուն յայտնի էր նախապէս իրենց գլուխին պայթելիք փոթորիկը, և ատոր համար աչքի զարնուած էրիկ-մարդիկ արդէն լեռները ապաստանած էին)»:

«Անկարայէն մասնաւոր հրահանգ մը չի կար», սակայն տեղական էշթաֆների դրդմամբ և նրանց կողմից տրված «ապահովության ստորագրություններով» նրանք «Հայությունից լուծելու վրեժ ունեին՝ 1919-ին անգլիացիներու՝ Մարզվան մտած ժամանակին 1915-ին Հայկական ծանր տեղահանության ընթացքում «շատ մը գեշություններ ըրած երևելի թուրքերին իբրև ոճրագործ» մատնանշելու համար:
«Այսպէսով է, որ համոզէր ու գործի են լծէր այդ կատաղի հրէշը՝ Օսմանն ու իր ոհմակը, որոնց ինքնատուր բնազդն էր արդէն խմել անմեղ քրիստոնեաներու արիւնը, և սրա համը ճաշակած էին մեծ պատերազմի ընթացքին:
Հարմար առիթը ներկայացած էր այլեւս յագուրդ տալու իր արիւնի ծարավին և արձակել իր հրամանին տակ գտնվող շնագայլերու ոհմակը, որոնք աննախընթաց վայրագութեամբ կոտորեցին անմեղ բնակչութեանը, կողոպտեցին, բռնաբարեցին երիտասարդ կիներ ու ջահել աղջիկներ ու հրոյ ճարակ դարձուցին քաղաքին կարեւոր մէկ մասը՝ տեղացի թուրք հորդաներու մասնակցութեամբ:

Կիրակի իրիկուն ժամը 7-ի վերջ տեսանք, որ չէթաներու խումբեր կը պտտին թաղերը՝ տեղացի թուրքերու ընկերակցութեամբ և Հայերու ու Հույներու փողոցի դուռներուն վրայ նշաններ կը գծէին:

Զգացինք, որ փոթորիկը պայթելու մօտ է, բայց ի՞նչ կրնայինք ընել, այլեւս շատ ուշ էր…
Չէինք կրնար այեւս փողոց ելլել համարձակիլ, ամէն մարդ տուները քաշուած, փակուած էր և որեւէ ձեռնարկ՝ անկարելի դարձած:
Կատարեալ պաշարման վիճակի դատապարտուած էինք:
Երեկոյեան ժամը տասնի մօտ արդէն սկսավ ահավոր և նմանը չի տեսած փոթորիկը…
Դժոխքի Սանտարամետականաց անդունդները բացուած էին, որոնց մէջէն դևերուն ոհմակները թև առած ու գործի սկսած էին:
Քրիստոնեաներու դուռներէն բռնի ներս կը խուժէին…
Գործառած վայրագութիւնները նկարագրելու համար անկարելի էր հոմանիշ բառեր գտնել:
Միայն սա կարող եմ ըսել, որ այսօր՝ երեսուն և ավելի տարի է անցած, տակաւին այդ վայնասունները ականջիս կը հնչէն և շատ անգամ նույնիսկ ես ինքս չեմ ուզեր հավատալ, թե մի՞թէ կարելի է մարդ արարածի համար գործել արարքներ, որոնց նմանը դժոխապէտ Բեհեզզեբազն անգամ եթէ ներկայ ըլլար, պիտի զարմանար…

Իւրաքանչիւր տունէն կը լսվէր լաց ու կոծի, օգնութեան հասնելու աղեկտուր կանչեր, որոնք գիշերուան մութ լռութեան մէջ կը թնդացնէին ամբողջ շրջակայքը՝ անպատասխան մնալու դատապարտուած:
Հազիւ տասը վայրկեան կտեւեր այդ տունին ձայնը մարելու:
Տունին մէջի էրիկմարդը կը կապէին և կը յանձնէին թուրքի մը, որ առջևը խառնած կը տանէր իրենց կողմէ որոշուած վայր մը, որը չէինք գիտէր:

Ջարդէն յետոյ իմացանք, որ այս կերպ ժողված էրիկմարդիկ իմ ընկերոջ Թաթեոսին բարեկամ Արամ և Նշան եղբարց տան պարտեզը հավաքէր են: Այս տանը մե՛նք պէտք էր բնակած ըլլայինք մեր առաջին անգամ Մարզուան ժամանելուն:
Եվ բախտի ի՜նչ հեգնութիւն…
Այս կերպ ժողված էրիկմարդիկը հետեւեալ օրը՝ երկուշաբթի ցերեկին մէկիկ կը տանէին այդ տանը մօտիկ գտնվող ուրիշ ամայի տուն մը, ուր մենք առաջին անգամ իջեւանէր էինք ու քանի մի օր առժամն բնակէր էինք՝ մինչեւ յարմար տուն մը գտնիլը:
Կիջեցնէին այդ տանը տակը գտնուած գետնափոր ընդարձակ նկուղին մէջ՝ սպանդանոց տարուած ոչխարներու նման մերկացնելով մորթէր էին կարգով:

Այդ օրից վեց օր վէրջ՝ կիրակի օրը, գացի անձամբ և տեսայ այդ նկուղը, որուն մէջ լերդացած արիւնը մեկ մեթր բարձրութեան կը հասնէր և տակաւին հոն էր այն փայտի կոճղը, որուն վրայ դնելով կտրած էին այդ անմեղ նահատակներու գլուխները:
Սիրտս փղցկուեցավ և ես զինքս դուրս նետեցի, ինչու որ ինձ հետ շատ մը կիներ ներս մտեր էին, որոնցմէ ոմանք իրենց սիրելիներու մէկ թաշկինակը և կամ գուլպա մը և կամ այս տեսակ չնչին առարկայ մը կը գտնէին ու աղէկտուր վայնասուններ կը բարձրացնէին:

Այդ աննախընթաց գիշերը մինչեւ առաւօտեան արշալույսին Հայ և Հույն տուներու մեծամասնութիւնը ամայացած էր իր բնակիչներէն. այրերը հավաքուած էին «կարմիր խոնաղը», իսկ կիները (ի հարկէ, մեծ մասամբ խոշտանգուած), աղջիկներն ու մանուկներն ալ՝ Մարզուանի թափուր մնացած ֆրանսիական աղջկանց վարժարանին մէջ:
Լավ բախտի բերումով այդ գիշեր մեր տունին կարգը չէր եկած, թեև մենք ամէն վայրկեան սրտատրոփ կսպասէինք անխուսափելիին:
Դժոխային ապրումներու ժամերը կը սահէին՝ առանց զգալու, որ արդէն երկուշաբթիի սև արշալույսը ծագէր էր»…

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Ե)

«…1921 թվականի Յուլիսն էր: Վարդավառի պահոց առաջին օրն իսկ լսեցինք, որ թօփալ Օսմանը Կիրասոնէն Օրտայ անցնելով՝ Սամսուն հասած է իր տրամադրութեան տակ մտնող մեծ մասամբ լազերից բաղկացած զորախմբով և Մարզուանէն անցնելով դեպի Անգարա պիտի ուղեւորվի՝ Քեմալին օգնութեան:
Զարհուրելի լուրեր սկսան շրջան ընել, թե այդ հրեշը իր ճամբուն վրայ անցած տեղերը քրիստոնեա հույն և Հայ ազգաբնակչութեանց մեծ նեղութիւններ և նոյնիսկ մարդասպանութիւններ կը կատարէ եղեր: Կիրասոնի և Օրտայի մէջ արդէն Հույները ջարդուեր են եղեր: Ուզեր է Սամսուն ալ կիրառել, բայց արգելք է եղեր և այլն:

Այս տեսակ զրույցներ բերնէ բերան սկսան շրջան ընել: Հույները բացէիբաց կը տեսնէին իրենց սպառնացող վտանգը, և կռվի ընդունակ էրիկ մարդիկ կը քաշուէին լեռներու մէջ, իսկ մենք՝ Հայերս, ավելի անփույթ էինք, թեև՝ մտահոգ: Իրական վտանգը հույները հաստատ կը տեսնէին ու ինքնապաշտպանութեան մասին խորհող մը չի կար: Այսպէս լրանալու վրայ էր այդ շաբաթը, և ահա փոթորիկը եկավ պայթելու շաբաթ օրը, որուն յաջորդ օրը պիտի ըլլար Վարդավառին տոնը:
Վարդավա՜ռ…
Բայց ի՞նչ Վարդավառ…
Մարզուանը պիտի ներկուեր վարդագույն կարմիր արիւնով…

Տեղւոյն թուրք ազգաբնակչութիւնն ու զանոնք ղեկավարող թուրք մէծամէծները գտան առիթը օգտագործելու ժամանակը:
Հույներէն ավելի վրեժ եղեր լուծելիք՝ Հայերէն և, այդ իսկ պատճառով ալ, այնքան կարեւորութիւն չէին տար հույն ջարդելու, որքան մեծ եռանդով ջանք չի խնայեցին բնաջնջելու Հայութիւնը»…

…«Յիշեցինք, թե Վարդավառի կիրակի օրը, կէսօրէն քիչ յետոյ Թօփալ Օսմանի կազմակերպած ավազակախումբը, որոնք բանտէն ազատուած մարդասպաններ ու գողեր են, հավաքուած վաշտէ մը կը բաղկանար, գրեթէ բոլորն ալ լազ ազգաբնակչութենէ, ժամանեցին Մարձուան: Իրենց պետը՝ Թօփալ Օսմանը հետերնին չէր, անիկա կիրակի օրը իրիկնադեմին միայն հասավ միանալու իր հորդաներուն:
Այս լազ հրոսակները հազիվ ժամանած Մարձուան, սկսան խումբ-խումբ շրջիլ փողոցները և շուկան՝ գլուխնին փաթթած էին լազերուն յատուկ «պեօրկէ»-ներ, հագուստնին իրենց սովորութեան յատուկ «չըպչա» կարված տարազով և ոտքերնուն մինչև գլուխ զինված այնպէս, որ տեսնողին սարսուռ կազդէր:

Ճշգրիտ մարդակեր բորենիներ, որոնց աչքերէն արիւն կը կաթեր: Այս խումբը երկու օր առաջ ջարդէր էր «Գուաֆ» կոչված դասակին հույները: Նույնը ըրէր էին մեկ օր առաջ ալ «ղավզա» հույներին, որոնց մասին մենք տակավին լուր չունեինք և վերջը իմացանք:
Ի տես այս ճիվաղներուն, նույն օրն իսկ Հույն և Հայ առեւտրականներ իրենց խանութները փակելով՝ տուները ապաստանեցան, որոնց կարգին ես և ընկերս ալ նույնը ընել հարկադրված էինք»…

Անհանգիստ ու լարված, իրենց մտահոգություններով միմյանց հետ կիսվելուց հետո, «հոգնած ուղեղները հանգստացնելու» նպատակով «դեռ նոր քուն մտած»՝ գիշերվա լռության մեջ «կասկածելի շշուկներից» արթնանալով տեսնում են, որ փողոցի կողմից «ճիշտ պատի տակ անձ մը փողոցին դուռը» բացելու փորձեր է անում, մեկն էլ մի ուրիշի ուսին բարձրանալով «կամաց բակը կիջնէ ու փողոցին դուռը ներսէն բանալ կուզէ, անշուշտ, իր ընկերներուն» ներս մտցնելու համար:
«…Իսկույն ցատկեցի անկողնէն և բարձիս տակը ատրճանակը խլելով ուզեցի դեպի պատուհանը վազել՝ կրակելու մտադրությամբ:
Կինս, երբ տեսավ զենքը ձեռքիս, իսկույն բռնեց զիս և ըսավ, որ մեկէն չըլլայ, որ անհամբերութիւն մը ընեմ ու զենք պայթեցունեմ: «Կեցի՛ր,- ըսավ,- նախ մօրեղբայրդ և տնեցիները արթնացնենք, անկէ յետոյ տեսնենք, թէ ինչ պետք է ընել»…

…Տնեցիների աղմուկից ու տան «գիշերային պահակին» ձայնելուց, ի վերջո, գողերը փախչում են…

«…Վարդավառի կիրակին է:
Ոչ մէկ Հայ կամ Հույն չհամարձակվեցավ տունէն դուրս ելլալ, չի տեսնելու համար դեմքերը դժոխածին հրոսակներուն, որոնք խումբ-խումբ կը շրջագայէին ամէն տեղ:
Մեր սիրտերը տխուր էին:

Ինչպէ՞ս չը վերհիշենք այն երջանիկ տարիներու Վարդավառը և այդ առթիվ կատարած խրախճանքները, որոնք կեանք ու զուարճութիւն կը սփռէին ամէն կողմ:
Առաւտուն կանուխ եկեղեցի կը վազէինք՝ մեծով, պզտիկով և հոգեկան բավականութեամբ լեցուած կը վերադառնայինք տուն ու հազիւ ճաշերնիս վերջացուցած կը թափառէինք դուրս և կսկսեր խրախճանքը ամէն կողմ:
Քաղաքին մէջ մնացողները՝ փողոցներու մէջ, տունէ տուն, քաղաքէն դուրս՝ դաշտային զբոսավայրերի մէջ և կամ վանքերու բուրաստաններու մէջ կեանքը կ’եռար հրաբխի նման:
Այր, կին, երիտասարդ տղաք, ծաղկատի աղջիկներ, ամէնս իրար խառնուած կըլլայինք, յաճախ զիրար թրջելով:
Այդ կիրակին ամէն ինչ արթնցած էր, տօնն էր Հայ ազգին, որ դարերէ ի վեր գոյութիւն ունէր մեր ազգին մէջ հեթանոսական օրերէն մնացած:

Իսկ 1921 թվականի այս տարուան Վարդավա՞ռը…
Այս առաւօտը սոսկալի վիճակը կը ճնշէր սիրտս:
Գիրշերուան այդ պատահարը, ամէն կարգի խժդժութեանց հավանականութեան մղձավանջը խոր մտատանջութեան մէջ կմխրճէին զիս:
Պահ մը կիջնայի բակը՝ փողոցի անցուդարձերուն ականջ դնելու, պահ մը վեր կ’ելլայի՝ պատուհանէն կը տեսնէի, որ փողոցին միջի թուրքերը խումբ-խումբ կը շրջէին Հայ և Հույն թաղերը, որոնց մէջ ոչ մէկ Հայ կամ Հույն մը չէի տեսնէր, ամէն մարդ փակուած էին իրենց տուներուն մէջ»…

Կեսօրվա ճաշից հետո, օգտվելով դրսի թվացյալ հանդարտությունից, Նշան Զորայանը գնում է 4-5 տուն ներքև գտնվող իր ընկերոջ՝ Հակոբջանենց տուն՝ «տրամադրությունը փոխելու համար» ու զարմանքով տեսնում, որ մոտ տասներկու հոգի՝ Հայ և Հույն՝ անհոգ «նարդի կխաղային, ոմանք էլ՝ թղթախաղ»…
«…Ներկաները խաղով զբաղված էին և հազիվ տան տիրոջ հրամցուցած սուրճը խմեր էի, աչքերս ծանրացան և քնանալու պետք զգալով՝ բազմոցին վրայ երկնցայ:
Քունս տարեր էր ու կէս ժամի չափ հազիվ քնացեր էի, երբ ընդոստ վեր ցատկեցի տունին մէջ փրթած ժխորէն:
Աչքերս կարծես իմս չէին և չէի ուզեր տեսածիս հավատալ… Նստած տեղս աչքերս կճմլեի, թե արդեօք իրականութի՞ւն է, թէ՞ ոչ, խռովված մտքի մը անախորժ մէկ երազ…

Ո՛չ, իրականութիւն էր տեսածս:
Երկու լազ սենեակին ելքին դռան երկու կողմերը կեցած էին՝ մերկ սուրերը ձեռքներին, սպառնալով ներսիններուն, որ տեղերնուն որևէ շարժում չի փորձին, հակառակ պարագային ստիպված պիտի սպանեն բոլորս տեղն ու տեղը: Այս սպառնալիքին վրայ ժխորը դադրած էր և ամէն մարդ՝ տեղը նստած:
Անգիտակից էի, թէ դուրսը տակաւին չորս — հինգ ուրիշ լազ չէթաներ կան եղեր, որոնք կիներու բաժինը կողոպտելով զբաղուած էին և կողոպտելէ վերջը առանց դիմադրութեան եկած էին մեր սենեակը զիսներուս կողոպտած ըլլալու:

Դուռին երկու կողմերու պահակներու հսկողութեամբ՝ երրորդ մը ներս մտաւ և սկսաւ խուզարկելու ներսը գտնուողներուն: Դրամ, զարդեղեն, ժամացույց և ինչ որ թեթև, բայց արժեք ներկայացնող բան մը գտներ՝ կը հավաքէր և գրպանները կը լեցնէր»…

…«Մտածեցի, եթէ զիս կողոպտուած ատեննին գրպանին ատրճանակս ալ գտնին, զիս ողջ չէին ձգէր: Այս մտածումներով ձեռքս կամայ տարի դեպի ատրճանակս՝ ստուգելու համար, թէ մօտս էր: Ընկերս՝ Յակոբճանը դռան մօտէն տխուր կը դիտեր կատարուած կողոպուտը. իմ կողմս անգամ չէր նայէր, իսկ ես անհամբեր աչքս յառած էի իրեն, որ ինծի նայելու պարագային նշանացի հասկըցունեմ դիտաւորութիւնս, իրեն ալ կուզեի կամքը իմանալ, իր հավանութիւնը ստանալ, քանի որ իրենց տան մէջ կը գտնվեի:
Ի վերջոյ չուշացավ ինծի նայելու: Անմիջապէս իմացուցի ձեռքի նշաններով, թէ զենքս քովս է և կուզեմ գործածել. հասկըցուցի իրեն, որ չէթաները իրենց սուրերէն զատ ուրիշ զենք չէին կրէր և մեր կողմէն կրակելու պարագային կրնայինք փախուստի մատնել զինքերը:

Իբրեւ պատասխան իմ տուած նշանացի գաղափարիս, ինքն ալ նշանացի կերպով բացատրեց, թէ միայն այս երեքը չեն, դուրսը՝ բակին մէջն ալ լեցուն են չէթաներով: Նշանացի կը փնտրեր, որ հանգիստ կենամ տեղս, այլապէս բոլորս ալ կը կոտորէն»:

Ուրիշի տանը գտնվելով ստիպված տանտիրոջ որոշմանը հնազանդվելով ու «ճարահատ հուսահատությամբ քովը կախված ատրճանակը դեպի կռնակի կողմը դարձնելով» նա էլ իր հերթին կողոպտվեց…

«…Ավազակ չէթան, նախ ոսկի շղթայով թանկարժեք ժամացույցը, մատիս ամուսնության մատանիս առավ և գրպանը տեղադրեց, յետոյ սկսավ գրպաններս խուզարկել, թղթապանակիս մէջ 350-ի մօտ թղթադրամ ոսկի առավ ու միւս գրպաններէս՝ 25 հնչուն թրքական ոսկի»…

…«Սենեակին մէջ գտնվողներուս կողոպուտը վերջացած էր:
Նույն ավազակը սկսավ անկողիններու քննութիւնը, բոլոր բարձերը և անկողինները վար կեցունելով մէկիկ-մէկիկ կը քննէր՝ մէջերնին պահուած արժէքաւոր բան մը կար՝ երևան հանելու և կողոպտելու:
Մինչ այդ հրէշը զբաղված էր այդ գործողութեամբ, յանկարծ նշմարեցինք, որ դուռին ելքը պաշտպանող երկու զինւոր ավազակները խուճապով մը ներսի ընկերներուն ձայն տալով անմիջապէս ձգեցին ու հապճեպով փախան, իսկ ներսի չէթան իր ընկերներուն «ալերթը» (վտանգի ազդանշանը) չի լսելով կը շարունակէր իր աշխատութիւնը:

Մենք անմիջապէս գուշակեցինք, որ դուրսը բաներ մը կդառնայ ի նպաստ մեզի:
Բայց թէ ի՞նչ՝ ատիկա կ’անգիտանայինք և պահ մը վարանումի մէջ սպասեցանք այս անակնկալ փոփոխութեան պատճառը իմանալ»…

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Դ)

Ցեղասպանությունից հրաշքով փրկված ու զանազան գավառներում ցրված Հայ ազգի վիրավոր զավակները փորձում էին վերստին ոտքի կանգնել փոթորկալից իրադարձություններից հետո, շարունակել կյանքը՝ համընդհանուր ատելության ու կոտորածների վախի մթնոլորտում…

Հայերի տեղահանության, աքսորի ու զանգվածային կոտորածների կազմակերպիչներն ու կատարողները՝ պետական պաշտոնյաները, ոստիկաններն ու ժանդարմները մեծ մասամբ շարունակում էին մնալ իրենց պաշտոններում: Ավելին, Տրապիզոնում 1915-1916 թվականներին իր չեթէների՝ ավազակախմբի հետ Հայերին տեղահանած ու ջրասույզ արած ջարդարար ու կողոպտիչ թոփալ Օսմանը 1919-ին նշանակվեց Կիրասոն քաղաքի ղեկավար: Եվ երկու տարի անց, 1921 թվականին, շարունակեց իր եղեռնագործությունները:

«Առաջին համաշխարհային պատերազմում Գերմանիայի դաշնակից Օսմանյան կայսրության պարտությունից հետո 1918 թ. հոկտեմբերի 30-ին ստորագրվեց Մուդրոսի զինադադարը:
Կարևոր է նշել այն հանգամանքը, որ այդ զինադադարից հետո կայսրության տարածքում սկսվեցին ձևավորվել «ինքնապաշտպանական խմբեր» ընդդեմ Անտանտի, բայց իրականում՝ ընդդեմ Հունաստանին և Հայաստանին տարածք զիջելուն:
Այդ խմբերի գործողությունների թիրախ դարձավ Հայ և Հույն բնակչությունը: Դրանցում անդամագրվում էին շատ մահմեդականներ, որոնք ժամանակին մասնակից էին եղել Հայերի, հույների և ասորիների դեմ ոճրագործություններին և այժմ փորձում էին խուսափել պատասխանատվությունից» (մեջբերումը՝ Գևորգ Վարդանյանի՝ «Պոնտոսի հույների ցեղասպանությունը» հոդվածից):

Խնդրո առարկա ժամանակահատվածին անդրադառնալով՝ կյանքի մայրամուտին իր «Կարապի երգը» թողեց բնիկ Սեբաստացի, 1915 -ը վերապրած ու ճակատագրի հեգնանքով տարիներ անց կրկին եղեռնագործության բովում հայտնված Նշան Զորայանը (1887- 1953)՝ Վահանի ու Սանդուխտի որդին: Նա շարադրեց ականատեսի իր հուշերը՝ 1921 թվականի ամռանը «Սեբաստիոյ կուսակալութեանը պատկանող Մարզուան գաւառում» պատուհասված դեպքերից:

Զարմանքով ու տարակուսանքով նա արձանագրում է, որ նույնիսկ 29 տարի անց Հայ մամուլի կողմից անարձագանք է մնացել «կաղ (թոփալ) Օսման կոչված լազ արյունարբու ավազակի և իր հրամանի տակ գործող չեթէներից կազմված հրոսակների ու գավառի թուրք ազգաբնակչության արյունածարավ հորդաների դժոխային արարքը»:
Այդ «անտարբեր մնացած սպանդին զոհ գնաց Մարզվանի 1800 -ից ավելի՝ գլխավորաբար Հայ արու բնակչությունը»:
Մարզվանի Հայության «գլխուն տեղի ունեցած հրեշային ջարդից 15 ամիս անց, թուրք-հունական պատերազմի ավարտին ճանապարհների վերաբացումից հետո միայն նա հնարավորություն ունեցավ «դուրս գալ այդ դժոխքից՝ դեկտեմբերի 1-ին հասնելով Կ.Պոլիս, որտեղից էլ՝ հազարավոր Հայերի նման, 1923 թվականի ամռանը հեռացավ՝ հանգրվանելով Ֆրանսիայում:
«1923 թվականի սեպտեմբերի կեսերուն մտայ Ֆրանսիա՝ առանց դրամի, հինգ հոգինոց ընտանիքով մը»…

Վերհիշելով Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտն ազդարարող՝ 1918 թվականի նոյեմբերի 11-ին հայտարարված զինադադարի բերած ուրախությունն ու «ողջ մնացած Հայերու՝ տարագրությունից հետո իրենց տները վերադարձի հնարավորության պարգևած հրճվանքը, երբ հնչել էր Թուրքիոյ հետ հաշվեհարդարի ժամը», նա պատմում է, թե ինչպես նոյեմբերի 20-ին, երբ «գրպանում միայն 1 կարմիր հնչուն դրամ ուներ», բախտի անակնկալ հաջողությամբ ներկա եղավ փողոցում թուրք կառապանի ու թուրք վաճառականի վեճին:
Փոխադրվող 8 պարկ շաքարի թրջվելու պատճառով վերջինս հրաժարվում էր վճարել կառապանին ու, վեճին հեռվից հետևող բազմության մեջ տեսնելով իր ծանոթ Հայ շաքարագործին՝ Նշան Զորայանին, առաջարկում է 100 -ական կիլոանոց չորս պարկերի շաքարն էժան գնել ու աշխատանքի մեջ օգտագործել՝ թրջված ապրանքի վնասը չեզոքացնելու նպատակով: Ու դա հնարավորություն ընձեռեց Նշան Զորայանին վերստին նպարավաճառի խանութ հիմնելուն:

«…Անգամ մը կառավարութեան ապրանքը ավելածուն պարկ մը թուղթ կը բերէ մեր նպարավաճառի խանութը իբրև փաթույթ մը, որոնք կառավարական արխիվներէն հանէր էր՝ առանց գիտնալու, թէ անոնց մէջ ի՞նչ կարևոր թուղթէր կը գտնուէին: Ամենը աչքի անցուցի և կարգ մը փաստաթղթէր ջոկեցի՝ օգտագործելու նպատակով:
Ատոնց մեջէն ամէնակարեւորը ձեռագիր մըն էր, որ Պոլսոյ ներքին գործոց նախարար «Թալեաթի» ստորագրութիւնը կը կըրեր՝ Սեբաստիայի կուսակալ Մուհամմեդ փաշային արտոնած, որուն պարտականութիւնն էր հետեւեալը, որուն իմաստը այսօրվան պես միտս է.

«Սեբաստիոյ կուսակալ եւ արեւելեան վեց նահանգներու զին. քօմիս. Մուհամմետ փաշա.
Իթթիհատ եւ Թերահգիթը մեր կուսակցութեան Թուրքիոյ մեջ Հայութեան հանդէպ ձեռք առնելիք միջոցները, կուսակցութեան կողմէ օրը օրին տեղեկացուած ինք: Ներկայիս Վանի և Շապին Գարահիսարի Հայերը գործի անցած են և Օսմանեան կառավարութեան դեմ ապստամբած, թուրք բնակչութեանը ջարդած ու մեր կանոնավոր զորքերուն դեմ կը կռվին բացէիբաց:
Այժմ այլեւս Հայոց ունեցած անջատական քաղաքականութիւնը ակներեւ է, որոնք անհավատ ռուսներու անհապաղ օգնութեանն ապավինած, Օսմանեան կայսրութիւնը մեջէն քայքայելու ոճիրը գործելու հանդգնած են:
Այս իսկ տուեալներով՝ մեր բարեկամ Սուլթանին նախարարաց և մեր մեծ կուսակցութեան անդառնալի որոշումով Սուլթանը հրամայած էր իր կայսրութեան շրջանին մէջ ապրող անհաւատ Հայերը առհասարակ բնաջնջել, օրօրոցի մանուկէն մինչեւ գետնաքարշ ծերերը՝ երկու սեռերով, բացի անոնցմէ, որոնք կընդունին մեր վալի մի (ուղղափառ) կրօնը:
Այս որոշումը, որքան որ անդառնալի է, սակայն միակողմանի կետ մը կայ, որուն ուշի ուշով պէտք է մտածեք և ըստ այնմ գործադրեք տրուած որոշումը:

Գիտեք, որ մեր կանոնաւոր զինւորները այս պահուս ռազմական ճամփաներու վրայ կռուի բռնուած են, որով՝ վերագրեալ պարտքի գործադրութեան համար բանակէն զինվոր չենք կրնար տրամադրել:
Ուստի, պէտք է շատ մեթոդիկ կերպով գործել:
Հայերը չպէտք է գիտնան իրենց սպառնացող վտանգը, այնպէս որ, դուք կարող ըլլաք միայն ոստիկանական ուժով գլուխ հանել գործը: Նախ՝ հավաքեցեք այրերը բանտերու մէջ և գիշերով խումբ-խումբ ղրկեցեք անմարդաբնակ լեռների մէջ մաքրագործելուն:
Անկէ վերջ մնացեալը դյուրին է:
Կիները և մնացած հատ ու կտոր մարդիկը պէտք է տեղահանուին դեպի Արաբիոյ անապատները՝ հեշտութեամբ մաքրագործելու ճամբու ընթացքին, ըլլայ անապատի չոր ու ցամաք ավազներու վրայ:
Իսկ եթէ, մի արասցէ, Հայերու քիթը հոտ առնէ և տեսնեք թէ ամէն Հայաշատ քաղաքներ Վանի և Շապին Գարահիսարի նման ոտքի կանգնին և ընդդիմադրութեան նշան ցույց տան, զգու՛յշ եղեք և շողոքորթեցե՛ք, որ տեղի չունենայ որևէ ապստամբութիւն:

Այդ տեսակ պարագային պէտք է հետաձգել մեր ծրագրի գործադրումը՝ մինչեւ հարմար առիթը ներկայանալը, ձերբազատուիլ միանգամ ընդմիշտ սա «Հայկական հարց» ըսած անիծեալէն:
Առ այս ուշիմ գործելակերպին նախապէս տեղեակ կը հուսանք, որ կետ առ կետ կարող պիտի ըլլաք հաջողութեամբ գլուխ հանիլ մեր ծրագիրը:
Ընդունեցեք եղբայրական բարևներս:
Թուրքիոյ ներքին գործոց նախարար՝ Թալեաթ»:

Ահա, այս փաստաթուղթին հետ ուրիշ կարեւոր փաստաթղթեր ալ ոչնչացան Մարզուանի ջարդ ու թալանի ընթացքին»…

…«1920-ի ապրիլի վերջերը անվերադառնալիօրէն ձգեցի ծննդավայրս՝ օտարութեան ցուպը ձեռքս առնելու հարկադրաբար»…

«…Հորենական տունս, որուն նորոգութեանը միայն 40 ոսկի ոսկեդարամ ծախսած էի տարի մը առաջ, տեղացի Հայու մը հանձնեցի իբրեւ վարձակալ, սակայն իմ մեկնումէն քանի մը ամիս վերջ կառավարութիւնը դարձեալ գրաուել էր իբրև լքեալ գույք: Կառավարութեան հանձնարարութեամբ տեղական Հայերու կալուածները կամ կը ծախէին և կամ փլցունել կուտային՝ մեջի փայտերը ծախելու համար»…

«…Հարկ կը համարիմ հոս նշել, որ Սեբաստիոյ մէջ լքեալ էին Հայերուս հարստութեանց մեծ մասը:
Զատկուան հաջորդող Կանաչ կիրակիի առաւօտեան երկու խոշոր բեռնատար կառքեր բեռցուցինք, որոնց պարունակութիւնն էր՝ մեկը՝ ամբողջական գորգ ու կարպետներ, անկողիններ, միւսն ալ՝ կարագ, յուղ, պանիր, թիթեղներու մեջ տեղաւորուած և սնտուկներով չամիչ, Մալաթիայի նուշով պաստեղ և չոր ծիրանի, որոնք կը տանէինք Սամսուն՝ ծախելու, իսկ մենք ալ, ընդամենը հինգ հոգի (ես, տիկինս, քույրս, ընկերս՝ Թաթէոսը և մեզի հոգեզաւակ ըրած ութ-տասը տարեկան աղջնակ մը)՝ առանձին կառքը նստած ճամբայ ելանք դեպի Սամսուն»…

«Ամենավտանգավոր կողոպտիչների ավազակախմբերով» լի ճամփեքով հասնում են մինչև Սամսուն՝ հղիության վերջին ամիսն անցկացնող կնոջ հետ: Այնտեղից էլ՝ քրիստոնյաներին նավով ցանկացած ճամփորդության արգելքի հրապարակման պատճառով, երեք ամիս անց ծանոթների հետ տեղափոխվում են Մարզվան՝ ժամանակավորապես՝ այնտեղի առողջարար օդով ու հաճելի պարտեզներով իրենց «ջերմի տենդի վարակից» բուժվելու, ապաքինվելու նպատակով:

«…Մարզվանի մեջէն կանցնէին Հայաստանի Հանրապետութենէն գրավված զինամթերքներ, որոնց վրայի Հայկական արձանագրութիւնները տեսնելով սրտերնիս կզարնէր:
Գիտէինք, որ Հայաստանը կրկին ոտնակոխ եղած էր Ղարապեքիրի զորքերէն և Համայնավար Ռուսաստանը՝ դավաճանած Հայաստանին, դաշնակցած էր Քեմալական Թուրքիոյ և անհատնում զինամթերք և հնչուն ոսկի կը հոսեցնէր «եղբայրական Թուրքիայ», յուսալով, որ Թուրքիան որս մը պիտի ըլլար համայնալար ուռկանին մէջ քաշելու, և այս անմիտ քաղաքականութեան մէջ զոհած էր նորածին Հայաստանը և զիջած Կարսն ու Արտահանը: Այսպես, բոլշևիկ Ռուսաստանը, որ Հայաստանը բռնի բոլշևիկացրած էր, դաշնակցած էր թուրքին հետ»…

«…1921 թվականի Յուլիսն էր: Վարդավառի պահոց առաջին օրն իսկ լսեցինք, որ թօփալ Օսմանը Կիրասոնէն Օրտուն անցնելով՝ Սամսուն հասած է իր տրամադրութեան տակ մտնող մեծ մասամբ լազերից բաղկացած զորախմբով և Մարզուանէն անցնելով դեպի Անգարա պիտի ուղեւորվի՝ Քեմալին օգնութեան»:

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Գ)

Հիշատակելով Հայոց պատմության որոշ դրվագներն ու Աբդուլ Համիդին բնորոշելով որպես հարյուրամյակների ընթացքում եղած սուլթաններից ամենանենգն ու դաժանը, նորվեգացի աշխարհահռչակ բևեռախույզ, գիտնական, դիվանագետ, Խաղաղության մրցանակի դափնեկիր Ֆրիտյոֆ Նանսենը վկայում է օսմանյան կայսրության կողմից 19-րդ դարի վերջերից պարբերաբար բոլոր շրջաններում Հայերի հանդեպ իրականացված անմարդկային բարբարոսությամբ կոտորածների, խոշտանգումներով տանջանքների մասին:

«Այդ գազանություններն իրենց չափերով ու նողկալի դաժանությամբ գերազանցում են պատմության մեջ հայտնի բոլոր վայրագությունները…» (Ֆ. Նանսեն, «Հայաստանը և Մերձավոր արևելքը»):
Հավելելով՝
«Սակայն ամենուրեք, որտեղ դա հնարավոր էր, Հայերն արիաբար դիմադրում էին, երբեմն՝ որոշակի հաջողությամբ, ինչպես եղավ Վանում ու Կիլիկիայի լեռներում»:

Բիրտ ու վայրենի հարձակումներն ու կողոպուտը չդարարեցին հետագայում ևս…

Անահիտ Աստոյանի՝ «Հայերի ունեզրկումը Թուրքիայում 1918-1923 թվականներին» ուսումնասիրության մեջ կարդում ենք.

«Ազգայնական շարժման շրջանում Թուրքիայի ողջ տարածքում շարունակվեց արևմտահայության բեկորների հալածանքի, ոչնչացման և նրանց ունեցվածքի կողոպուտի քաղաքականությունը: Երիտթուրքերի գործելակերպն ամբողջապես փոխանցվել էր ազգայնականներին: Հայերի տների խուզարկությունները, նրանց ունեցվածքի բռնագրավումը սովորական երևույթ էին:

Կ. Պոլսին մերձակա Նոր-Գյուղ և Օրթագյուղ գյուղերից Հայերը, չվստահելով ցամաքային ճանապարհներին, ալյուր և ցորեն բերելու համար ճանապարհ էին ընկել ծովով:
Թուրքերը թալանեցին նավերում եղած ողջ պարենը և Հայերին ենթարկեցին խոշտանգումների: Ավազակները գողացել էին նաև Նոր-Գյուղի Հայերի ձիերը, թալանել դաշտում աշխատող երիտասարդներին:
Յալովայի ճանապարհին կողոպտվել էին մի խումբ Հայեր: Հաճախակի էին դարձել գյուղերի վրա ավազակային հարձակումները: Հայերը չէին համարձակվում դուրս գալ իրենց տներից:
Այս ամենը կատարվում էր Կ.Պոլսի մերձակայքում:
Եվ որքան հեռու մայրաքաղաքից, այնքան ավելի՛ երկյուղալի վիճակ էր Հայերի համար: Երիտթուրքերի գործելակերպն իշխում էր ամենուրեք. սպառնալիքը, ծեծը, հալածանքը, կողոպուտը, սպանությունները հաջորդում էին իրար:

Մարզվանում 1919 թվականի առաջին ամիսներին տիրում է անօրինակ մի սարսափ, որը նման էր 1915 թվականի արհավիրքներին: Բոլոր թուրքերի բերանից հնչող խոսքը հետևյալն է. «Տարագրե՛լ, մորթե՛լ, քերթե՛լ, թալանե՛լ»:

Պատճառը Մուստաֆա Քեմալի առաջնորդած ազգայնական շարժման հաջող ընթացքն էր, քանզի բոլոր նահանգներն ու գավառները միացել էին ազգայնականներին:
Հայերին և հույներին մեկ թիզ հող չտալու համար նրանք պատրաստ էին նրանց արյան վերջին կաթիլը թափել: Լեռներում պտտվող ավազակախմբերը ղեկավարվում էին Մուստաֆա Քեմալի կողմից:
Քաղաքից անգլիական 300 զինվորների մեկնումից հետո բոլորովին անապահով վիճակ էր ստեղծվել Հայերի համար:

Մարզվանի Հայերը, սարսափի մատնված, գրեթե ողջ ունեցվածքը շուկա էին հանել և վաճառում էին՝ որպեսզի մեկնեն:
Պատկերը հիշեցնում էր 1915 թվականի դեպքերը, միայն այն տարբերությամբ, որ այս անգամ ժողովուրդն ինքնաբերաբա՛ր անում է այն, ինչը որ տեղահանության ընթացքում կառավարությունը կատարել էր բռնի ուժով:
Ամեն ոք շտապով վաճառում էր այն, ինչ ուներ և աշխատում օր առաջ հեռանալ: Հայերի տեղահանության և կոտորածների պատասխանատու երիտթուրքական ոճրագործները, ովքեր ձերբակալվել էին կառավարության կողմից, չորս ամիս բանտում մնալուց հետո ազատ արձակվեցին և համարձակ շրջում էին քաղաքի փողոցներով:

Կյանքի անապահովությունը, ավազակային հարձակումները, կողոպուտները, տիրող մղձավանջային վիճակը ստիպում էին Հայերին թողնել իրենց հայրենի տունը և գաղթել օտար ափեր»:

…«Անկարայի Ազգային մեծ ժողովի երեսփոխան երիտթուրք Ճենան Ալի բեյը, Այնթափ գալով, տեղի թուրքերին հորդորել էր տնտեսական բոյկոտ հայտարարել Հայերին:
Հայերի դեմ բոյկոտը տալիս էր իր արդյունքը, քանի որ Հայ մանրավաճառներն ու արհեստավորները, փակելով իրենց տները, ստիպված գաղթում էին Հալեպ: Այն շենքերը, որոնք պատերազմի տարիներին չնչին գներով թուրք կառավարության կողմից վաճառվել էին, իսկ հետագայում անգլիական զինվորական հրամանատարությունը վերադարձրել էր տերերին, այժմ կրկին վերագրավվել էին թուրքերի կողմից: Այնթապում արգելված էր Հայերի երթևեկը:
Թեև մեկնողներին անցագիր էր տրվում, սակայն նրանց բացահայտ ասվում էր, որ արգելված է իրենց վերադարձը: Իսկ նախապես երկրից մեկնողներին կտրականապես արգելված էր երկիր վերադառնալ»:

«Կ. Պոլսի թուրքական «Բոսֆոր» օրաթերթը տեղեկացնում էր, որ Մուստաֆա Քեմալի հրամանի համաձայն, Կերասոնի քրիստոնյաները տեղահանված են, իսկ նրանց գույքերը` բռնագրավված: Քեմալը հրամայել էր Դիարբեքիրի կուսակալին, որ կոտորի այդ շրջանի բոլոր քրիստոնյաներին: Կուսակալը հրամանը իրականացնելուց հետո կողոպտել էր նրանց ունեցվածքը և կրակի տվել տները:
Երկրի ներքին գավառներում ընդհանուր սարսափ էր տիրում: Երևելի Հայերի տները տևականորեն խուզարկվում էին և կողոպտվում, այդ պատճառով շատ Հայեր Ամերիկա մեկնելու համար դուրս են գալիս իրենց բնակավայրերից: Իշխանությունները արգելքներ էին ստեղծում Հայերի տեղաշարժի համար: Բանտարկվում էին այն Հայերը, ովքեր թուրքի հագուստով փորձում էին փախչել Կ. Պոլիս:

Թուրքական աղբյուրը վկայում է, որ Մուստաֆա Քեմալի ղեկավարած ազգայնական շարժումը ֆինանսավորվել է Հայերի ունեցվածքի կողոպուտով հարստացած թուրք կալվածատերերի, առևտրականների, արդյունաբերողների, զինվորականների և հասարակական գործիչների կողմից:

Նրանք ֆինանսավորել են բանակից դուրս գործող ավազակախմբերին, որոնք ազգայնական շարժման հիմնական ուժն էին: Այդ ավազակային շարժման ղեկավարներն էին Թոփալ Օսմանը, Դելի Հալիթը, Ռեջեբ Իփսիզը, Դելի Մեսուդը և Յահյա Կապտանը»:

…«Հայերի ունեցվածքի կողոպուտն ուղեկցվում էր թուրքերին և քրդերին դրանց բաշխումով: «Իգտամ» թուրքական թերթն իր 1922 թվականի փետրվարի 8-ի հրապարակման մեջ հայտնում էր, որ երկրի արևելյան նահանգների աշիրեթներով զբաղվող հանձնաժողովն իր վերջին նիստի ժամանակ որոշում է կայացրել Հայերի լքյալ գույքերը բաժանել քրդերին:
Կ. Պոլսի «Վերջին լուր» օրաթերթի 1922 թվականի դեկտեմբերի 8-ի լրատվության համաձայն, իշխանությունները որոշում են ընդունել Արևմտյան Անատոլիայի լքյալ գույքերը կարիքավոր թուրք վերաբնակներին հանձնելու մասին: Այդ նպատակով ստեղծվել են հանձնախմբեր, որոնք պետք է զբաղվեն նրանց բնակեցման խնդիրներով»:

…«1919-1922 թթ. քեմալականների հաղթանակը Թուրքիայում աշխարհացրիվ արեց 1915 թվականի Մեծ եղեռնից փրկված Հայ ժողովրդի բեկորներն իրենց բնակավայրերից:
1915 թվականի եղեռնը վերապրած 818 հազար Հայեր վերադարձել էին իրենց նախկին բնակավայրերը: Այդ Հայերի մոտավորապես 700 հազարը 1922 թվականի վերջին քեմալականների հալածանքներից մազապուրծ` կողոպտված և ունեզրկված, վերջնականապես լքեց պապենական օջախները և արտագաղթեց Խորհրդային Հայաստան, Հյուսիսային Կովկաս, Պարսկաստան, Սիրիա, Լիբանան, Բալկաններ և Ամերիկա»:

Գևորգ Վարդանյանի՝ «Պոնտոսի հույների ցեղասպանությունը» հոդվածից.

«Քեմալականները լրջորեն նախապատրաստվում էին Անկարայի պաշտպանությանը, և քանի որ Սակարիա գետի ափին էին հավաքվում բոլոր կարևոր ուժերը, Օսման աղան ևս իր 3.500 հոգանոց չեթեով ուղղվեց այնտեղ: Այս խումբը պետք է անցներ Մարզվան Կավզայի ճանապարհով:
1921 թ. հուլիսի 20-ին հասնելով Կավզա՝ նախօրոք կազմված ծրագրով ամբողջ քրիստոնյա բնակչությանը՝ առանց որևէ մեկին կենդանի թողնելու` մեծից մինչև նորածին, այր, թե կին, Հայ, թե Հույն ջարդեցին (Հայկունի Պ. Ա., Թօփալ Օսման և դէպքերը Մարզուանի մէջ Զինադադարէն յետոյ, Աթենք: Տպ. «Նոր օր», 1924, էջ 36):

Թոփալ Օսմանի ուժերը Մարզվան են հասնում 1921 թ. հուլիսի 23-ին:
Մարզվանում կատարված ջարդերին է անդրադառնում «Թայմս» օրաթերթը բավական ընդարձակ հոդվածով, որտեղ մասնավորապես նշվում է.
«Մոտ 500 կին և երեխա է արտաքսվել գյուղերը՝ Մարզվանի մոտ՝ 15 մղոն հեռավորության վրա: Քաղաքի մեծահասակ բնակչության մեծ մասը սպանվել է: Անկանոն զորքերը մեծ ջանք են գործադրում հայտնաբերելու Հայերին, որոնք մահմեդականացվել են 1915-1916 թվականներին, բայց հետո վերադարձել իրենց քրիստոնեական հավատին, երբ բրիտանացիներն էին հսկում Մարզվանում» (The Turk at work, «The Times», 26th October, 1921, p. 11):

Այնուհետև պարզ է դառնում, որ քաղաք մտած անկանոն ուժերը մի քանի օր մնալով քաղաքում, ավելի քան 2.000 քրիստոնյա (Հայ և Հույն) բնակչությանը սպանդի են ենթարկում:
Մարզվանում Օսման աղայի հրոսակախումբը հինգ ժամվա ընթացքում այրում է քրիստոնյաների տները` ծաղրելով. «Որտե՞ղ են ձեր անգլիացիները, ամերիկացիները և ձեր Քրիստոսը, որ օգնեն ձեզ» (Livre Noir: La Tragédie Du Pont 1914 — 1922 (Black Book: The Tragedy of Pontus 1914 — 1922), Athénes: Imprimerie Phoenix, 1922, p. 21):

1914-1918 թվականների օրհասական տարիների աղետը վերապրելուց հետո, ճակատագրի բերումով Մարզվանում ժամանակավոր հանգրվանած մի Հայ՝ բնիկ Սեբաստացի Նշան Զորայանը՝ ծնված 1887 թվականին, իր՝ անավարտ մնացած հուշերում նկարագրում է դրվագներ՝ 1921 թվականի հուլիսի կոտորածներից, ականատեսի իր վկայություններով փաստելով իրականացված ոճիրը:
Իր սերունդներին Նախնիների ապրած «դժնդակ օրերու» դասով խրատելու նպատակով շարադրած այս հուշերով նա յուրօրինակ մի «հուշարձան» է կերտել՝ որպես զգոնության պատգամ, ժառանգաբար փոխանցելով դժվարություններից երբեք չընկրկելու աննկուն կամքն ու ոգին…

Հիշյալ հուշերից քաղված որոշ հատվածներ՝ հաջորդիվ…

«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Բ)

19-րդ դարի վերջերից Հայ ազգի հանդեպ պարբերաբար իրականացվող ծրագրված կոտորածներն ու ցեղասպանությունը դրոշմվել է դեպքերին ականատես — ժամանակակիցների հոգում ու արտացոլվել նրանցից ոմանց հուշագրություններում:
Ողբերգական իրադարձություններից անմիջապես հետո կամ տասնամյակներ անց գրված այդ վկայությունները համարժեք են պատմական հավաստի վկայագրերին, լրացնում են հասարակական ու դիվանագիտական գործիչների թողած արխիվային փաստաթղթերն ու ճշմարտությունը բացահայտում…
Թեև ոճրագործ երիտթուրքական կառավարության ու նրանց հետնորդների կողմից ոչնչացվել են բազմաթիվ փաստաթղթեր, այնուամենայնիվ, մեծածավալ վավերագրերի պատմագիտական պատկառելի ուսումնասիրություններ են ստեղծվել:

Ջարդերի ու եղեռնի տառապալից ուղիներն անցնելուց հետո հրաշքով վերապրածներից է Սեբաստացի Նշան Զորայանը: Հայրենիքից հեռու՝ Ֆրանսիայում, մահվանից առաջ գրած իր հուշերում նա մանրամասնորեն նկարագրել է 1921 թվականի ամռանը Մարզվանում Հայերի հանդեպ իրականացված կոտորածներն ու սահմռկեցուցիչ դեպքերը՝ լրացնելով այլ աղբյուրներից հայտնի պատմությունները հիշյալ դեպքերի վերաբերյալ:

Առաջին անգամ այդ հուշագրությունից որոշ հատվածներ հանրայնացնելուց առաջ մեջբերենք Անահիտ Աստոյանի՝ «Հայերի ունեզրկումը Թուրքիայում 1918 — 1923 թվականներին» ուսումնասիրությունից փոքրիկ քաղվածքներ՝ հնարավորինս ամբողջականացնելու համար պատմության այդ ժամանակահատվածը…

«Պատմական անհերքելի ճշմարտություն է, որ օսմանյան կայսրությունում հայկական կոտորածների և 1915 թվականի Մեծ եղեռնի կազմակերպման և իրականացման մեջ պետական քաղաքականության, կրոնական ատելության կողքին ամենամեծ ազդակներից մեկը Հայերի հարստությանը տիրանալու թուրքերի ցանկությունն էր:
Այս առնչությամբ հիշատակության է արժանի թուրքական «Ալեմտար» թերթի խմբագիր Րեֆի Ջևադ բեյի կարծիքը, որ նա հայտնել է Լոզանի խորհրդաժողովի Հայ պատվիրակներին.
«Իմ համոզումն այն է, որ թուրքերի՝ Հայերի դեմ թշնամության հիմքը ոչ քաղաքական է, ոչ էլ կրոնական, այլ պարզապես՝ տնտեսական: Թուրքիո այսօրվա և նախկին ղեկավարները թուրք ժողովրդին ներշնչել են քրիստոնյաների ունեցվածքին տիրանալու տենչը:
1915 թվականին ես անցա ամբողջ Անատոլիայով և չտեսա թուրքական մեկ տուն, որտեղ չգտնվեին Հայերի կարասիներ, գորգեր կամ ուրիշ իրեղեն: Վաղը եթե առիթ գտնեն, թուրքերը նույնը պետք է անեն անպատճառ» (Մանուկ Գ. Ճիզմէճեան, «Խարբերդ եւ իր զաւակները», Ֆրէզնոյ, 1955, էջ 567):

Հայ և օտար շատ պատմաբաններ և քաղաքագետներ հայասպանության առաջնային նպատակը համարում են Հայերի հարստությանը տիրանալու թուրքերի ձգտումը:
Հայկական ցանկացած կոտորածի շարժառիթներին անդրադառնալիս՝ նրանք մեծ նշանակություն են տվել թուրքերի մոտ արմատացած՝ քրիստոնյաների ունեցվածքի թալանի անհագուրդ կրքին և կարևորել տնտեսական ոլորտում Հայերի նշանակալից ձեռքբերումները, որոնք, առաջ բերելով թուրքերի նախանձը, վերջիններիս դրդել են ոչնչացնել Հայերին՝ նրանց ունեցվածքը հափշտակելու ակնկալությամբ:
Իրապես, մահմեդականների կողմից հպատակ քրիստոնյա ժողովուրդներին կողոպտելը միանգամայն բնորոշ էր օսմանյան հասարակությանն առհասարակ և նպաստել է կոտորածների սանձազերծմանը:
Հայերի հարստությանը տիրանալու ձգտումը թուրքական լայն զանգվածների մոտ ուժեղացավ մանավանդ 1914 թվականի հոկտեմբերից հետո, երբ Օսմանյան կայսրությունը ներքաշվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմի մեջ: Թուրք թշվառ բազմություններն իրենց առօրյա տագնապներից ազատվելու դյուրին միջոց էին տեսնում տեղահանված Հայերի լքած տներին, կարասիներին, սննդամթերքին և բազմատեսակ հարստություններին տիրանալու հնարավորության մեջ:
Նրանցից առավել, Հայերի տեղահանությունից լայն չափով օգտվելու էին օսմանյան տնտեսության մեջ դեռևս անէական դերակատարություն ունեցող և նոր ձևավորվող փոքր, միջին և մեծ թուրք առևտրական բուրժուազիայի ներկայացուցիչները: Նրանք կարող էին ոչ միայն տիրանալ Հայերի թողած ունեցվածքի կարևոր մասին և բազմապատկել իրենց հարստությունը, այլև, մեջտեղից վերացնելով Հայ առևտրականներին, ովքեր իրենց ձեռքում էին պահում երկրի ողջ առևտրի ավելի քան երեք քառորդը, առանց հզոր մրցակցի տեր դառնալ առևտրի ասպարեզին և հետագայում արդեն` երկրի տնտեսությանը:

Հայերի ունեզրկմամբ շահագրգիռ էին նաև երիտթուրքական իշխանությունները: Երիտթուրքերի պարագլուխներն իրենց գաղտնի ժողովներում մշակում էին Հայերի ունեցվածքի կողոպուտը կազմակերպելուն ուղղված միջոցառումներ:

Պետության արտաքին ահռելի պարտքը սպառնում էր երկրի անկախությանը: Դրան գումարվել էին պատերազմական մեծագումար ծախսերը:

Հայերի հարստությամբ պետական դատարկ գանձանակը լցնելու և թուրք պաշտոնյաների անձնական հարստությունը բազմապատկելու նպատակին 1912-1913 թվականների Բալկանյան պատերազմներից հետո գումարվեց նաև թուրք գաղթականների բնակության հարցը: Տեղահանված Հայերի լքած տները թուրք վտարանդիներին հանձնելը համարվում էր տվյալ հարցի լուծում:

Մի ամբողջ ժողովուրդ կողոպտելու համար նախ և առաջ հարկ էր Հայերի ունեցվածքը դարձնել տիրազուրկ (Յուրի Բարսեղով, «Հայերի ցեղասպանության համար նյութական պատասխանատվությունը», Երևան, 1999, էջ 5):
Այդ նպատակով երիտթուրքական իշխանությունները 1915 թվականի հունիսի 1-ին հրապարակեցին «Տեղահանության օրենքը», որը ընդունվել էր երիտթուրքական կառավարության կողմից 1915 թվականի մայիսի 30-ին (Ռուբեն Ա. Սաֆրաստյան, «Հայոց ցեղասպանության պետական ծրագիրը: Թուրքական երեք փաստաթղթերի համեմատական վերլուծություն», «Վէմ», 2009, 1(26), էջ 54-55):

«Տեղահանության օրենքի» հրապարակումից հետո, 1915 թվականի հունիսի 10-ին հրապարարկվեց «Այլ վայրեր տեղափոխված Հայերին պատկանող անշարժ գույքերի և հողատարածքների կառավարման ձևի մասին» կանոնադրությունը:
Այն ցուցումներ և հրահանգներ էր բովանդակում «պատերազմի և քաղաքական արտակարգ պայմանների հետևանքով տեղահանված Հայերի թողած շարժական և անշարժ գույքի» հետ վարվելու մասին:
Իսկ 1915 թվականի սեպտեմբերի 26-ին իշխանությունները ընդունեցին «Լուծարման» կամ «Լքյալ գույքերի մասին» օրենքը, որն իր 11 հոդվածներով գալու էր իրավական հիմք ստեղծելու մինչ այդ տեղահանված Հայերի՝ հեռագրերով, հրահանգներով կազմակերպված գույքի կողոպուտի գործողությունները: Այսպես, Հայերի գույքերի կողոպուտից, վաճառքից և բաժանումից հետո միայն նախարարական հեռագրերով քաղաքներին և գյուղերին հրահանգվում էր կատարել Հայերի լքյալ գույքերի ցուցակագրումն ու կազմակերպել դրանց ապահովությունը:

Տեղեկանալով «Լքյալ գույքերի մասին» օրենքի ընդունման մասին՝ «Deutsche Bank»-ի տնօրեն Արթուր ֆոն Գվինները հենգնանքով նշել է, որ օրենքի տասնմեկ հոդվածների բովանդակությունը հանգում է տեղահանված Հայերի ամբողջ ունեցվածքի բռնազավթմանը և կառավարության իրավունքի
հաստատմանը՝ իր հայեցողությամբ տնօրինելու Հայերի հաշիվներում եղած գումարները:

26 սեպտեմբերի 1915 թվականի օրենքի 8-րդ հոդվածի համաձայն և 1915 թվականի հոկտեմբերի 26-ին իշխանությունների կողմից ընդունված կանոնադրությամբ` նախատեսվում էր կազմել Լուծարման կամ Լքյալ գույքերի հանձնաժողովներ, այլ վայրեր տեղափոխված անձանց կողմից լքված գույքերը, նրանց պարտքերն ու պահանջներն օտարելու համար:

Դոկտոր Յովհաննես Լեփսիուսը գտնում էր, որ տարագիրների ունեցվածքը հաշվառելու համար կառավարության կողմից կազմված հանձնաժողովներն ու հանձնախմբերը այլ նպատակ չունեին, քան Հայ ժողովրդի ունեզրկումը դատական ձևակերպության թափանցիկ քողի տակ ծածկելուց:

«Լքյալ գույքերի մասին» օրենքի և կանոնադրության ամենակարևոր նպատակներից էր զսպել զանգվածային թալանը և լցնել պետական գանձանակը, և պետական պաշտոնյաների ու գործակալների միջոցով ցուցակագրել ու վերջնականապես յուրացնել Հայերին պատկանած բոլոր տները, հողերը, շենքերը, արտերը, դպրոցները, վարժարանները, եկեղեցիներն ու վանքերը:

Հայերի լքյալ գույքերի կողոպուտի հարցը չսահմանափակվեց լոկ «Լքյալ գույքերի մասին» օրենքով և կանոնադրություններով: Դրանց հետևեցին կառավարության կողմից առաքված բազմաթիվ հեռագրեր, հրամաններ, շրջաբերականներ, կարգադրություններ, որոնց կատարումը սկիզբ էր առել դեռ պատերազմի նախօրյակին:
Այդ ամենով՝ կենտրոնը տեղական իշխանություններին կարգադրել էր Հայերին թույլ չտալ գույքերի վաճառքը և իրավունք էր վերապահել տեղահանվողներին՝ իրենց հետ վերցնել միայն մեկ կամ մի քանի օրվա սննդամթերք:
Հատկապես հսկողություն էր սահմանվել թանկարժեք իրերի և զարդեղենի վրա, որոնք տանելը խստորեն արգելված էր: Այդ բոլորը մաս էին կազմում Հայության ոչնչացման և նրա ունեցվածքի յուրացման ընդհանուր գործի:
Հարուստ կողոպուտի հեռանկարը համախոհների մեծ բանակ և լայն զանգվածներ հավաքագրեց երիտթուրքական իշխանությունների շուրջ: Երիտթուրքերի վարչակազմը Հայերի լքյալ գույքերը հանձնեց Հայերից տեղահանված բնակավայրերի իշխանություններին, նախարարություններին շռայլորեն տրամադրեց շենքեր և հողատարածքներ, իսկ փոխարենը գտավ համախոհների հսկա բանակ և նրանցից ստացավ աջակցություն՝ Հայերի բնաջնջումն իրականացնելու համար:

Հայկական կոտորածները ուղեկցվեցին Հայերի շարժուն և անշարժ գույքի կողոպուտով:
Հայ ժողովրդի անհատական և հավաքական ունեցվածքի յուրացումը պետության կողմից ծրագրավորված լինելու մասին վկայություններ կան թե՛ վերապրողների, թե՛ Օսմանյան կայսրության տարածքում գործած օտար դիվանագետների զեկուցագրերում և թե՛ թուրքական աղբյուրներում, որոնք հաստատում են, որ Հայերի ունեզրկումը Հայ ժողովրդի բնաջնջման ծրագրում եղել է կարևոր գործոն:
Ահա անհատական սեփականության կողոպուտի մասին պատմող պաշտոնական տեղեկագրի մեկ նմուշ, որը կազմվել է Սվազի, Էրզրումի, Թոքատի Լքյալ գույքերի հանձնաժողովի կողմից:
1918 թվականի մայիսի 4-ին ստացված հրամանի համաձայն, հանձնաժողովի անդամները Սվազից տարագրված Էլմաս անունով մի Հայուհու պայուսակներում հայտնաբերել և արձանագրել են 271 կտոր ոսկյա դրամ, զարդեղեն և գոհարեղեն:
Սա միայն մեկ Հայ ընտանիքի զարդեղենն էր:
Հազարավոր Հայ ընտանիքներ կողոպտվեցին՝ նախքան անապատներում նահատակվելը (Հայկազն Գ. Ղազարեան, «Ցեղասպան թուրքը», Բեյրութ, 1968, էջ 238-239)»:

«Կորցրած ամեն ինչ, փախստականները մերկ հասան Հունաստան, Բուլղարիա, Կոստանդնուպոլիս ու Սիրիա, մեծ թվով մարդիկ էլ փախան Ռուսահայաստան:
Նրանց ողջ ունեցվածքը, ինչպես նաև շարժական գույքը, որ ստիպված էին թողնել ետևում, սեփականացվեցին թուրքերի ու նրանց իշխողների կողմից»,- հետագայում գրել է Ֆրիտյոֆ Նանսենը «Հայաստանը և Մերձավոր Արևելքը» հոդվածում…

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Ա)

Հարյուր տարուց ի վեր բազմաթիվ փաստաթղթեր, ականատեսների վկայություններ ու հուշեր են հրապարակվել՝ Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր վայրերում ու հարակից շրջաններում 19-րդ դարի վերջերից Հայերի հանդեպ իրականացվող կոտորածների ու ցեղասպանության վերաբերյալ:

Բնաջնջումից հրաշքով փրկվածները, որոնք հասան Արևելյան Հայաստան կամ սփռվեցին տարբեր երկրներ՝ իրենց բնօրրանից հեռու, ապրեցին կրած սարսափների պատկերներով, հաճախ՝ ինքնամփոփ ու լուռ…
Պատմական այդ հիշողությունն, այնուամենայնիվ, փոխանցվեց սերունդներին՝ կցկտուր հուշագրություններով ու պատմություններով…

1915-ի ապրիլի 11-ին՝ նոր տոմարով՝ ապրիլի 24-ին, Հայ ազգի միտքն ու ոգին կռող մտավորականների ձերբակալմամբ, աքսորով ու դաժան սպանությամբ «ազդարարվեց» Հայոց հանդեպ ծրագրված ցեղասպանության աննախադեպ ոճիրը՝ շարունակելով նախորդ տասնամյակներին իրականացրած զանգվածային կոտորածները, որոնք պարբերաբար կրկնվեցին հետագայում նույնպես:

«Յուշեր գրող սերունդէն, դժողքէն ճողոպրած սերունդէն քիչ մարդեր մնացին:
Թող գրե՛ն, թող տպագրե՛լ տան իրենց ցաւը, աղաղակը, պատգամը…
Ապագա պատմաբանը պիտի հաւաքէ այդ բոլորը, պիտի հաւաքէ ծովացած ու ալիքուող այդ յուշերը, սուզակի մը նման պիտի իջնէ խորը այդ ալեկոծ ծովին ու ճշմարտութեան մարգարիտները դուրս հանէ անոնցմէ, որպեսզի մարդը առաւե՛լ մարդանայ…»: Բժիշկ Թորոս Թորանեանի խոսքերն են, (Հալէպ, 1984 թ., ապրիլ), մեջբերումը՝ Կարինե Ավագյանի՝ «Թանգարանային առարկան դեռ ուղղորդում է» հոդվածից («Պատմություն և մշակույթ» Հայագիտական հանդես, Բ, Երևան, 2011 թ.):

1915 թվականի ապրիլի 24-ին՝ «Կարմիր կիրակի»-ի օրը, նախապես կազմված ցուցակներով Կոստանդնուպոլսում ձերբակալված 220 Հայ մտավորականների թվում էր և Հայոց ցեղասպանության վերապրող, եկեղեցական, ազգային, հասարակական գործիչ Գրիգորիս Պալաքյանը՝ ծնված Թոքատում՝ 1879 թվականին:
1921թ. ամռանը Բեռլինում նա մասնակցել է Սողոմոն Թեհլերյանի դատավարությանը՝ իբրև վկա, հստակեցնելով, որ Հայերի տեղահանության և ջարդերի գլխավոր կազմակերպիչը Թուրքիայի Ներքին գործերի նախկին նախարար Թալեաթն էր, որի տված հրամաններով իրագործվեց Հայոց ցեղասպանությունը:
Անդրադառնալով ապրիլի 24-ին ձերբակալված Հայ մտավորականությանը, նա գրել է.
«Ասոնք մահապարտ այն Հայերն էին, որոնք յեղափոխական թէ ազգային կեանքի մէջ գործօն դեր մը ունենալով՝ աչքի զարկած էին, և իբր թէ ի հարկին կըրնային ժողովուրդը մղել յեղափոխութեան կամ գոնէ դիմադրութեան»:

Ձերբակալվածներին՝ Հայ բժիշկներին, կուսակցական, հասարակական գործիչներին, ուսուցիչներին, իրավաբաններին, օսմանյան պառլամենտի անդամներին, հոգևորականներին թուրք զինվորականների հսկողության ներքո Պոլսի կենտրոնական բանտից հաջորդ օրը նավով փոխադրեցին Սենճեան-Քյոյ երկաթուղային կայարան (Էնկյուրիի մոտ), որտեղ վերջիններիս բաժանեցին 2 խմբի:
«Առաջին խմբի անդամներին (Ռուբեն Զարդարյան, Սմբատ Բյուրատ, Նազարեթ Տաղավարյան, Սիամանթո, Շավարշ Քրիսյան, Ենովք Շահեն և այլք)՝ մոտ 75 բանտարկյալ, տեղափոխեցին Այաշ, իսկ մուսներին՝ Չանղըրի:
Գ. Պալաքյանը Կոմիտասի, Ռուբեն Սևակի, Դանիել Վարուժանի, Տիրան Քելեկյանի և այլոց հետ աքսորվեց Չանղըրի, ուր նրանց տեղակայեցին թուրքական զորանոցի շենքում:
Իր հուշերում՝ ներկայացնելով Չանղըրիի Հայ աքսորականի կյանքը, Գ. Պալաքյանը գրում է. «Զրկուած էինք կեանքի ամենաանհրաժեշտ տարրական պիտոյքներէ, պառկած չոր տախտակների վրայ, գլուխ գլխի, ոտք ոտքի, սիրելիներու կարօտը մեր տանջուող սրտերու մէջ, վաղուան անորոշության սարսափը մեր հոգիներուն մէջ:
Մինչ զօրանոցին մեծ դրան ու մեր արգելափակուած սրահին փոքր դրան առջև պահակ կը սպասէին հերթով սուինավոր զինւորներ չթոյլատրելով որ ամենաստիպողական պարագաներու մէջ իսկ գոնէ դուրս գալ մեր սրահէն» (մեջբերումը՝ «Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի գիտաշխատող Գոհար Խանումյանի հոդվածից):

Չանղըրիից Հայաստանի Պատմության թանգարան հասած մի համրիչ-մասունքի հատիկներին Հայ աքսորյալների անուններն են՝ առաջին հատիկին Կոմիտասի անունն է, 5-րդին՝ Ռուբեն Սևակի, 40-րդին՝ Դ. Վարուժանի, իսկ ամփոփիչ 99-րդ հատիկաշարին՝ Գ. Պալաքյանի…

«Ապրիլ 24, 1915-ին Պոլսոյ մէջ կը կատարուի մեծածաւալ ձերբակալումներ թրքական իշխանութեան կողմէ նախապէս պատրաստուած ցուցակով: Շուրջ 220 Հայ երեւելիներ, որոնց մէջ կ’ըլլան մտաւորականներ, առեւտրականներ, բժիշկներ, դեղագործներ, հոգեւորականներ, փաստաբաններ եւ քաղաքական գործիչներ, անակնկալօրէն կը ձերբակալուին եւ կը բանտարկուին Պոլսոյ մօտերը գտնուող Այաշ գիւղաքաղաքին մէջ: Այս բանտարկեալներէն 45-ը կը սպաննուին եւ մնացեալը կը փոխադրուին Չանղըրը քաղաքի աքսորավայրի բանտը: Հոն ալ կը սպաննուին փոխադրուած խումբէն որոշ թիւով Հայ երեւելիներ:
Մնացեալ բանտարկեալներէն պոլսեցի առեւտրական եւ թաղապետ Վարդերես Աթանասեան, որ ետքը նահատակուած է Տէր Զօրի անապատի Մեսքենէ քաղաքին մօտերը, իր 99 հատիկներով համրիչին վրայ կը փորագրէ իր եւ մնացեալ բանտարկեալներէն 103-ին անունները: Համրիչի հատիկները իրար կապող մեծ հատիկին վրայ կը գրէ՝ «Չանղըրը, 1915, Ապրիլ 11, Յիշատակ»:

Վարդերես Աթանասեանի ձերբակալութենէն մի քանի օրեր ետք թուրք կառապան մը կը յայտնուի անոր տունը եւ տիկնոջը՝ Սրբուհիին կ’ըսէ՝ «Ձեր ամուսինը ինծի ժամացոյց մը նուիրեց եւ խնդրեց, որ այս մասունք համրիչը յանձնեմ ձեզի»:

Սրբուհին կը ստանձնէ ամուսնոյն համրիչը առանց անդրադառնալու համրիչին հատիկներուն վրայի փորագրութիւններուն:
Այդ օրուընէ ետք Վարդերես Աթանասեան բնաւ տուն չի վերադառնար:

Վարդերես Աթանասեանի դուստրը, Էժենի, Հայոց Ցեղասպանութենէն ազատելով կ’ապրի Փարիզ՝ իր հետ ունենալով հօրը համրիչը:
1946-ին ան կը փոխադրուի Հայաստան ու կը հաստատուի Երեւան:
1965-ին Էժենի Աթանասեան Հայոց Ցեղասպանութեան 50-րդ ամեակին առթիւ տեղի ունեցած ցոյցերէն ետք կը գիտակցի, որ իր հօր թողած համրիչ մասունքը արժէքաւոր էր ո՛չ միայն իրենց ընտանիքին, այլեւ՝ ողջ Հայ ազգի՛ համար:

Ուրեմն, ան 1965-ին համրիչ — ուլունքաշարը կը նուիրէ Հայաստանի Պատմութեան թանգարանին: Համրիչը կը ցուցադրուի թանգարանի ցուցափեղկերէն մէկուն մէջ:
Համրիչը ոչ մէկ մակագրութիւն չէ ունեցած եւ ոչ մէկ արձանագրութիւն Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակ ըլլալուն, միայն գրուած է՝ «19-20 -րդ դարերու զարդարուեստ»:

Մինչեւ 1984 թվականը ոչ մէկը չէ պատկերացուցած, որ այս համրիչը Հայ աքսորեալի մը սովորական յիշատակ չէ, այլ՝ Հայ ժողովրդի պատմութեան խորհրդաւոր փաստաթուղթ վաւերագի՛ր մը:
Նոյն իսկ թանգարանի պաշտօնէութենէն ոչ ոք կը հետաքրքրուի այս պատմական համրիչով, եւ ան կը մնայ անշուք ցուցաբեղկին մէջ:

1984-ին թանգարանի աւագ գիտաշխատող, պատմաբան — հնագէտ Կարինէ Աւագեան, որ 27 տարիներէ ի վեր գործած է հոն, կը սկսի պատրաստել Սեւակի 60-ամեակի նուիրուած պատի թերթիկ մը: Պատրաստութեան ընթացքին իր ուշադրութիւնը կը գրաւէ ցուցաբեղկի 99 հատիկներով համրիչը:
Մանրակրկիտ քննութենէ ետք ան կ’անդրադառնայ անոր պատմական կարեւորութեան:
Կարինէ կը նկարէ համրիչը եւ կը տեղաւորէ նկարը պատի թերթին մէջ ու կը գրէ՝ «Վերագտնուած Մասունք»:
Կարինէ մեծ հետաքրքրութեամբ բծախնդրութեամբ կ’ուսումնասիրէ համրիչին պատմականը:
Ի յայտ կու գան հետեւեալ մանրամասնութիւնները՝ համրիչը կազմուած է 99 հատիկներէ:
97 հատիկներէն իւրաքանչիւրին վրայ Վարդերես Աթանասեան փորագրած է Չանղըրը բանտ աքսորուած Հայու մը անունը:
55-րդ հատիկին վրայ փորագրած է երկու անուններ, իսկ 86-րդ հատիկին վրայ՝ 4 անուններ:
71-րդ հատիկին վրայ փորագրած է իր անունը եւ հատիկները իրարու կապող աւելի մեծ հատիկին վրայ՝ «Չանղըրը, 1915, Ապրիլ 11, Յիշատակ»:
Վարդերես բանտին մէջ գտնուող աքսորեալներէն միայն 103-ին անունները փորագրած է համրիչի հատիկներուն վրայ»,- պատմում է Մոնրեալում բնակվող բժիշկ Կարպիս Հարպոյեանը:

Անդրադառնալով Հայաստանի Պատմության թանգարանի հիշյալ ցուցանմուշի՝ ուլունքաշար համրիչի պատմությանը՝ որպես երիտթուրքերի կողմից ծրագրված Հայոց ցեղասպանության մասին ուրույն վկայագիր, Կարինե Ավագյանը գրում է.
«Համրիչի նախամուտ առաջին անհամաչափ հատին 71-րդ հատի անվանակիր, Չանղըրըի աքսորական, Պոլսո Ֆէրիքէոյի մուխթար (թաղապետ) Վարդերեսը (Աթանասեան — Կ. Ա) փորագրել է.
«Չանղրըի 1915 թ. Ապրիլ 11 Յիշատակ», ապա 99 համաչափ, գլանաձև հատերին արձանագրել Չանղըրըի իր աքսորակից ընկերների ազգանունները, երբեմն՝ անունները, ընդգրկելով 103-ին. թիվ 55 հատին հավելել է «Լևոն — 2», 86 -ին՝ «Օհնիկեանք — 4», այսպիսով հավաստելով երկու Լևոն անունով աքսորականի, Օհնիկեան ընտանիքից՝ չորս տարագրյալի մասին»:

«Հայոց ցեղասպանությունից հրաշքով փրկված վերապրողներին մենք հանդիպել ենք ինքնամփոփ ու լուռ՝ իրենց մտորումների մեջ խորասույզ:
Այդ խորհրդավոր լռությունը ևս ունեցել է իր պատճառը, քանի որ տասնամյակներ շարունակ խորհրդային Հայաստանում տիրող քաղաքական արգելքները թույլ չեն տվել իրենց անցյալի մասին ազատ ու անկաշկանդ պատմել կամ վիպել: Հետևաբար այդ կարգի նյութերը մեծ դժվարությամբ ենք հայտնաբերել ու գրի առել:
Քառասունհինգ տարիների ընթացքում մեր հետևողական պրպտումներով, ինչպես Հայաստանի տարբեր շրջաններում, նույնպես և Հունաստան, Ֆրանսիա, Ամերիկա, Թուրքիա կատարած մեր կարճատև ուղևորությունների ընթացքում մշտապես որոնել, հայտնաբերել ենք Հայոց ցեղասպանությունից հրաշքով մազապուրծ վերապրող ականատեսների ավագ, միջին և կրտսեր սերունդների ներկայացուցիչներին: Տեղի տալով մեր հորդորներին, նրանք հուզումով կրկին վերապրելով իրենց տխուր անցյալը, սկսել են պատմել իրենց հիշողության մեջ անթեղած սրտամորմոք հուշերը»,- գրել է Վերժինե Սվազլյանն իր՝ «Հայոց ցեղասպանության ականատես վերապրողների վկայությունները որպես պատմափաստագրական վավերագրեր» ուսումնասիրության մեջ:

Հիշյալ հեղինակի տքնաջան աշխատանքի հանրագումարն է «Հայոց ցեղասպանություն. Ականատես վերապրողների վկայություններ» գիրքը՝ 150 տեղավայրերից 700 միավոր վկայություններով, Հայրենիքի ու հարազատների կորստի, գաղթի ճամփաների դաժանության դրոշմով, որը 2011 թվականին հրատարակվեց Երևանում՝ հայերեն ու անգլերեն լեզուներով, իսկ 2013-ին՝ Ստամբուլում՝ թուրքերենով:

Անջնջելի տեսարանների ճշմարիտ վերարտադրմամբ՝ իրադարձություններից մոտ 30 տարի անց իր հուշերն է շարադրել երկար դեգերումներից հետո իր ընտանիքով Ֆրանսիայում հաստատված Հայորդիներից մեկը, ում հայրենակիցները «Բոնբոնչի» էին անվանում…
Ճակատագրի բերումով նա Մարզվանում էր 1921 թվականի կոտորածների ժամանակ ու մազապուրծ՝ օտար երկրում կյանքը շարունակեց՝ իր սերունդներին կտակելով Հայրենիքի հանդեպ սերն ու նվիրվածությունը…
Պատմության համար չափազանց կարևոր՝ ականատեսի այդ վկայություններից որոշ պատառիկներ կհանրայնացնենք հաջորդիվ (հուշերն ընդամենը մի քանի տպագիր օրինակով են հրատարակվել՝ հեղինակի ժառանգների կողմից)…