«… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Գ)
![](https://karineavetisyan.am/erac/2023/02/20230217_132346-1024x1024.jpg)
Հիշատակելով Հայոց պատմության որոշ դրվագներն ու Աբդուլ Համիդին բնորոշելով որպես հարյուրամյակների ընթացքում եղած սուլթաններից ամենանենգն ու դաժանը, նորվեգացի աշխարհահռչակ բևեռախույզ, գիտնական, դիվանագետ, Խաղաղության մրցանակի դափնեկիր Ֆրիտյոֆ Նանսենը վկայում է օսմանյան կայսրության կողմից 19-րդ դարի վերջերից պարբերաբար բոլոր շրջաններում Հայերի հանդեպ իրականացված անմարդկային բարբարոսությամբ կոտորածների, խոշտանգումներով տանջանքների մասին:
«Այդ գազանություններն իրենց չափերով ու նողկալի դաժանությամբ գերազանցում են պատմության մեջ հայտնի բոլոր վայրագությունները…» (Ֆ. Նանսեն, «Հայաստանը և Մերձավոր արևելքը»):
Հավելելով՝
«Սակայն ամենուրեք, որտեղ դա հնարավոր էր, Հայերն արիաբար դիմադրում էին, երբեմն՝ որոշակի հաջողությամբ, ինչպես եղավ Վանում ու Կիլիկիայի լեռներում»:
![](https://karineavetisyan.am/erac/2023/02/20230216_222749-1024x1024.jpg)
Բիրտ ու վայրենի հարձակումներն ու կողոպուտը չդարարեցին հետագայում ևս…
Անահիտ Աստոյանի՝ «Հայերի ունեզրկումը Թուրքիայում 1918-1923 թվականներին» ուսումնասիրության մեջ կարդում ենք.
«Ազգայնական շարժման շրջանում Թուրքիայի ողջ տարածքում շարունակվեց արևմտահայության բեկորների հալածանքի, ոչնչացման և նրանց ունեցվածքի կողոպուտի քաղաքականությունը: Երիտթուրքերի գործելակերպն ամբողջապես փոխանցվել էր ազգայնականներին: Հայերի տների խուզարկությունները, նրանց ունեցվածքի բռնագրավումը սովորական երևույթ էին:
Կ. Պոլսին մերձակա Նոր-Գյուղ և Օրթագյուղ գյուղերից Հայերը, չվստահելով ցամաքային ճանապարհներին, ալյուր և ցորեն բերելու համար ճանապարհ էին ընկել ծովով:
Թուրքերը թալանեցին նավերում եղած ողջ պարենը և Հայերին ենթարկեցին խոշտանգումների: Ավազակները գողացել էին նաև Նոր-Գյուղի Հայերի ձիերը, թալանել դաշտում աշխատող երիտասարդներին:
Յալովայի ճանապարհին կողոպտվել էին մի խումբ Հայեր: Հաճախակի էին դարձել գյուղերի վրա ավազակային հարձակումները: Հայերը չէին համարձակվում դուրս գալ իրենց տներից:
Այս ամենը կատարվում էր Կ.Պոլսի մերձակայքում:
Եվ որքան հեռու մայրաքաղաքից, այնքան ավելի՛ երկյուղալի վիճակ էր Հայերի համար: Երիտթուրքերի գործելակերպն իշխում էր ամենուրեք. սպառնալիքը, ծեծը, հալածանքը, կողոպուտը, սպանությունները հաջորդում էին իրար:
Մարզվանում 1919 թվականի առաջին ամիսներին տիրում է անօրինակ մի սարսափ, որը նման էր 1915 թվականի արհավիրքներին: Բոլոր թուրքերի բերանից հնչող խոսքը հետևյալն է. «Տարագրե՛լ, մորթե՛լ, քերթե՛լ, թալանե՛լ»:
Պատճառը Մուստաֆա Քեմալի առաջնորդած ազգայնական շարժման հաջող ընթացքն էր, քանզի բոլոր նահանգներն ու գավառները միացել էին ազգայնականներին:
Հայերին և հույներին մեկ թիզ հող չտալու համար նրանք պատրաստ էին նրանց արյան վերջին կաթիլը թափել: Լեռներում պտտվող ավազակախմբերը ղեկավարվում էին Մուստաֆա Քեմալի կողմից:
Քաղաքից անգլիական 300 զինվորների մեկնումից հետո բոլորովին անապահով վիճակ էր ստեղծվել Հայերի համար:
![](https://karineavetisyan.am/erac/2023/02/received_883990922975084-1024x819.webp)
Մարզվանի Հայերը, սարսափի մատնված, գրեթե ողջ ունեցվածքը շուկա էին հանել և վաճառում էին՝ որպեսզի մեկնեն:
Պատկերը հիշեցնում էր 1915 թվականի դեպքերը, միայն այն տարբերությամբ, որ այս անգամ ժողովուրդն ինքնաբերաբա՛ր անում է այն, ինչը որ տեղահանության ընթացքում կառավարությունը կատարել էր բռնի ուժով:
Ամեն ոք շտապով վաճառում էր այն, ինչ ուներ և աշխատում օր առաջ հեռանալ: Հայերի տեղահանության և կոտորածների պատասխանատու երիտթուրքական ոճրագործները, ովքեր ձերբակալվել էին կառավարության կողմից, չորս ամիս բանտում մնալուց հետո ազատ արձակվեցին և համարձակ շրջում էին քաղաքի փողոցներով:
![](https://karineavetisyan.am/erac/2023/02/Amasya-1915-1.jpg)
Կյանքի անապահովությունը, ավազակային հարձակումները, կողոպուտները, տիրող մղձավանջային վիճակը ստիպում էին Հայերին թողնել իրենց հայրենի տունը և գաղթել օտար ափեր»:
…«Անկարայի Ազգային մեծ ժողովի երեսփոխան երիտթուրք Ճենան Ալի բեյը, Այնթափ գալով, տեղի թուրքերին հորդորել էր տնտեսական բոյկոտ հայտարարել Հայերին:
Հայերի դեմ բոյկոտը տալիս էր իր արդյունքը, քանի որ Հայ մանրավաճառներն ու արհեստավորները, փակելով իրենց տները, ստիպված գաղթում էին Հալեպ: Այն շենքերը, որոնք պատերազմի տարիներին չնչին գներով թուրք կառավարության կողմից վաճառվել էին, իսկ հետագայում անգլիական զինվորական հրամանատարությունը վերադարձրել էր տերերին, այժմ կրկին վերագրավվել էին թուրքերի կողմից: Այնթապում արգելված էր Հայերի երթևեկը:
Թեև մեկնողներին անցագիր էր տրվում, սակայն նրանց բացահայտ ասվում էր, որ արգելված է իրենց վերադարձը: Իսկ նախապես երկրից մեկնողներին կտրականապես արգելված էր երկիր վերադառնալ»:
«Կ. Պոլսի թուրքական «Բոսֆոր» օրաթերթը տեղեկացնում էր, որ Մուստաֆա Քեմալի հրամանի համաձայն, Կերասոնի քրիստոնյաները տեղահանված են, իսկ նրանց գույքերը` բռնագրավված: Քեմալը հրամայել էր Դիարբեքիրի կուսակալին, որ կոտորի այդ շրջանի բոլոր քրիստոնյաներին: Կուսակալը հրամանը իրականացնելուց հետո կողոպտել էր նրանց ունեցվածքը և կրակի տվել տները:
Երկրի ներքին գավառներում ընդհանուր սարսափ էր տիրում: Երևելի Հայերի տները տևականորեն խուզարկվում էին և կողոպտվում, այդ պատճառով շատ Հայեր Ամերիկա մեկնելու համար դուրս են գալիս իրենց բնակավայրերից: Իշխանությունները արգելքներ էին ստեղծում Հայերի տեղաշարժի համար: Բանտարկվում էին այն Հայերը, ովքեր թուրքի հագուստով փորձում էին փախչել Կ. Պոլիս:
Թուրքական աղբյուրը վկայում է, որ Մուստաֆա Քեմալի ղեկավարած ազգայնական շարժումը ֆինանսավորվել է Հայերի ունեցվածքի կողոպուտով հարստացած թուրք կալվածատերերի, առևտրականների, արդյունաբերողների, զինվորականների և հասարակական գործիչների կողմից:
Նրանք ֆինանսավորել են բանակից դուրս գործող ավազակախմբերին, որոնք ազգայնական շարժման հիմնական ուժն էին: Այդ ավազակային շարժման ղեկավարներն էին Թոփալ Օսմանը, Դելի Հալիթը, Ռեջեբ Իփսիզը, Դելի Մեսուդը և Յահյա Կապտանը»:
…«Հայերի ունեցվածքի կողոպուտն ուղեկցվում էր թուրքերին և քրդերին դրանց բաշխումով: «Իգտամ» թուրքական թերթն իր 1922 թվականի փետրվարի 8-ի հրապարակման մեջ հայտնում էր, որ երկրի արևելյան նահանգների աշիրեթներով զբաղվող հանձնաժողովն իր վերջին նիստի ժամանակ որոշում է կայացրել Հայերի լքյալ գույքերը բաժանել քրդերին:
Կ. Պոլսի «Վերջին լուր» օրաթերթի 1922 թվականի դեկտեմբերի 8-ի լրատվության համաձայն, իշխանությունները որոշում են ընդունել Արևմտյան Անատոլիայի լքյալ գույքերը կարիքավոր թուրք վերաբնակներին հանձնելու մասին: Այդ նպատակով ստեղծվել են հանձնախմբեր, որոնք պետք է զբաղվեն նրանց բնակեցման խնդիրներով»:
…«1919-1922 թթ. քեմալականների հաղթանակը Թուրքիայում աշխարհացրիվ արեց 1915 թվականի Մեծ եղեռնից փրկված Հայ ժողովրդի բեկորներն իրենց բնակավայրերից:
1915 թվականի եղեռնը վերապրած 818 հազար Հայեր վերադարձել էին իրենց նախկին բնակավայրերը: Այդ Հայերի մոտավորապես 700 հազարը 1922 թվականի վերջին քեմալականների հալածանքներից մազապուրծ` կողոպտված և ունեզրկված, վերջնականապես լքեց պապենական օջախները և արտագաղթեց Խորհրդային Հայաստան, Հյուսիսային Կովկաս, Պարսկաստան, Սիրիա, Լիբանան, Բալկաններ և Ամերիկա»:
![](https://karineavetisyan.am/erac/2023/02/sizirselalesi-1.jpg)
![](https://karineavetisyan.am/erac/2023/02/Screenshot_20230211-153818_Chrome.jpg)
Գևորգ Վարդանյանի՝ «Պոնտոսի հույների ցեղասպանությունը» հոդվածից.
«Քեմալականները լրջորեն նախապատրաստվում էին Անկարայի պաշտպանությանը, և քանի որ Սակարիա գետի ափին էին հավաքվում բոլոր կարևոր ուժերը, Օսման աղան ևս իր 3.500 հոգանոց չեթեով ուղղվեց այնտեղ: Այս խումբը պետք է անցներ Մարզվան Կավզայի ճանապարհով:
1921 թ. հուլիսի 20-ին հասնելով Կավզա՝ նախօրոք կազմված ծրագրով ամբողջ քրիստոնյա բնակչությանը՝ առանց որևէ մեկին կենդանի թողնելու` մեծից մինչև նորածին, այր, թե կին, Հայ, թե Հույն ջարդեցին (Հայկունի Պ. Ա., Թօփալ Օսման և դէպքերը Մարզուանի մէջ Զինադադարէն յետոյ, Աթենք: Տպ. «Նոր օր», 1924, էջ 36):
Թոփալ Օսմանի ուժերը Մարզվան են հասնում 1921 թ. հուլիսի 23-ին:
Մարզվանում կատարված ջարդերին է անդրադառնում «Թայմս» օրաթերթը բավական ընդարձակ հոդվածով, որտեղ մասնավորապես նշվում է.
«Մոտ 500 կին և երեխա է արտաքսվել գյուղերը՝ Մարզվանի մոտ՝ 15 մղոն հեռավորության վրա: Քաղաքի մեծահասակ բնակչության մեծ մասը սպանվել է: Անկանոն զորքերը մեծ ջանք են գործադրում հայտնաբերելու Հայերին, որոնք մահմեդականացվել են 1915-1916 թվականներին, բայց հետո վերադարձել իրենց քրիստոնեական հավատին, երբ բրիտանացիներն էին հսկում Մարզվանում» (The Turk at work, «The Times», 26th October, 1921, p. 11):
![](https://karineavetisyan.am/erac/2023/02/48804490793152.jpeg)
Այնուհետև պարզ է դառնում, որ քաղաք մտած անկանոն ուժերը մի քանի օր մնալով քաղաքում, ավելի քան 2.000 քրիստոնյա (Հայ և Հույն) բնակչությանը սպանդի են ենթարկում:
Մարզվանում Օսման աղայի հրոսակախումբը հինգ ժամվա ընթացքում այրում է քրիստոնյաների տները` ծաղրելով. «Որտե՞ղ են ձեր անգլիացիները, ամերիկացիները և ձեր Քրիստոսը, որ օգնեն ձեզ» (Livre Noir: La Tragédie Du Pont 1914 — 1922 (Black Book: The Tragedy of Pontus 1914 — 1922), Athénes: Imprimerie Phoenix, 1922, p. 21):
![](https://karineavetisyan.am/erac/2023/02/Dipsiz-Gol-Sivas-1024x1024.jpg)
1914-1918 թվականների օրհասական տարիների աղետը վերապրելուց հետո, ճակատագրի բերումով Մարզվանում ժամանակավոր հանգրվանած մի Հայ՝ բնիկ Սեբաստացի Նշան Զորայանը՝ ծնված 1887 թվականին, իր՝ անավարտ մնացած հուշերում նկարագրում է դրվագներ՝ 1921 թվականի հուլիսի կոտորածներից, ականատեսի իր վկայություններով փաստելով իրականացված ոճիրը:
Իր սերունդներին Նախնիների ապրած «դժնդակ օրերու» դասով խրատելու նպատակով շարադրած այս հուշերով նա յուրօրինակ մի «հուշարձան» է կերտել՝ որպես զգոնության պատգամ, ժառանգաբար փոխանցելով դժվարություններից երբեք չընկրկելու աննկուն կամքն ու ոգին…
Հիշյալ հուշերից քաղված որոշ հատվածներ՝ հաջորդիվ…
![](https://karineavetisyan.am/erac/2023/02/20230217_115905-1024x1024.jpg)