«…ԵՐԿՈՒ ԳԵՏՈՎ ԵՎ ՏԱՊԱՆՈՎ…»
Արարչագործչության պատմության մեջ հիշատակվող՝ «Արևելքում» տեղակայված Դրախտավայրն (իր գետերով) ու Տապանակիր Լեռան Երկիրն ունենալու համբավն ու հպարտությունն ենք ժառանգել մեր նախնիներից:
Եվ այդ ժառանգությունն էլ դառնում է հիմք ու մեր ազգի՝ «ի ծնե, ի բնե իմաստնության պատճառը» նաև…
Հոգևոր ժառանգության ակունքները կարևորել է Եղիշեն՝ դեռևս 5-րդ դարում:Մեջբերենք Էդուարդ Դանիելյանի՝ «Հայոց պետականության հոգևոր ակունքները» հոդվածից (2015 թ.)՝
«…Երկու գետով և տապանաւն դեր ի վերոյ եմք քան զյոլովս…»(Եղիշե, 2, էջ 245):
Ժամանակակից հայերենով՝
«Երկու գետով (Տիգրիսն ու Եփրատը, Կ.Ա.) և տապանով շատ ազգերից ավելի բարձր ենք»… (շարունակությունը՝ …«և դրա շնորհիվ երեք (եռակի) բարեխոս ունենք Աստծո առաջ»):
Մարդկության վաղնջական շրջանն արծարծող բազմաթիվ գրվածքներում Ջրհեղեղի պատմության առիթով հիշատակվում են Տապանակիր Լեռն ու նրա Երկիրն՝ իր դրախտային գետերով…
Եվ, զանազան ժամանակներում, տարբեր ազգերի հեղինակները, բնականաբար, Տապանը հանգրվանող Երկիրն ու Լեռը փոքր-ինչ այլ ձևով են նշել:
Հարցին առնչվող հնագույն սկզբնաղբյուրների քննությունը մանրամասն ներկայացված է Ալբերտ Մուշեղյանի՝ «Ո՞ր լեռան վրա է իջել Նոյան տապանը» աշխատության մեջ:
Նշենք միայն, որ դեռևս «Գիլգամեշ» էպոսում հիշվող՝ Ջրհեղեղից փրկված հերոսը՝ Ութնապիշտիմը, իր նավով հանգրվանել էր Մաշու լեռան վրա, որը նույնացվում է Մասիսի հետ (լեռան իմաստն ու անունն ենք քննարկում զուտ):
Փ. Բուզանդը հիշատակում է Ապահունյաց Երկրի (գավառի) Մասիս մեծ լեռը (Պատմություն Հայոց, 1987, էջ 83), որը Նեխ — Մասիքն է՝ Սիփանը, Բզնունյաց (Վանա) ծովից հյուսիս-արևմուտք…
Հայկական Լեռնաշխարհում, Հայկական Պար լեռնահամակարգի՝ փառահեղ երկու գագաթներով, ձյունափայլ լեռից՝ Մասիսից ու Վանա լիճը զարդարող Նեխ — Մասիքից բացի, Մասիս անվամբ ուխտատեղի կա Արցախում, Մարտակերտի շրջանի Հաթերք գյուղի հյուսիսում, Մռավ լեռից անջատված անտառապատ մի լեռնաբազկի վրա:
«Մասիսա» անունով են հիշատակվում Կիլիկյան լեռներն արաբական մի աղբյուրում (համաձայն «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարանի»):
Խորենացու հիշատակմամբ և ազգային պատկերացումներում, «վիշապազանների բնակատեղին» էր նվիրական Մասիսը:
Հնագույն հավատալիքներում Լեռներին սրբազան բնույթ էր վերագրվում՝ որպես դիցերի բնակավայր (որի ընդերքում նաև Երկնային Հուրն էր պարփակված) …
Լեռը հենց Դիցի խորհրդանիշն էր, նրա մի «ՄԱՍԸ»՝ ՄԱՍԻՔԸ կամ Մասունքը (որտեղից էլ, ըստ իս, նույնանուն (Մասիս) բազմաթիվ լեռների առկայությունը) …
Տարբեր մշակույթների դիցաբանության մեջ կամ զանազան պատումներում՝ Քարի փոխակերպված, կամ՝ Քարից մարմնավորված կերպարներ կան:
Դիցերն ամենուր էին՝ Լեռներում, Ջրերի, աղբյուրների ակունքներում, անառիկ ժայռերին(«Աստված ամենուր է»)…
Հին հայկական՝ Հուրիական դիցաբանությունից հայտնի Թեշուբի խորհրդանիշ Հազզու լեռան անունը ժամանակի պայմանագրերում փոխարինում էր դիցի անվանը…
Ապառաժից՝ ժայռից (Վեմից) էր ծնվել Միհրը («Ժայռածին» էր)…
Հետագայում, աստվածաշնչյան գրերում նույնպես Աստված նույնացվում է ժայռի՝ քարի՝ վէմի հետ:
Բազմաթիվ օրինակներից՝ ահավասիկ՝ «Դավթի օրհնաբանությունից», (Բ Թագավորաց, գլ.ԻԲ.)
«Տէրը իմ վէմն ու իմ բերդն ու իմ փրկիչն է»,
«Աստուած իմ ժայռն է, ես նրան եմ յուսացած» (1)…
«Ո՞վ է վէմ, բացի մեր աստուածանից» (գլ.ԻԲ, 32),
«Օրհնյալ է իմ վէմը…»
«Եվ բարձրյալ լինի Աստուած՝ իմ փրկութեան Վէմը»…(Գլ. ԻԲ, 47):
Վէմ էր կոչվում նաև եկեղեցու սեղանի հիմքում դրվող քարը, որն օծում էին (նույնն էր և քրիստոնեությունից առաջ՝ զոհասեղանը):
Պատերազմի ժամանակ մի վրանում օծված վէմքար էին դնում և վրան սեղան կազմելով՝ պատարագ անում (համաձայն «Հայերէնի բացատրական բառարանի»):
Նույնն էր նաև քրիստոնեությունից հազարամյակներ առաջ (նախորդ գրառումներում անդրադարձել ենք):
Նոր Կտակարանում նույնպես, Վէմի գաղափարը կա՝ որպես Քրիստոսի խորհրդանիշ.
«Եւ ամենն էլ նույն հոգեւոր վէմիցն էին խմում՝ որ գնում էր նորանց հետ, եւ այն վէմն էր Քրիստոսը» («Թուղթ առ Կորնթացիս», Գլ. Ժ (4) ):
Համաձայն «Հայերէնի բացատրական բառարանի»՝ Պետրոս առաքյալի անունը՝ հայերեն թարգմանությամբ, Վէմ է (հունարեն Պետրոս (Pétros) նշանակում է «Քար»):
Հիսուսի խոսքերն՝ ուղղված Սիմօն Պետրոսին՝ «Ես էլ ասում եմ քեզ, որ դու ես Պետրոս, եւ այդ վէմի վերայ կշինեմ իմ եկեղեցին» (Մատթէոս, Գլ. ԺԶ՝16 (18) ):
Ագաթանգեղոսի հաղորդմամբ, քրիստոնեության տարածման ժամանակ, «նորադարձ» հայերին վարդապետելիս, նրանց հայրերը «քարապաշտ» էին կոչվում (փոխաբերական իմաստով՝ նաև «արձաններ, կուռքեր պաշտող»):
Դեռևս վաղնջական ժամանակներից ի վեր Հայկական Լեռնաշխարհում ու նրա հարակից շրջաններում, իրենց բնույթով ու նշանակությամբ տարբեր, զանազան քարե կոթողներ են դրվել՝ պաշտամունքային բնույթով:
Նրանց զգալի մասը ոչնչացվեց քրիստոնեության տարածման շրջանում, թեև «Հին Կտակարանում» նույնպես քարե արձաններ էին կառուցում և վրան «յուղ լցվում»՝ օծվում…
Մեջբերենք Ծննդոցից (Գլ. ԻԸ՝ 28 (11-18) ), երբ Հայոց Միջագետքում (Վերին կամ Հյուսիսային Միջագետք, այլ լեզուներով՝ «Պադան Արամ»-ը, որը ստուգաբանվում է որպես «Արամի հովիտ («մշակվող արտեր»)՝ Խառանում քնած Հակոբը, Երկնքից Երկիր ձգվող սանդուղով իջնող Աստծո հրեշտակներին երազում տեսնելուց հետո, իր գլխի տակ դրված քարով նրան արձան կանգնեցրեց՝ այն դարձնելով Աստծո տուն:
«Եվ այս քարը, որ ես արձան կանգնեցրեցի, Աստուծոյ տուն կլինի»…(Գլ. ԻԸ, 22):
Վաղնջական ժամանակներից պաշտվող քարակոթողների հեռավոր արձագանքն են այսօրվա խաչքարերը, որոնց այսօր հանդիպում ենք աշխարհի հեռավոր քաղաքներում նաև (Փարիզի Լուվրի թանգարանում՝ նույնպես):
Մոտ 3500 տարվա վաղեմության քարակոթողների դերն ու նշանակությունը ծեսերի ժամանակ հանգամանալից քննարկված է Պատրիկ Միշելի՝ «Քարի պաշտամունքը Էմարում՜ խեթական շրջանում» աշխատության մեջ (Patrick M.Michel «Le culte des pierres à l’époque hititte»), որին կանդրադառնանք հետագայում:
Գետերը…
Գ. Սրվանձտյանի բնորոշմամբ՝ «Ոսկեղեն մի Երկիր» էր Տիգրիսի ակունքները:
Տիգրիսի հին անունը շումերական արձանագրություններում DIGNA(T) ձևով է, աքադերենով՝ Diglat, արամերենով-ասորականով՝ Deglaθ:
Աճառյանի «Հայերէն արմատական բառարանի» բնիկ Հայ բառերից մեկն է «Տիկ»-ը, «որը նախապես նշանակում էր «Այծ» և ծագում է «Dig» — «Այծ» բառից (dik կամ digh)՝ ըստ հիշյալ գրքի հեղինակի:
Վերջինս նշել է նաև «Տիգրիս» անունով «առասպելական գիշատիչ ահագին մի գազան» ևս, որն, ըստ իս, գուցե և «Վիշապաքաղն» է (Այծ-Ձուկը)…
Ասորեստանում, Նինվեի գրադարանից հայտնաբերված գրավոր մի սկզբնաղբյուրում նշվում է, որ «Երկնակամարը պահող լեռներով շրջապատված Երկրի կլոր սկավառակը լողում էր աղբյուրների տեսքով ժայթքող ջրերի վրա:
Տիգրիսը և Եփրատը՝ «Քաղաքակրթության օրրանը»՝ Քաղդեի (Քաղ — Այծ,Կ.Ա.) հարթավայրը ջրող երկու մեծ գետերը, բխում էին գիտելիքների և իմացության աղբյուր «Ձուկ-Այծի» (Էնկիի խորհրդանիշ՝ Վիշապաքաղի,Կ.Ա.) տիրույթից» (Ֆ.Բոդե, Philippe E.Bodet «La Capricorne, symbole parlant sur les monnaies romaines», էջ 50):
Էնկիի խորհրդանիշ՝ «Գիտելիքների և իմացության աղբյուր «Ձուկ-Այծի» տիրույթից» բխող երկու մեծ գետերի ակունքները մեր նախնյաց «Ոսկեղեն Երկրում» էին՝ Մեծ Հայքի Չորրորդ Հայք Աշխարհի Անգեղտան գավառում, ուր Տիգրիսի վերին հոսանքն էր՝ Քաղրիդ վտակով (կամ՝ Քաղիրթ, Քաղ՝ «Արու այծ» իմաստով): «Սասնա Ծռեր» էպոսում, Տիգրիսի այս վտակին «Բաթմանա Բուղան» էին անվանում, «Բաթմանա Ցուլ») …
Հազարամյակների ընթացքում, Տավրոսի հարավահայաց լանջերին, բարձրադիր լեռնային շրջաններում բազմած այս գավառին տրված անունների երկար շարքում հիշատակվում են՝ Դեգիկ, Դեգիք, Դեգիս, Հայնի, Հանա, Հանի, Հանգեղ անունները («Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարանից»):
Ուշագրավ մի փաստ՝ այս տարածքներն ընդգրկող երբեմնի հզոր թագավորությունը՝ Մայր Տունի թագավորությունը (Միտանին), ասորեստանցիների կողմից անվանվում էր Հանիգալբաթ:
Այնուհետև, լայնածավալ թագավորության մասնատումից հետո, այդ անունով կոչվում էր միայն Խաբուրի հարթավայրը՝ Տիգրիսի ու Եփրատի վտակների շրջանում:
Հիշենք, որ եգիպտացիները Միտանիի՝ Մայր Տունի թագավորությունն անվանում էին Նահարին (Գետերի Երկիր, Nhrn) և նրա հիերոգլիֆը երկու գետերի ոճավորված պատկերով էր՝ հայերենով՝ Միջագետք…
Ի դեպ, մեջբերելով Սարգիս Պետրոսյանի՝ «Դրախտի գետերի և Խավիլա, Քուշ երկրների տեղադրության շուրջ» ուսումնասիրությունից մի հատված, նկատենք, որ «Ն.Ադոնցը մերժում է Nairi երկրանվանը սեմական ծագում վերագրող տեսակետը»…
Համաձայն Ս.Պետրոսյանի՝ հայերեն «նայ»՝ «թաց, խոնավ, ջրել, ոռոգել» արմատից է (Աճառյանի «Հայերէն արմատական բառարանը» հիմք ընդունելով):
Ասորա-աքադական «Արամ-Նահարայիմ» անվանումը, որը հանդիպում է նաև Աստվածաշնչում, Երկիր Նաիրին է, Միտանիի թագավորության մի հատվածը, լեզվական առումով՝ «Հայոց Միջագետքին» համարժեք, ըստ իս (որոշ կայքերի քարտեզների վրա միասին են նշված՝ Արամ-Նահարայիմն ու Միտանին):
Հետագայում, Ասորեստանի նվաճումներից հետո, «Հայոց Միջագետքը» Վերին, Հյուսիսային Միջագետքն էր միայն:Նշանավոր քաղաքներն էին՝ Ուրհան (Եդեսիան, ուր Մաշտոցը գնաց՝ Հայոց գրերի հետքերով, Պորտասարից 14 կիլոմետր հեռու), Մծբինը, Ամիդը…
Հույն պատմիչ Ստրաբոնը (ն.թ.ա 64-24թթ.), իր «Աշխարհագրության» մեջ, խոսելով «որոշ մասերում Հայաստանին հարվող» Ադիաբենի մասին (որը պատմական Ասորեստանի մաս է համարվում, ներկայիս Էրբիլի մոտ, Իրաքում), նշում է, որ հնուց ի վեր բնակչության ստվար մասը Արմեններն էին՝ Հայերը:
Հիշելով այս շրջանում ապրող երեք մեծ ազգերին՝ Մեդացիներին (Մարերին,Կ.Ա.), Հայերին ու Բաբելոնացիներին, պատմում է, որ նրանք հաճախ էին պատերազմում միմյանց դեմ մինչև Պարսիկների գերիշխանությունը, ավելացնելով՝
«Վերջիններս, իրականում նվաճել էին մեդացիներին (մարերին, Կ.Ա.) ու բաբելոնացիներին, սակայն երբեք չկարողացան իրենց ենթարկել (հաղթել,Կ.Ա.) Հայերին… Տիգրանն, ի միջի այլոց, կարողացավ նրանց դիմակայել քաջությամբ, ինչպես արդեն ասացինք Հայաստանի մասին խոսելիս» (Ստրաբոն, «Աշխարհագրություն», հատոր 5, գիրք 16, էջ 186, «Géographie de Strabon, Paris, 1819):
«Վերին Միջագետքի (Միջագետք Հայոց) տարածաշրջանը մինչև մ.թ. 37 թ. Մեծ Հայքի
թագավորության մաս է կազմել, որի սահմանների մեջ ընդգրկվել են Տուր-Աբդին
(Ծավդեք) և Արվաստան գավառները՝ Մծբին կենտրոնով, ինչպես նաև պատմական
Ասորեստանի զգալի մասը:
Ըստ հայոց ազգային ավանդության՝ Արամ նահապետը“…զմեծ մասն դաշտացն Ասորեստանի կալաւ ի ծառայութեան հարկի… բազում
ժամանակս»:
…«Ըստ Փավստոս Բուզանդի՝ «Միջագետք Հայոց»-ի Անգեղ տուն գավառը «Ոստան
Հայոցն» էր վաղ ժամանակներում»: (Մեջբերումները՝ Ա.Հ. Ղարագյոզյան, «Միջագետքի հնագույն էթնիկական անվանումների ստուգաբանության շուրջ»):
Հիշենք, որ Անգեղ դիցը նույնացվում է Աստվածաշնչյան Ներգալին՝ Անդրաշխարհի դիցին, որի հետ առնչվում էր նաև Էնկին՝ որպես Ստորգետնյա քաղցրահամ ջրերի, գետերի Դից (Տիգրիսը ևս որոշ տարածքում ստորգետնյա հոսանքով է)…
Սարգիս Պետրոսյանի՝ վերոնշյալ ուշագրավ ուսումնասիրության մեջ, ի համալրումն ասվածի, Տիգրիսը «Այծի գետ» ստուգաբանությամբ է ներկայացվում:
Ավելին, հեղինակը նշում է նաև Ճորոխ գետի անվան կապը «Այծի» հետ՝ բարբառային «ճոռ»՝ «նուրբ ու փափուկ մազով այծի», «տիկճորի» օրինակների վրա հիմնվելով, հավելելով՝ «Տիկ»՝ նախապես «Այծ», հետո՝ «Օր, ցերեկ, լույս» իմաստները (Ճորոխը պատմական Տայք Աշխարհի՝ Անահտական լեռներից սկիզբ առնող ամենամեծ գետն է, որի ավազանում, ավազի հետ խառնված ոսկու հատիկների առկայության հետ է կապվում Արգոնավորդների՝ Ոսկե Գեղմի առասպելը…):
Եթե շարունակենք՝ տրամաբանորեն ակնհայտ է դառնում կապն Աստվածայինի (Լույսի, Հուրի, Կրակի) հետ («Դիք-Դից» և Տիվ -Տայք)…
5-րդ դարի պատմիչ Փ. Բուզանդի «Հայոց պատմության» ԺԶ գլխում շարադրված է Պարսից թագավորի՝ Շապուհի ախոռներից մեկում ախոռապետի կողմից Հայոց Արշակ արքային «Այծ Հայերի թագավոր» արտահայտությամբ դիմելու պատմությունը (բնագրում՝ «Այծից Հայոց արքա»):
Դարեդար փոխանցված՝ հազարամյակների պատմության մի յուրօրինակ դրսևորում…
1907 թվականին Վիեննայի Մխիթարյան տպարանում հրատարակված՝ Հ.Հյուբշմանի «Հին Հայոց տեղւոյ անունները» ուսումնասիրությունն սկսվում է այսպես՝
«Ասորեստանցւոց եւ Խաղտեայց (Նախահայոց) սեպագիր արձանագրությունները կը վկայեն, թէ Թ դարէ ի վեր ն.ք. Քր. Վանայ լճին եզերքներուն վրայ գոյություն ունէր պետութիւն մը, որ խաղտէական սեպագրութեանց մէջ Բիաինա կը կոչուի, իսկ Ասորեստանցւոց բեւեռագրութեանցը մէջ՝ Ուրարտու»…
Շարունակելով, Էջ 5 -ում, կարդում ենք՝
«Կ’երևայ, թէ հնագոյն ժամանակներ՝ Ասորեստանի հիւսիսային կողմը՝ Եփրատէն մինչեւ Ուրմիոյ լիճը տարածուող Նաիրի ըսուած երկիրներուն կարգէն կը’ համարուէր Ուրարտու, բայց արդէն Սաղմանասար Բ. (860-824) ճշդիւ զանազանութիւն կը դնէ՝ Նաիրիի եւ Ուրարտուի միջեւ, եւ Նաիրի ըսելով կը հասկընար ի մասնաւորի «Տիգրիս աղբեր երկիրը» եւ Ուրարտուով՝ «Եփրատայ աղբեր երկիրը»…
Հայկական Լեռնաշխարհի գետերից ամենաերկարը՝ Եփրատը, կազմված է երկու գետաբազուկներից՝ Արևմտյան և Արևելյան:
Ծաղկանց լեռների հյուսիսային լանջերից՝ մոտ 3060 մետր բարձրության վրա սկիզբ առնող արագահոս Եփրատի (Արևմտյան) ձախակողմյան ճյուղն է Արածանին (ըստ Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարանի, երբեմն նշվում է որպես Արևելյան Եփրատ), հունահռոմեական աղբյուրներում՝ Արսանիաս ( Arsanias):
Մանազկերտի, Մշո և Խարբերդի դաշտերով անցնող Արածանին հին մատենագիրների մոտ հիշատակվում է որպես ինքնուրույն գետ, ոչ որպես Եփրատի վտակ (Արածանիի ձախ վտակն է Մուշի դաշտը ոռոգող Մեղրագետը):
Արածանիի ակունքների մոտ էր գտնվում Հայոց զորքերի գլխավոր բանակատեղին՝ Շահապիվանը, ուր նաև գումարվում էին կարևոր ժողովներն ու անցկացվում էին Նավասարդյան կենսախինդ տոնախմբությունները…
Արևմտյան Եփրատի հովտում էր Արշակունի արքաների դամբարանը…
Գետի վերնագավառում՝ Բարձր Հայքում էին Հայոց գլխավոր սրբավայրերը՝ Արամազդի, Վահագնի, Անահիտի մեհյանները…
Ի վերջո, Արածանիի, Միջագետքի երկու գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի հովտում էր մեր հզոր Երկիր Նաիրին, որը կարոտով գովերգում էին Հայոց մեծ պոետները…
«Երկիր Նաիրի, երազ հեռավոր,
Քնած ես քնքուշ թագուհու նման»…
Նաիրյան տեսիլքներով մորմոքված տերյանական այս տողերի շարունակությունն այսօրվա Հայ պատմաբաննե՛րը կգրեն…
Շնորհակալություն երկարաշունչ գրառման համբերատար ընթերցման համար:
Մեր հնագույն շրջանի պատմությանը վերաբերող հանգուցային խնդիրների լուսաբանման բազմաթիվ հարցեր կան դեռ:Տարեվերջյան եռուզեռից հետո (նաև՝ տարվա մյուս շրջաններում), օրն իմաստնացնելու նպատակով օգտակար մի քանի տող՝ ընդամենը)…
Ողջ լերուք…
Հ.գ. Ստորև մոտավոր մի քանի քարտեզ՝ զուտ հիշեցման համար…
