(Իրանական լեգենդ)
Անհիշելի ժամանակներից հնչող առակների, խրատների, հեքիաթների այլաբանության հոգեպարար խորհրդի թևերով՝ վստահ, որ հեռու ու մոտ, ծանոթ ու անծանոթ ընկեր-բարեկամներիս հոգեհարազատ շնչով է…
Իրանական այս լեգենդում բազմաթիվ հրաշալի խորհրդանիշներ կան, որոնց կանդրադառնանք հետագայում (միայն հիշենք, որ Բաղեղը Դիցերին ձոնված բույսերից է՝ վաղնջական ժամանակներից ի վեր, Հայոց մեջ, ինչպես և Պարսկաստանում, Եգիպտոսում, Հունաստանում…):
ՄՈՌԱՑՎԱԾ ԴԻՑ
(Իրանական լեգենդ)
Վ. Վենդտի
Հինդու-Քուշի լեռներից դանդաղ շարժվում էր քարավանը՝ դիմելով դեպի հյուսիս-արևելք:
Նա անցավ Իրանի բարձունքներից, ուր օդը ջինջ է և մաքուր, ուր լույսն ու ստվերը նրբությամբ որոշում են տեսարանի ամեն մի մասը, ուր երկինքն այնպե՜ս պայծառ է և թափանցիկ, որ կարծես երևում է անհուն եթերքը…
Նա անցավ անապատների միջով, ուր փոթորիկը բուռն ուժգնությամբ, կատաղի պտույտներով բարձրացնում էր ավազի կույտերը, ցրում, պտտեցնում և ահեղ աղմուկով այս ու այն կողմ ձգում, ասես ուզում էր ցրել, հավասարել ամեն բան իր ճանապարհին, կարծես ճգնում էր անսահման ավազների մեջ շպրտել ուղտերի միակերպ տատանվող քարավանը, որ հլու՝ անմռունչ տոկունությամբ կտրում էր իր ճանապարհը:
Նա անցավ և՛ ճահիճների միջով, և՛ անբնակ վայրերով, և՛ ծաղկազարդ դաշտերով, որոնք լի էին աշխարհիս ամենաթարմ վարդերի բուրմունքով, որ երգել են Պարսկաստանի, Արաբիայի և Հնդկաստանի բանաստեղծները:
Քարավանը շարժվում էր Շատ-էլ-Արաբի ափերով դեպի Կոկանդ-նախնի վերգանի վայրերը, որոնք ընկնում են Պամիրի Բելուրդաղի և Ղարաթեջինի միջև, այնտեղ, ուր Ամուդարիայի վտակն է և հոսում է Բադախչանի միջով՝ սկիզբն առնելով Պարոպինազի շղթայից:
Հովիտը հարուստ է ճոխ բուսականությամբ, և գետակներն ու առվակները ցանցի պես ծածկել են նրան:
Այս դալարագեղ վայրը լի է մի խենթացնող բուրմունքով, իսկ պտղատու ծառերը, պատուտակները և խիտ թփերը ծածկում են նրա բոլոր թմբերն ու բլուրները:
Այստեղ հնչում է սոխակի անդադար դայլայլը, որին ներդաշնակ է տերևների ու ծաղիկների շրշյունը, թռչունների ճռվողյունը և օդում վխտացող անթիվ, խայտաբղետ բզեզների բզզոցը:
Քարվան-բաշիի նշանով ճանապարհորդներն այստեղ կանգ առան՝ գիշերելու:
Քարավանը տեղավորվեց մի բլրի մոտ, որի վրայից կրկչալով հովիտն էր իջնում մի առվակ՝ շուրջը խիտ թփերով:
Վրա հասավ գիշերը:
Ընթրելուց ու աղոթելուց հետո բոլորը տեղավորվեցին քնելու: Միայն պատանի Պալվարտեսը, չնայած, որ հոգնած էր, չէր կարողանում քնել:
Նրան չէին թողնում քնել և՛ ոսկեշող աստղերը, և՛ փայլուն լուսինը, որի պայծառ եղջյուրը պսպղում էր երկնակամարում, և՛ սոխակների անվերջ զիլ դայլայլը:
Պատանին վեր կացավ ու գնաց թափառելու:
Նա գնաց առվի ուղղությամբ և, սայթաքելով, ձեռքը մացառներին գցելով, սկսեց բարձրանալ բլուրը:
Այստեղ, դժվարությամբ անցնելով վայրի, խիտ մացառների միջով, նա հանկարծ կանգ առավ…
Նա իր առաջ տեսավ մի քարայր, որը պատված էր փշատերև բաղեղով և ծածկված սպիտակ ծաղիկներով սփռված ծառերի հետևը: Մուտքի մոտ ժանգոտած շղթայով կախված էին խնկամաններ:
Այստեղ ամեն ինչ վայրի էր. ամեն ինչ ծածկված էր բույսերով, և ամեն ինչ հաստատում էր, որ վաղուց է, ինչ այստեղ մարդ ոտք չի դրել:
Շուրջը բուսած ծառերի ճյուղերի արանքով թափանցեց լուսնի ճառագայթը և ընկավ մի քարե արձանի վրա, որ բարձրանում էր քարայրի վերևը:
Պատանին վեր բարձրացրեց աչքերը…
Նրան հանկած պաշարեց երկյուղի ու շփոթմունքի մի ակամա զգացմունք, և նա ծնրադրեց:
Երբ վեր կացավ, սնոտի բարեպաշտությունից դրդված՝ կրակ արեց և կուռքի առաջ վառեց նրա՝ վաղուց հանգած կանթեղները:
Հանկարծ նրան թվաց, թե նա լսում է մի տարօրինակ, անորոշ շշնջյուն, որից նա ցնցվեց…
Եվ պատանուն թվաց, որ քարե արձանը գլուխը դարձրեց դեպի իրեն:
«Ես կվարձատրեմ քեզ, ո՛վ մահկանացու, — հնչեց որոշ, միևնույն ժամանակ խուլ, ասես՝ խորքից դուրս եկող ձայնը,- Ես քեզ առատ կվարձատրեմ քո նվիրաբերության՝ այդ վառվող խնկամանների համար, որոնք նորից դեպի ինձ են ծխում կնդրուկի բուրավետ ծուխը:
Վաղուց է, որ նրանք հանգած էին և չէին վառվում»:
Պալվարտեսը ցնցվեց.
-Ասա՛ ինձ, Դի՛ց,- աչքերը դող ի դող արձանին ուղղելով,- ասա՛ ինձ, ի՞նչ տարերքի Զորությունն ես և ինչու՞ այստեղ՝ քո շուրջն ամեն ինչ ծածկված է վայրի բույսերով:
Ինչու՞ է ամեն ինչ մոռացված և չկա նույնիսկ մի շավիղ, որ առաջնորդեր դեպի քո Գահույքը: Փշատերև մացառներն ամեն կողմից փակել են ճանապարհը»:
Հնչեց արձանի խուլ, միակերպ ձայնը.
«Ես Սրտի Մաքրության և Բանաստեղծական Անհոգ Ստեղծագործության Դիցն եմ…
Վաղուց է, շա՜տ վաղուց, որ ոչ ոք ինձ մոտ չի գալիս, չի ծնրադրում իմ առջև՝ հոգևոր ջերմեռանդ հիացմունքով համակված:
Ես այլևս չեմ լսում ո՛չ ջերմ խնդրանք, ո՛չ գոհաբանական մաղթանք:
Վաղուց է, ես չեմ տեսել մարդկային հայացք՝ լի դողդոջուն հույսով, որ, դիմելով ինձ, հայցեր սրբազան հովանավորություն, որոներ իմ գթությունը:
Դարեր անցան այն օրերից, երբ վաղեմի սովորության համաձայն՝ ինձ նվեր էին բերում գարնան առաջին ծաղիկները, որոնցով մանուկները՝ խումբ-խումբ դեպի ինձ վազելով, սփռում էին պատվանդանս և սրբավայրիս մուտքը:
Վաղուց անցել է այն ժամանակը, երբ ամեն ամսավերջին, հենց որ երկնակամարում շողում էր առաջին աստղը, քարայրիս շուրջը խմբվում էին բանաստեղծներն ու երաժիշտները:
Այստեղ երգում էին օրհներգ ու տաղեր, լսվում էր լարերի ու սրինգների ձայնը:
Այստեղ, այս բաղեղների ներքո ժողովրդական ավանդություններից հյուսում էին հանգավոր բանաստեղծական երգեր: Իսկ երբ գիշերն էր իջնում, ջահել աղջիկները գալիս էին իմ կանթեղները վառելու:
Այստեղ, ինչպես պահանջում էր շատ սերունդներ ու դարեր տեսած վաղեմի սովորությունը, ինձ մոտ էին գալիս սիրահարներն իրենց առաջին համբույրից հետո և ինձ էին նվիրաբերում սպիտակ ծաղիկներից հյուսված պսակ…
Իսկ այժմ…
Երգի ձայնն արդեն լռեց շատ վաղուց՝ անցյալի մթին հեռավորության մեջ…
Եվ շուրջս չկա ո՛չ ծաղիկ, ո՛չ կայտառ մանուկներ, ո՛չ ժպիտ, որին ծնում է սիրո առաջին երջանկությունը, — այնպե՜ս վաղուց է, որ չեմ տեսնում…
Իմ Քուրմերն ինձ երեսի վրա թողին, իմ խնկամանները հանգան:
Ինձ մոռացան…
Ես մնացի մեն-մենակ…
Դու եղար առաջինը, որ դարձյալ վառեցիր այդ կանթեղները, և ես կվարձատրեմ քեզ…
Մի տերևիկ պոկի՛ր այդ ծակող բաղեղից, որ բարձրանալով այրի ժայռերի վրայով, պատում է իմ պատվանդանը. ես նրան կօժտեմ հրաշալի մի հատկությամբ:
Պահի՛ր այն միշտ քեզ մոտ. կախի՛ր քո պարանոցից ոսկե շղթայով և դի՛ր ագաթ քարից շինված մեդալիոնի մեջ:
Այդ թալիսմանն իմ ներշնչած դյութական զորությամբ կվառի, կբորբոքի քո սրտում անարատ սիրո զգացմունք և երգեր հորինելու հրաշալի ձիրք, որ քո ամեն մի անկեղծ ու սուրբ զգացմունքին և ամեն մի կենդանի տպավորությանը կտա ներշնչված բանաստեղծական ձև ու արտահայտություն:
Իսկ դու, երբ նորից ծաղկի գարունը, բե՛ր ինձ համար նրա անդրանիկ ծաղիկները, եթե կուզես երախտահատույց լինել»:
Պալվարտեսը, բաղեղի մի տերև փրցնելով, դրեց կրծքի վրա:
Նա ծունկ չոգեց՝ շշնջալով գոհացողական մաղթանքի խոսքերը:
Եվ, երբ հեռանում էր, նրան թվաց, որ Դիցի արձանն իր քարե գլխի շարժումով հրաժեշտ էր տալիս իրեն:
Հենց որ Արևը ծագեց, Պալվարտեսը կրկին բարձրացավ բլուրը և, տապարով թփերի մեջ շավիղ բանալով դեպի կուռքի կացարանը, սփռեց նրան հովտից ժողոված ամենալավ ծաղիկներով:
Հետևյալ օրը քարավանը շարունակեց իր ճանապարհը դեպի հյուսիս-արևելք:
2
Անցավ մի տարուց ավելի:
Պամիրի սարահարթի վրայով նորից անցավ քարավանը…
Նա անցավ Ամու-Դարիայի ջրառատ ու եղեգնուտ հովտի մոտով:
Նա անցավ այն վայրերով, ուր երբեմն պատերազմել էր Շամիրամը, որտեղից երբեմն անցել էր իր աշխարհակալ բանակով հռչակավոր Ալեքսանդր Մակեդոնացին, և որտեղ հի՜ն-հի՜ն ավանդությունների համեմատ, արիական ցեղի առաջին թագավորն եղել էր Զրադաշտը, որն ստեղծեց այստեղ «Զենդ Ավեստան»՝ «Կենդանի Խոսքը»…
Եվ ահա, ճանապարհորդների առաջ նորից տարածվում է Բադախշանն իր մարգագետիններով ու փարթամ բուսականությամբ և հորիզոնի վրա արդեն օձի պես գալարվում է արծաթափայլ, արագահոս Շառուդը:
Գարունը նոր էր բացվել:
Քարավանը տեղավորվեց բլրի մոտ՝ առաջվա տեղում:
Պալվարտեսը՝ հավատարիմ իր ուխտին, հովտից բերեց գարնան առաջին ծաղիկները, զարդարեց քարե արձանի պատվանդանը և կրկին վառեց խնկամանները՝ լցնելով նրանց մեջ արևելքի լավագույն, անուշաբույր խնկերը:
Այստեղ, այրի մամռապատ պատերը ծածկող բաղեղի մեջ, երբ երկնակամարի վրա հանգավ վերջալույսը, իր կիթառի ներդաշնակությամբ նա երգեց հաղթական, գոհացողական օրհներգ Անմեղության և Բանաստեղծության Դիցին:
3
Անցավ էլի մի քանի տարի…
Շառուդի հովտում ՝ բլրի մոտ դարձյալ կանգ առավ հոգնած քարավանը:
Վրա հասավ գիշերը, և երկնակամարի վրա փայլեցին առկայծող աստղերը…
Պալվարտեսը՝ չհամարձակվելով աչքերը վեր բարձրացնել, ահը սրտում շշնջում էր.
-Մեծազո՛ր Դից, քո հրաշալի թալիսմանը ես հե՛տ բերի քեզ:
Ա՛ռ և հանի՛ր իմ սրտից այն ձիրքը, որ ինձ ներշնչեց քո վսեմ զորությունը…
Հոգիս լի էր անձնվեր սիրով. ես անսահման հավատ ունեի մարդկանց ու երջանկության հանդեպ: Սակայն ես խաբված էի իմ ամենանվիրական ձգտումների ու հույսերի մեջ…
Եվ այդ տարիների ընթացքում կյանքս լի էր հոգեկան դառն տանջանքներով:
Ես երգեր հյուսեցի՝ լի բանաստեղծական ավյունով ու երգում էի կիթառիս ներդաշնակությամբ:
Սակայն ո՛չ ոք չըմբռնեց իմ տաղերը, որ բղխում էին քեզանով ներշնչված սրտիցս. ո՛չ ոք չըմբռնեց ո՛չ նրանց իմաստը և ո՛չ զգացմունքի խորությունը:
Կյանքի ձախորդությունների ու հիասթափության մեջ ինձ երկար մխիթարում ու սիրտ էր տալիս ստեղծագործության հզոր երջանկությունը, որ մի հմայիչ ուժ ունի հաշտեցնելու մարդուս՝ առօրյա մանր հուզմունքների ու անպտուղ կորած ջանքերի վշտի հետ:
Բայց ես օտար էի շրջապատողներիս համար, և ինքս էլ սկսեցի աստիճանաբար խույս տալ մարդկանցից, ինքս սկսեցի հոգով ավելի հեռանալ այն մարդկանցից, որոնց մի ժամանակ համարում էի մերձավոր, սակայն որոնց շրջանում արձագանք չէր գտնում իմ վերածնված սիրտը:
Տարեցտարի ես զգում էի՝ ինձ նմանների խմբում ես միայնակ եմ:
Եվ երբ ես սիրում էի հոգուս ողջ զորությամբ, միաժամանակ տեսնում էի, որ իմ բուռն սերը չի արթնացնում արձագանք, ինձ թվում էր, թե ես այլևս սիրե՛լ անգամ չէի կարող, որովհետև իմ ու իմ սիրո առարկայի՝ ինչպես նաև ամենքի մեջ անդունդ կար:
Եվ հենց այդ ժամանակվանից անտանելի հուսահատությունը պաշարում էր իմ սիրտը, քանզի հենց ա՛յդ ժամից ես զգում էի իմ միայնության դառը կսկիծը…
Ես այն ժամանակ ցանկանում էի դարձյալ լինել այնպես, ինչպես էի երբեմնի՝ այս կանթեղներն առաջին անգամ վառելուց առաջ…
Իմ մեջ հանգչում է ապրելու տենչանքը…
Ինձ համար անտանելի ծանր է իմ վսեմ միայնությունը:
Ե՛վ երգերս, և՛ ստեղծագործող հանճարս, և՛ անձնազոհ սիրո ունայն զգացումս կորցնում էին ինձ համար իրենց իսկական իմաստն այն րոպեին, երբ ես զգում էի իմ անել միայնությունը:
Ու՞մ համար երգեմ իմ երգերը:
Այս բանաստեղծությունը, որ դու դրիր իմ սրտում, չափազանց Սուրբ է ու Վեհ, որ մերձենա այն կյանքին, որով ապրում են ինձ շրջապատողները:
Ա՛ռ, ա՛ռ ինձնից, ո՛վ Դից, քո հրաշալի շնորհը, հանի՛ր նրան մենավոր սրտից…
Իսկ ես կփշրեմ կիթառս՝ իմ սքանչելի ցնորքների ու վառ երազների ընկերը, այս ամրակուռ պատվանդանի վրա:
Պալվարտեսը լռեց…
Կարճատև ծանր մտածմունքից հետո վեր բարձրացրեց տենդային փայլով վառված աչքերն ու ասաց.
-Ես գիտեմ, թե ինչո՛ւ քեզ թողին-հեռացան քո Քուրմերը, ինչու՛ հանգան կանթեղներդ ու ինչու՛ վայրի բույսերը ծածկեցին երբեմնի նվիրական Սրբավայրը…
Ես հասկացա՛, ո՜վ հզոր Դից, ինչու՛ մարդիկ քեզ մոռացան:
Դու այլևս հարկավոր չէիր…
Չէ՞որ մահկանացուների աստվածներն էլ մահացու են:
Պալվարտեսն իր հանդուգն խոսքերից սարսափած, դողեդող աչքերը վեր բարձրացրեց՝ այնտեղից ցասումն սպասելով:
Քարե արձանի բարձրությունից նրան նայում էին երկու կենդանի վառ աչքեր, որոնք ցնցեցին նրան:
Բայց նրանց հայացքն ահեղ չէր, ավելի հեզ էր ու թախծալի…
-Խաղաղությո՛ւն ընդ քեզ, ո՛վ մահկանացու, գնա՛, ես առնում եմ քեզնից քեզ տրված շնորհը:
Ջարդի՛ր կիթառդ,- լսվեց մոռացված Դիցի ձայնը:
Պալվարտեսը կիթառը խփեց պատվանդանին, և այն փշուր-փշուր եղավ:
Գիշերվա մթության մեջ լսվեց նրա՝ վերջին անգամ տատանվող լարերի աղիողորմ հեծեծանքն ու… լռեց…
Ընդմի՛շտ լռեց…
Պատանին դողդոջուն ձեռքերով բռնեց իր այրվող գլուխը.
-Թու՛յլ տուր, ո՜վ Դից, քո խղճալի ստրուկին՝ վերջին անգամ վառելու այս կանթեղներն ու խնկամանները:
Թու՛յլ տուր ծաղիկներով սփռեմ քո Սրբավայրը,- բացականչեց նա նորից ծունկ չոգելով:
-Հարկավո՛ր չէ,- լսվեց վերևից շշուկը, և նրան թվաց, թե քամին կրկնեց այդ շշուկն ու քշե՜ց-տարա՜վ դեպի ցած՝ բարձր խոտի ալեծածան մակերևույթին ու գետափին բուսած եղեգնի վրայով՝ հասցնելով պատահած թփին ու դալարագեղ հովտի բոլոր ծաղիկներին…
Տժգույն լուսինը՝ սահող ամպի տակից դուրս գալով, կրկին փայլեց բարձր երկնակամարի վրա ու լուսավորեց քնաթաթախ քարավանը, որ ներքևում խաղաղ հանգստանում էր հովտի մառախուղի մեջ:
Երբ Պալվարտեսը շրջվեց, որ վերջին հայացքը ձգի մոռացված Դիցի քարե արձանին, նրա տեղում տեսավ միայն քարերի մի կույտ:
Իսկ բլրի վրայից վեր էր ամբառնում լուսապայծառ մի ամպ, որն հետզհետէ ցրվելով՝ ցնդե՜ց-կորա՜վ եթերային հեռաստանում…
Պալվարտեսը դեռ երկա՜ր կանգնած էր բլրի զառիվայրի վրա՝ հայացքն ուղղած աստղազարդ երկնքի խորքը…
Սակայն նրա աչքերում հանգած էր առաջվա Կայծը, և՝ սառած էր հայացքը…
