«ՀԱՅԱՍՏԱՆՑԻ ՃԱՄՊԱԶԸ՝ ՆԵՐՇՆՉՄԱՆ ԱՂԲՅՈՒՐ, ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՁԱՅՆ»…
(«ՄՇԵՑԻ ՀԱՅ ԼԱՐԱԽԱՂԱՑՆԵՐԸ՝ Կ. ՊՈԼՍՈՅ ՄԷՋ», Մաս Ա)
Կարմիր կամ ծիրանագույն ատլասե արխալուղով Լարախաղացը (հայտնի նաև՝ ճամբազ, փահլևան, պարանագնաց, պարանախաղաց, քանդրբազ, ձողագնաց անուններով), Հայոց հնագույն տոնախմբություններում իր առանձնահատուկ տեղն ու դերն ուներ:
Եռանկյունաձև կամ ծաղիկների նման հուռութքների ժապավեններով զարդարված, զուռնա-դհոլի նվագածությամբ, ձողափայտը ձեռքին՝ բարձր լարի վրա իր համարձակ ու վարպետորեն իրականացվող թռիչքներով հիացնող ճկուն Լարախաղացի ու ներքևում՝ կարճ ճիպոտը ձեռքին խեղկատակի մասնակցությամբ ծիսական խաղ-ներկայացումներն ուղեկցում էին համաժողովրդական տոները՝ Հայոց Աշխարհի տարբեր ուխտավայրերում, ճանապարհների եզրին կամ գյուղամեջերում…
«…Մի զվարթ ձայն նրանց սթափեցրեց: Աջ կողմի վրա լարախաղացի պարան է ձգված օդի մեջ: Երկու գերանի միացման կետում՝ գույնզգույն շորեր հագած, հանգստանում է պատանի լարախաղացը:
Նրա կուրծքը զարդարված է հմայիլներով, խաչերով ու բոժոժներով:
Ներքևում թռչկոտում ու ծամածռություններ է անում ծաղրածուն»… (Զարզանդ Դարյան «Սայաթ-Նովա»):
…«Ծաղրածուն լարի տակ մանր-մունր ձեռնածություն էր անում: Զուռնաչին և թմբկահարը «ձեն բռնողի» հետ ճոպանից քիչ հեռու լարել էին ողջ ուժերը և շարունակում էին նվագել՝ հաճախ և աննկատելի փոփոխելով եղանակը:
Նախապատրաստական փուլն էր: Բուն ներկայացումը դեռ չէր սկսվել, թեև երեխաներիս համար լարախաղացի գյուղ մտնելու և գյուղից դուրս գալու ամբողջ ընթացքը ինքնին մի շքեղ ու կախարդական ներկայացում էր, որից մենք ո՛չ հագենում էինք, ո՛չ հոգնում, ո՛չ ձանձրանում:
Նահապետները նստել էին ճոպանից քիչ հեռու, շրջանաձև՝ մեջտեղը ազատ-ընդարձակ հրապարակ թողնելով, որտեղ նվագածուներն էին, ծաղրածուն, որ իր շնորհները պիտի ցուցադրեր՝ մարդկանց «փորխոց անելով»:
Նահապետների թիկունքում շարվել էին «լուծ քաշող, աշխատավոր տղամարդիկ»: Պատկառելի հեռավորության վրա առանձին խմբվել էին կանայք, հարսներն ու աղջիկները, տատիկները»…(Սասուն Վարդանյան, «Հեռու՜ — հեռավո՜ր այն օրերին»)…
Հատվածներ՝ Ն. Աստուածատուրեանի՝ «Մշեցի Հայ լարախաղացները՝ Կ. Պոլսոյ մէջ» հոդվածից («Տարօնի Արծիւ», թիւ 3-4, 1938 թ. էջ 39-51)
«Փէհլիվա՜նը…
Իր անունը չէինք գիտեր մենք մեր տղայութեան տարիներուն, երբ խենթի պէս կը վազէինք՝ դիտելու համար զինքը բարձր լարին վրայ:
Հայաստանցի ճամպա՛զն էր ան… Թերեւս՝ վերջին ներկայացուցիչը Մշոյ համբաւաւոր լարախաղացներուն, որոնք երբեմն Պոլիս կուգային, երբ օրուայ իշխանութիւնը թոյլատու ըլլար:
Մեզի համար ուրիշ անուն չունէր ան. պէտք ալ չկար զինքը մասնաւորելու սովորական անունով մը:
Հայաստանցի ճամպա՛զն էր ու՝ այդքա՛ն…
Տղու մեր այդ յորջորջումին մէջ իմաստ կար՝ ներշնչման աղբիւր, Հայրենիքի ու պատմութեան ձայն…
Որովհետեւ Պոլսոյ Հայութեան ծանոթ սովորական լարախաղացներէ՛ն չէր ան, ո՛չ ալ լարախաղաց մը՝ անհատ — մահկանացու:
Բարոյակա՛ն անձնաւորութիւն էր Հայաստանցի ճամպազը:
Դարերու խորէն մնացած աւանդ՝ դարերուն փոխանցուելու նախախնամական կարգադրութեամբ:
Հայաստանցի՛ ճամպազն էր ան. փա՜ռք իրեն:
Ու տղայ մեր հոգին կը խանդավառուէր, երեւակայութիւնը կը բռնկէր, կուրծքը կ’ուռենար:
Որովհետեւ ան Հայաստանցի պանդուխտն ու տարագիրը չէր՝ ջարդի իրիկուան մը սարսափը տակաւին հոգիին մէջ, հալածական ու նուաստացած տարագիրը՝ ցուպ մը ձեռքին, մուրացիկի պայուսակը ուսէն վար, աղտոտ, խռիւ մօրուք մը սեւ, ու աւելի սեւ ու աւելի մութ աչքեր, խեղճուկ թաւ ձայն մը, որ փողոցներ հեռուէն կը լսուի, քանի կը շրջի Հայոց թաղերը, Հայրենի աւերտ ողբերգելու, պատառ մը հացի աղերսը շրթունքներուն.
«Մնացի՜, մնացի՜,
Օտա՜ր աշխարհ մնացի»…
Մենք կը տխրէինք ու կ’ամչնայինք անկէ…
Բայց Փէհլիվանը ճամպա՛զն էր. Հայաստանցի՛ ճամպազը, Տարօնի հպարտությու՛նը, Մշոյ դաշտի խրո՛խտ զաւակներէն մին, ամենէն երիտասա՛րդը փէհլիվաններուն, գրեթէ պատանի մը:
Կայտառ, լեցուն, կարմիր այտեր, կրակոտ ու թափանցող նայուածք, արագ ու թեթեւ քայլուածք ու շարժուձեւեր… Բայց, մանաւանդ, «հո՛վ» մը, որ իրեն հետ կը պտտցնէ և ուր հպարտութիւ՛նը կայ, բայց արհամարհանք չկա՛յ: Ուր ոյժին ինքնավստահութիւ՛նը կը զգաս և միանգամայն հաւատք մը՝ ապաւէն սուրբի մը շնորհներուն ու զօրութեան: Ուր փէհլիվանի ցուցադրութիւ՛ն կայ և աբեղայի համեստութիւն:
Ուր կայ շու՛նչ մը՝ Հայրենի երկրէ՛ն, աղուոր, արեւոտ շու՛նչ մը, որ կ’առողջացնէ՛…
Փէհլիվաններու երեւումն, ընդհանրապէս, առանց յառաջաբանի տեղի կ’ունենար:
Կը տեսնես՝ երեկոյ մը, Սկիւտար՝ Թէփէի շուրջի դաշտերէն զուռնէի զիլ ու զուարթ ձայն մը կը հասնի ականջիդ, և դհոլը կ’ արձագանքէ մինչեւ հանդիպակաց բլուրները՝ ուրախ իրարանցում մը ձգելով տղոց մէջ, որոնք թաղերը հոս — հոն կը խաղան:
Է՛հ, ի՜նչ խանդավառ հետաքրքրութեան առարկայ էր Փէհլիվանը մեր՝ տղոցս կողմէ, և ո՛վ կարող էր սանձել մեզ, երբ դհոլն ու զուռնէն լսէինք…
Պարզունակ, բայց դիւրահաղորդ նուագ մը՝ փէհլիվաններու նուագը, որ ցատկռտել կուտայ քեզ՝ ջիղերուդ մէջէն զուարթութեան թել մը հիւսելով, քայլուածքիդ ու մտքերուդ ազդելու չափ…
Ու կը լսես ամէն կողմէ.
«Հայաստանցի ճամպազնե՜ր եկեր են, տեսա՞ք»…
Կամ՝ չես գիտեր ի՛նչպէս, ու՛րկէ քաղուած մանրամասնութիւններ իրարու կը յաջորդեն ու շրջան կ’ընեն…
Դհոլն ու զուռնեն ուժգին թափով կը շարունակեն, մինչեւ որ հետաքրքիր բազմութիւն մը լարին շուրջ հաւաքուի:
Լարը բաւականին հաստ է, մօտաւորապէս՝ 25-30 ա/ա տրամագծով և պրկուած զոյգ մը հսկայ տոտիկներու վրայ, նման X-երու, որոնց վերեւի թեւերը աւելի կարճ են:
Չորս հաստատուն գերաններու պէտք կայ այդ տոտիկները շինելու համար:
Այդ գերանները երկերկու իրարու պէտք է կապել՝ իրենց վերեւի ծայրերեէն. յետոյ մէկ զոյգը միւսէն 12-15 մէթր հեռաւորութեամբ՝ իրարու զուգահեռաբար և գետինը ձգուած լարին ուղղահայեաց՝ կը պառկեցնեն այնպէս, որ լարը, որուն երկու ծայրերը նախապէս ամրացուցած են գետնին, անցնի գերաններու կապերուն վրայէն:
Չորս հոգի գերաններու կապուած ծայրերը օդին մէջ կը բարձրացնեն: Հետզհետէ լարն ալ միասին կը բարձրանայ ու կը պրկուի՝ քանի գերաններու վարի ծայրերը իրարու մօտեցուին:
Երբ բարձրութիւնը բաւական համարուի՝ գերաններու վարի ծայրերը փոքրիկ փոսերու մէջ կ’ամրացուին:
Փէհլիվանի բեմը պատրաստ է այլեւս:
Ըսեք զառիվեր մը, որուն կը յաջորդէ հարթավայր մը ու ապա զառիվայր մը, կամ, եթէ կ’ուզէք՝ առեք հսկայ վեցանկիւնիի մը ճիշդ կէսը և կ’ունենաք լարը քովէն դիտուած: Բարձրութիւնը 7-էն 8-10 մետր կարելի է հաշուել:
Բովանդակ կազմածը կը տարբերի եւրոպացի լարախաղացներու ունեցածէն:
Մերիններունը շատ ավելի պարզ է ու դիւրաւ հաստատելի և, ինչո՛ւ չըսել բուն բառը՝ գեղջուկ երեւոյթ մը ունի:
Այդ գեղջուկ երեւոյթը, սակայն, սիրելի՛ է դիտողին, որ կը պահանջէ կարծէս կատարեալ ներդաշնակութիւն մը՝ դհոլ զուռնէի, լարին ու լարախաղացին միջեւ:
Ինքը՝ փէհլիվանը, ահա՛, կը մօտենայ լարին՝ ծանր ու հանդիսաւոր քայլերով:
Բազմութիւնը մեծ հետաքրքրութեամբ կը դիտէ զինքը:
Եթէ դհոլին ձայնը ականջիդ դուռները չբախէ կամ՝ զուռնէի մեղեդին՝ չես գիտեր ու՛րկէ, բայց հինէն ի վէր ծանօթ պարերգի մը տպաւորութեան տակ եթէ չպահէ քեզ, պիտի խորհիս անպայման. «Աբեղան դէպի մատուռը կ’ուղղուի»… Բարեբախտաբար, իր գունագեղ հագուստը ուշադրութիւնդ կը գրաւէ ու աբեղան կը մոռնաս…
Գունաւոր բանուածքներով ճերմակ շապիկն է հագած, վարի մասերը գօտիին տակէն դուրս ելած են՝ շուրջանակի ծոպերու պատրանքը տալով: Իսկ կռնակին՝ գեղեցիկ արխալուխ մը:
Ուսերէն վար՝ խաչաձեւ անցւած ուլունքներ և խաչեր կուրծքը կը զարդարեն:
Նւազ հետաքրքրութիւն չեն ստեղծեր նաեւ այդ «քրիստոնէական յուռութքները», որոնք անպակաս են բոլոր Մշեցի լարախաղացներու վրայէն:
Գլխուն երբեմն դրած կ’ըլլայ Մշոյ ցածլիկ արախջին, երբեմն ալ՝ բոլորովին գլխաբաց է: Կապոյտ տափատին վերի մասը լայն է, իսկ վարը՝ սեղմ և ոտքերը՝ բոպիկ:
Օգնականները կը բերեն իր երկար ձողը, որուն մէկ ծայրը կեռ մը կայ երկաթէ:
Ինքը՝ լարին մէկ ծայրը կեցած, ձեռնամած, աչքերը փակ կ’աղօթէ: Երկիւղած ու աստուածանուէր աբեղան դարձեալ ձեր աչքերուն առջեւն է. դհոլն ու զուռնէն լռած են յանկարծ:
Փէհլիվանը չկայ, չկայ լարը, չկան գունագեղ հագուստները: Կայ վերացած աբեղայ մը միայն, որ աներեւոյթ խորանի մը առջեւ աղօթք մը կը մրմնջէ հոգեւին:
Բարեպաշտութիւն կը կարդաս իր դէմքին վրայ ու այնքա՜ն անկեղծութիւն՝ իր հաւատքին մէջ…
Աղօթքը աւարտած է: Աշխոյժով կ’ընդունի ձողը, կը համբուրէ զայն ու ճակտին կը տանի: Կը համբուրէ նաեւ լարը. կը խաչակնքէ ու յետոյ հաւասարակշռուած ձողը՝ երկու ձեռքերուն մէջ, կը բարձրանայ լարին վրայ, նախ՝ քանի մը արագ քայլերով, ապա՝ դանդաղ ու հանդիսաւոր:
Այդ պահուն, օգնականները՝ վարէն լարին կառչած, աւելի կը պրկեն, մինչեւ որ Փէհլիվանը կատարը հասնի:
Դհոլն ու զուռնէն սկսած են նո՛ր թափով մը: Այս անգամ՝ հանդիսաւորութիւն մը կը զգաս նուագի՛ն մէջ ալ, որ Փէհլիվանի շարժուձեւերը կը դաշնաւորէ:
Եղանակի չափին հետ՝ ան՝ մէկ ոտքին վրայ կեցած, միւսը կը ճօճէ օդին մէջ ու այսպէս՝ փոխն ի փոխ և քայլ առ քայլ իր վերելքը շարունակելով:
Մերթ ընդ մերթ կը լսուի փեհլիվանի ձայնը, որ դհոլին ու զուռնէին կը տիրապետէ:
Ոգեկոչում մըն է կարծես, ուրկէ հազիւ կարելի կ’ըլլայ որոշել «Սուլթան Սբ. Կարապետ» բառերը: Մնացեալը կը տպաւորէ, բայց անհասկանալի կը մնայ առաջին առթիւ: Հետզհետէ ուշադիր ականջ տալով ու զիրար հարցուփորձելով՝ կը լուծուի գաղտնիքն այդ հոգեբուխ ոգեկոչումին, ուր այնքա՜ն միամիտ ու մաքուր հաւատք մըն է խտացած, այնքա՜ն անսեթեւեթ բարեպաշտութիւն, որ տակաւ կը վարակէ հանդիսատես քրիստոնեայ բազմութիւնը:
Եա՜ Մշո՛յ Սուլթան
Չանկլի Դիւան
Սուրբ Կարապետ,
Դու իմ տատ կանգնես…
Ու կը պատմեն քեզի հրաշալի հէքէաթը Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետի:
Տեսե՞ր ես դուն, ա՛յ տղայ, Տարօն Աշխարհը, Մշոյ դաշտը անծայրածիր, ուր նայուածքդ կը կորսուի…
Ականջ տուե՞ր ես արդեօք Արածանիի ջուրերուն, կամ՝ լսե՞ր ես դուն զանգերը — իր զօրութեանը մեռնիմ — Սուրբ Կարապետի զանգակատան, հոգ չէ, թէ քառասուն մղոն հեռուէն…
Մե՜ղք քեզի, հազա՜ր մեղք քեզի պէս Հայուն, որ իր Հայրենի աշխարհը չէ տեսեր, Բիւրակն ու Իննակը չի գիտեր…
Ի՞նչպէս պատմել քեզի, ա՛յ տղայ, գեղեցկութիւնը Իննակնեան սարերուն, զով պուրակներն ու աղբիւրները՝ սառն ու զուլալ ջուրերով…
Պատմելն ի՞նչ օգուտ…
Ահա՛, այդ Իննակնեան սարերուն Քարկէի բարձունքին վրայ է կառուցուած դարաւոր տաճարը Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետի»:…
…«Աշուղներու, փէհլիվաններու, նալղրաններու շնորհ բաժնողը ինքն է՝ Յովհաննու Սուրբ Կարապետը:
Առանց անոր շնորհին, ի՞նչպէս մեր փէհլիվանը այս բարձր լարին վրայ պիտի կարենար պարել ու այսքան հիւնար ցոյց տար ժողովուրդին:
Սուրբ Կարապետն է, որ դժուարին վայրկեաններուն Փէհլիվանին ձեռքէն կը բռնէ, ու անոր համար է, որ Փէհլիվանը միշտ իր անունը կուտայ ու օգնութիւն կը խնդրէ:
Ու Սուրբ Կարապետը կը հսկէ անոր վրայ ո՛չ միայն լարը բարձրացած ատեն, այլ՝ ամէն տեղ, փորձանքն ու վտանգը կը հեռացնէ անկէ, զայն հզոր ու անխոցելի կը դարձնէ:
Կը բավէ, որ հաստատ հաւա՛տք ունենայ միայն:
Մարդ չի՛ համարձակիր Սուրբ Կարապետի պաշտպանեալին ձեռք վերցնել: Աւազակ քիւրտերն անգամ կը սարսափին Սուրբի վրէժխնդրութենէն, որովհետեւ անողոք է ան ու խստօրէն կը պատժէ:
Քանի՜ քանիներ կան անոր վրէժխնդիր բազուկին տակ ջախջախուած»…
«…Ի՛նք կ’ընտրէ իր շնորհներուն արժանի եղողները ու գիշերը տեսիլքի մէջ կ’երեւայ անոնց: Երբեմն՝ ասպետի մը կերպարանքը առած, զէն ու զրահով, կարմիր նժոյգ մը հեծած, որուն բաշերն ու պոչը կը բոցավառին:
Երբեմն ալ հսկայ ծերունի մը կը դառնայ, հանդարտ, վստահելի, բայց՝ անխախտ ու զօրեղ նայուածքով, լուսաւոր աղբիւրի մը պէս՝ ընտրեալին հոգիին մէջ իր հրաշագործ զօրութեան գիտակցութիւնը և հաւատքը կը հոսեցնէ:
Ու կը հրամայէ սուրբը, որ իր ընտրեալը լարին վրայ բարձրանայ ու պարէ:
Կարելի չէ՛ ընդդիմանալ իր կամքին կամ տարակուսիլ ու չհաւատալ շնորհուած կարողութեան:
Սուրբը իր երեւումները կը կրկնէ ընտրեալին ու անոր պարագաներուն, ու մինչեւ իսկ կը սպառնայ սերունդով վրէժխնդիր ըլլալ՝ եթէ իր կամքը չկատարեն:
Ընտրեալը, որ իր ստացած շնորհին պատճառով «տուածուրիկ» կը կոչուի ժողովուրդին կողմէ, ընդհանրապէս 8-10 տարեկան տղայ մըն է: Եղած են նոյնիսկ աղջիկներ ալ, որ անուն և համբաւ շինած են իբր ճարպիկ լարախաղացներ:
Տուածուրիկը ու իր ծնողքը միջոց մը կը գտնեն՝ կազմածն ու փէհլիվանական հագուստները ճարելու: Ու մէկ-երկու տարի վէրջ՝ ան կ’իյնայ գիւղէ-գիւղ, աշխարհէ-աշխարհ՝ իր հիւնարը ցոյց տալու, Սուրբ Կարապետի փառքը ներբողելու:
Վարդավառի տօնին բոլոր փէհլիվանները կերթան Քարկէի տաճարը՝ շնորհատու սուրբին երկրպագելու:
Ու վանքի դարպասին մօտ բազմաթիւ լարեր կը լարուին, մրցումներ տեղի կունենան:
Հոն են նաև աշուղները՝ իրենց նոր երգերով, ու նալ-դրանները, որոնք ոյժի ապշեցուցիչ ապացոյցներ կուտան:
Հայրենի երկրի ամէն մէկ անկիւնէն բազմահազար ժողովուրդ կը դիտէ փէհլիվաններն ու նալ-դրանները, կը լսէ աշուղներու երգերը ու փառք կուտայ Սուրբ Կարապետի հրաշագործ զօրութեան:
Կըսեն, որ շատ դարեր առաջ, Սբ. Կարապետի տաճարին նո՛յն այդ գետնին վրայ, Քարկէ լերան բարձունքը կառուցուած են եղեր հսկայ մեհեանները մեր հեթանոս պապերու աստուածներուն:
Այնտե՛ղ է եղեր մեհեանը ա՛յն հզօր աստուծոյն, որուն բոցեղէն ծնունդը երգած են անծանօթ աշուղներ:
Հին Հայոց Ոյժի և պատերազմի աստուածը, որուն մօրուքը և մազերը բոց էին և աչքերը՝ մէկ-մէկ արեգակ:
Քրիստոնեայ եպիսկոպոս մը քանդեր է այդ մեհեաններն ու անոնց տեղ կանգներ է տաճարը Սբ. Յովաննու Կարապետի:
Բայց կըսեն, թէ այդ աստուածը, որ նաեւ «Աստուածահայր զօրութեան» կը կոչէին, մեհեաններու քանդումէն վէրջ չէ՛ հեռացած Քարկէի բարձունքէն:
Շատեր կը հաւատան, որ այդ հսկայ աստուածը կը մնայ այնտեղ և մի՛շտ էլ պիտի մնայ…
Թերեւս ատոր համար է, որ մեր Մշոյ Սբ. Կարապետը շատ աւելի ասպետական է ու հեթանոս՝ մինչեւ իսկ Քարկէ լեռան վրայ, քան իրեն ձօնուած հարիւրաւոր տաճարներու ու վանքերու մէջ:
Ան ոյժի և քաջութեան վարդապետն է և յաղթանակներու հրաշագործ գործակիցը և աւելին՝ ան վրէժխնդիր է ու հարուածել գիտէ…
Ա՛հ, մեր Յովհաննու Սբ. Կարապետը սուրբ Կարապետ չէ՛, անոր հոգիին մէջ հեթանոս հրեղէ՛ն աստուածը կ’որոտայ տակաւին:
Վարդավառն ի՛ր տօնը չէ, այլ՝ «Հի՛ն աստուածներէ» փոխանցուած փառաւոր ժառանգութիւն մը»…
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
