«ՅՈՐԺԱՄ ՀԱՅՈՑ ԶԱՏԻԿԸՆ ԳԱՅՐ»…
(«ՅՈՒՇԻԿՔ ՀԱՅՐԵՆԵԱՑ ՀԱՅՈՑ»)
Ամիսներ առաջ՝ Հայկյան Սրբազան տոմարի Արեգ ամսվա Արեգ օրով՝ գարնան օրահավասարով (մարտի 21-ին) սկսվող «Հայկեան Ամանոր — Զատիկի» շնորհավորանքն էին հղում Հայկազուն Քրմերը՝ Քուրմ Հարութ Առաքելյանն ու Քուրմ Միհր Հայկազունին՝ ազդարարելով Հայոց 13565 թվականը:
Ղ. Ալիշանն իր «ՅՈՒՇԻԿՔ ՀԱՅՐԵՆԵԱՑ ՀԱՅՈՑ» ուսումնասիրության մեջ անդրադառնում է Հայոց մեջ տարվա սկզբին առնչվող խնդրին, նրա խորհրդին, «հին ու նոր տոմարներից բխած խառնաշփոթին», ափսոսանքով նշելով, որ Հայկազուն խորհրդապահ Քրմերը «ծածկել են իրենցից ծեսերի՝ «հանդեսների կարգը». («…կրօնական տարւոյն եւ Արեգին սկզբան հանդէսներն՝ Հայկազանց խորհրդապահ Քրմարանաց հետ ծածկուած են մեզմէ»)…
Եվ պարծանքով շեշտում է, որ հնագույն ժամանակներից ի վեր Հայկազուն Քրմե՛րն են անփոփոխ պահպանել ու, հազարամյակներ շարունակ փոխանցելով, մեզ հասցրել ճշգրիտ տոմարը՝ «գեղեցիկ բնական ճշմարտություններով»…
«Բա՛ց օրացոյցդ եւ նայէ՛, կու տեսնես, որ Արեգ ամիսն Խոյի տանուտէրութեան հետ կու կսկի, որ է կէտն գարնանային գիշերահաւասարի․ եւ ուրախութեամբ պարծէ՛ Նախնեացդ վրայ, որ այս գեղեցիկ բնական ճշմարտութիւնը անփոփոխ պահելով յաւուրց ջրհեղեղին՝ հասուցեր են մինչեւ ի մեզ, եւ մեզմով օտարաց, առեալ իրենց գերադիւցազն Նախահօրմէն, ի Հայկէն, որ ոչ միայն ճարտար շարժիչ էր աղեղան, այլ եւ՝ թուոց եւ չափուց»։
Մարտ ամսին, երբ ձմռան ցուրտ ու երկար ամիսներից հետո «ցերեկվա թագավորը»՝ Արեգակն իր ճառագայթներով վերստին զարդարում է երկիրն ու ազդարարում ծաղկազարդ ու պտղալից օրերի գալուստը՝ «կարճացնելով կրակարանի ժամերը», Հայոց Զատիկի գալուստն է ավետում Բնությունն իր վերազարթոնքով…
Նավասարդյան տոները՝ Հայոց Աշխարհի Բերքի՛ տոնը «Նոր տարվա» հետ շփոթողների համար ստորև ներկայացնում ենք մի հատված՝ քաղված Ղ. Ալիշանի վերոհիշյալ գրքից, ուր Գարնանը փթթող Բնության ու հորդացող աղբյուրների բերած ուրախությամբ ողջունվում են գալիք պտղաբեր օրերը…
«Է․ Սկիզբն տարւոյ եւ մարդկութեան ի Հայս
Մարտի 9 — 21
Ա
Ահաւասիկ Մարտ ամիս, որուն սպասեցինք չորս ցուրտ եւ երկայն ամիսներ․ բոլոր բնութիւն կու հառաչէր, կու կանչէր զմարտ․ ոչ իբրեւ տարւոյ գեղեցկագոյն ամիսը, այլ՝ պատճառ մերձաւոր գեղեցկութեանց․ ոչ իբրեւ զապրիլ դալար, կամ գունաւոր իբրեւ զմայիս, ծաղկազարդ եւ պտղացոյց, այլ այդ ամենայն շնորհաց նշա՛ն տուող․ եւ ծնող մանկագոյն եւ զուարթագոյն եղանակի տարւոյն, — գարնան։
Գարունն դեռ եկած — տիրած չէ, այլ, ահա՛, կու գայ եւ յառաջէ, եւ ձմեռն երթայ եւ հեռանայ։
Մեր կրակարանին ժամերն կու կարճընան․ առաւօտն կու կանխէ, իրիկունն կ՚ուշանայ։
Ցորեկն աճելով՝ իր թագաւորին (արեգական) ճառագայթներովը կու զարդարի․ օդն կու զգայ եւ կու պահէ զտաքութիւնն․ կու զգան ջուր եւ հող․ ցամաքած, սեւացած, պնդացած երկիրն՝ ձմեռուան ձիւնը եւ եղեամը կու հալեցընէ եւ կակղանայ․ եւ ահա հինգ — վեց ամիս իր ծոցը թողեալ թաղեալ սերմանք, թմրեալ թոռմեալ տունկք՝ ծայր արձըկեն, կանչն կ՚ընծայուի, կարմիր կու գայ, ծաղիկ կ՚երեւի։
Իրաւ, դեռ մեր բարձրադիր աշխարհին ամեն տափերն այլ իրենց կերպարանքը չեն փոխեր, եւ այս շնորհքներն չերեւիր վրանին․ դեռ ձիւն եւ սառն յամառեալ կու բռնեն զսար ու ձոր, բայց ամենեւին անզգայ այլ չեն․ ալեւոր ժայռերն սկսին սեւ խայծ առնուլ․ հողն թէ եւ ոչ դալար՝ գոնէ կու յայտնէ զինքն եւ կու ջանայ թօթուել վրայի ճերմակ թանձրութիւնը։
Մեր հիւսիսային խորահովիտներն, եւս առաւել արեւելեան եւ հարաւոյ եզերքն՝ կ՚առնուն բարեխառն կլիմայից հաւասար գարնան գոյն եւ շնորհք․ որք արդէն մեր դրացեաց եւ մեր դէպ ի հարաւ գաղթական եղբարց երկիրներուն վրայ համարձակ կու փայլին, եւ զուարթացեալ բնակիչքը ի գործ եւ ի զբօսանս հանեն։
Ահա Թադոս տիրոջ երգաձայնն այլ Երուսաղեմէն կու գայ․
Հա՜ մըտաք յամիս մարտին․
Ծառերն ամենայն ծաղկին…
Հոտըն գայր գարնանային
Լոյսն ելնէ Հայոց Զատկին: …
Մենք՝ թէ՛ ծաղիկը եւ թէ՛ լոյսն ամենուն հաւասար մաղթելով, լսենք ուրիշ ճարտարագոյն երգչի եւ բազմարուեստ անձի մ՚այլ, որ Տիգրանակերտի կողմերէն կ՚երգէ, նոյնպէս մարտի ծաղկանց հետ խառնելով Զատկին յիշատակը։
Մարտըն կու գայր ծաղկըներով,
Երկնից հաւերըն կարդալով,
Հրեշտակապետք փառըս տալով․
Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Բարկ արեգակըն ծագեցաւ․
Սաստիկ ձըներըն հալեցաւ․
Գառն ու մաքին ընծայեցաւ․
Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Ամպ ու երկինքըն խիստ գոռաց,
Ողորմութեան ցօղըն ցօղաց,
Ծով ու գետերըն խիստ ծըփաց․
Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Աղբերակունքըն յորդորին
Ծառ ու ճըղերըն զարդարին․
Խոտ անասունքըն կերակրին․
Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Մարդապէս է դատեր մեղուն,
Ժողվեր ծաղիկն ի լեռներուն․
Ոչ վախենայ ի մեռելուն,
Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Պիւլպիւլ ղումրին` առաւօտուն
Երկիր դարձեր վարդին հոտուն,
Գանկատ կ՚առնէր նա ի հողմոյն,
Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Կաքաւըն գայր սարէ ի սար
Կարկաչելով ի ձորն ի վայր,
Զաստուած օրհնէր ինքն անդադար,
Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Հաւ ու ձագերն հաւսարական
Սաղմոս ասեն նոքա լըման,
Աղաղակեն առ տէր միայն
Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Դաշտ ու սարերըն նորոգին
Եւ զերդ նոր հարսըն զարդարին,
Ի յԱստուծոյ փառաւորին,
Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Քար արտասուս բղխէ ըզջուր,
Որպէս ըղծով եղեւ աղբիւր․
Վարդ ու ծաղիկն է համասփիւռ․
Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր…
…Եւրոպիոյ մէջ այլ կան աշխարհք, ուր գարնան գալը հանդիսիւ կատարեն Զատկի օրերը, բնութեան եւ շնորհաց հաճոյագոյն երկու յիշատակները յիրար զուգելով, զգարուն եւ զԶատիկ․ ինչպէս մեր երգիչն այլ, որ է ըստ ոմանց արքեպիսկոպոսն Ամդայ, Մկրտիչ Նաղաշ, թերեւս մեր ամենէն նշանաւոր եւ ճարտար անձն ԺԵ դարուն մէջ։
Ինքն Հայկական Միջագետաց ծնունդ եւ հոգեւոր տէր բազմաթիւ վիճակաց այն կողմերուն՝ Հայաստանի շատ գաւառներէն առաջ կու տեսնէր գարնան բերքը․ եւ մեզի հետ կ՚ողջունէր այս օրերս, եւ մեզմէ առաջ այլ՝ բաբելական կամ լալական ուռենեաց երկայն խարտեաշ խոպոպները, լելակին տերեւները, լորւոյն (tilleul) կարմիր բողբոջները․ հոն արդէն պարկեշտ մանուշակն կապոյտ աչուըները բացեր է իր անխնամ մենարանէն, անուշիկ հոտ մը խառնելով անուշիկ հովի մը․ եւ եթէ ասպատակող գնդի մը վերջամնաց զօրաց նման` յանկարծ բարբարոս հոմ մը չփչէ, օրէ օր բուսաբերութիւնն կու յառաջէ, եւ գրեթէ դիտող աչք մը չի կրնար հասնիլ անոր շուտ շուտ զարգանալուն։
Արդ անտարակոյս բնութիւնն կու նորոգուի, ծերացեալ տարին կու վերջանայ, կամ նորէն մանկանայ․ եղանակաց եւ ժամանակաց սկիզբն դարձեր է։ Արժան էր, որ այս բնութեան նորոգութեան եղանակին սկսէին ժողովուրդք իրենց քաղաքական տարին, եւ գարնան գիշերահաւասարին կարգել իրենց կաղանդը կամ խնդարար նուիրամսակը: Յասմ մասին շատ խելոք եւ իրաւամբք գործէին հին ժողովուրդք, որոց առջեւ մեք ծաղկեալ նոր ժողովուրդքս անտեղութեամբ անյարմար միջոցէ մը կու սկսիմք մեր տարին, (ձմեռնային արեւադարձէն 10 կամ 20 օր վերջը, 1 յունուարի)։
Այն հին ազգերէն մինակ քիչ շատ անփոփոխ մնացած Հրեայն մինչեւ ցայսօր իր սրբազան տարին կու սկսի գարնան հետ, միայն թէ տարին արեւու հետ համեմատելու ատեն ամիսներն այլ լուսնի հետ կ՚ուզէ յարմարցընել, որով ոչ ճիշդ եւ ոչ միշտ գարնան հետ կու սկսի տարին։
Բարեբաղդաբար, յայսմ իր հետ եւ իրմէ հին ազգ մ՚այլ կայ՝ որ նոյնպէս իր հին սրբազան տարեմուտը հաւատարմութեամբ կու նշանակէ իր տօմարին մէջ, եւ մինչեւ ցարդ միշտ արժանապէս կու սկսի այդ տարին՝ երբ արեւն անոր եւ իր սիրական Խոյ աստեղատունը մտնէ, որ է ըսել սոյն որս գարնանամտի, (9 մարտի կամ 21 ըստ նոր տոմարի)։
Այս ազգս` որ յայսմ մասին աւելի քան զՀոռոմս եւ զՀելլէնս՝ իմաստասէր մանաւանդ թէ ճշմարտասէր գտնուեր է, եւ այս գիւտը պահեր է՝ թերեւս յանգէտս օտարաց, Հա՛յ ազգն է․ որոյ համար իրաւամբ պարծելով իր հին հեղինակաց մէկն, անոր աստուածատուր ձրից մէկը սեպելով իր տօմարն այլ, կ՚ըսէ համարձակապէս, թէ Աստուծմէ առին «զտումարն, անդ Մովսէս, աստ ՀԱՅԿՆ յառաջ քան զնա»։
Հայոց քաղաքական սովորական տարին ալ, ըստ ամենայն հին ազգաց (որոց ռամիկն ոչ երբէք աստեղաբաշխ կ՚ըլլայ) շարժական եւ փոփոխական էր, նահանջ չընելով․ այլ սրբազան տարին` հաստատուն է․ որոյ սկիզբն ոչ ըստ քաղաքական տարւոյ, Նաւասարդ ամիսն է, լատինաց օգոստոսի 11-23 -ին հաստատեալ անշարժապէս, այլ բուն արեւու ամիսն, ԱՐԵԳ։
Բա՛ց օրացոյցդ եւ նայէ՛, կու տեսնես, որ Արեգ ամիսն Խոյի տանուտէրութեան հետ կու կսկի, որ է կէտն գարնանային գիշերահաւասարի․ եւ ուրախութեամբ պարծէ՛ Նախնեացդ վրայ, որ այս գեղեցիկ բնական ճշմարտութիւնը անփոփոխ պահելով յաւուրց ջրհեղեղին՝ հասուցեր են մինչեւ ի մեզ, եւ մեզմով օտարաց, առեալ իրենց գերադիւցազն Նախահօրմէն, ի Հայկէն, որ ոչ միայն ճարտար շարժիչ էր աղեղան, այլ եւ՝ թուոց եւ չափուց։
Միանգամայն եւ ցաւէ, որ չեմք կրնար դեռ ի գործ դնել եւ զուգել այս հին տօմարը նորոյն հետ եւ վարել։
Քաղաքական տարւոյ սկզբան հանդիսից, այսինքն Նաւասարդին, փոքր ի շատէ տեղեկութիւն ունիմք․ այլ կրօնական տարւոյն եւ Արեգին սկզբան հանդէսներն՝ Հայկազանց խորհրդապահ քրմարանաց հետ ծածկուած են մեզմէ:
Շատ է գիտելն եւ տեսնելն, որ իմաստութեամբ գարնան սկզբան հետ Արեգին սկիզբն այլ զուգած և նշանակած է Հայադիրն»։
