«…ՊԵՏՔ ԷՐ ՆՐԱՆԻՑ ՎԵՐՑՆԵԼ ԱՅՆ, ԻՆՉ ԳՐԱՎՈՒՄ ԷՐ ԺՈՂՈՎՐԴԻՆ»…
Վաղ միջնադարյան հայկական քանդակագործությանն առնչվող հարցերի պարզաբանմանն է նվիրված Հայ հնագետ, պատմաբան, Պատմական գիտությունների դոկտոր Բաբկեն Առաքելյանի՝
«Հայկական պատկերաքանդակները 4-7-րդ դարերում», (Երևան, 1949թ.) ուսումնասիրությունը: Հեղինակը պատմական քննությամբ ներկայացնում է մշակութային ընդհանուր պատկերը հիշյալ ժամանակահատվածում՝ հնագույն շրջանից փոխանցված շերտերը, Հայոց քանդակագործական արվեստի ակունքները…
Անդրադառնալով կրոնական պատկերաքանդակների դերին ու նշանակությանը, նա գրում է.
…«Կրոնական քանդակագործությունը կոչված էր ամրապնդելու քրիստոնեական հավատը ժողովրդի լայն շերտերի մեջ: Այդ քանդակագործությունը ակնառու քրիստոնեական քարոզ էր բանավոր և գրավոր խոսքի հետ մեկտեղ: Պատասխանելով իրենց հակառակորդներին՝ պատկերահարգներն ասում էին. «Մեր արուեստս լոյս է, զի ծերք և տղայք առհասարակ վերծանեն. իսկ զգիրս սուրբս սակաւք ընթեռնուն» (Կաղանկատուացի, էջ 303):
Այստեղ աներկմիտ է ասված քանդակների նշանակության մասին, ով չի կարող սուրբ գիրքը կարդալ, թող ակնառու կերպով տեսնի նրա ամենակարևոր առասպելներն արտահայտող պատկերները, որոնք ավելի մեծ ներգործող ուժ ունեն, առավել արտահայտիչ են և անմիջական: Այդ էր պատճառը, որ քրիստոնեության առաջին դարերում ողջ քրիստոնեական աշխարհը ողողվեց հին կտակարանի և ավետարանի զանազան պատմվածքներն արտահայտող պատկերներով:
Կրոնական պատկերները կոչված էին ամրապնդելու քրիստոնեության տակավին խախուտ դիրքերը:
Հարկավ, Հայաստանում դեռ մեծ էր հեթանոսների թիվը»: (Քրիստոնյաները «հեթանոս» էին անվանում իր ազգայինին՝ «էթնոսին» հավատարիմ մնացողին, որը չէր ընդունում օտարի կողմից պարտադրված կրոնը՝ քրիստոնեությունը և ապրում էր իր Նախնիներին փառաբանեով, իր Նախահայրերի ուսմունքը շարունակելով: Կ. Ա.):
«Պապ թագավորի ժամանակ (369-374թ.թ.) Ներսես կաթողիկոսի մահից հետո, նույնիսկ շատ քրիստոնյաներ հեթանոսության վերադարձան:
Պատմիչը գրում է.
«Յետ նորա (Ներսեսի) ելիցն յաշխարհէս բազում գաւառք Հայոց և բազում մարդիկ ի հնութիւն դիւապաշտութեան դարձան և ընդ բազում տեղիս Հայոց կուռս կանգնեցին ի համարձակութենէ թագաւորին Պապայ… բազում պատկերս կանգնեալ երկիր պագանէին»… (Փաւստոս, էջ 344-345):
Իսկ քիչ հետո՝ 5-րդ դարում, թեև կուռքերը ոչնչացված էին, բայց «կռապաշտությունը» շարունակում էր մնալ և բավական տարածված էր: Ժողովուրդը գերադասում էր հետևել իր հնամենի հեթանոսական սովորույթներին (երգ, պար, թատերական խաղեր, բնապաշտական ծեսեր, գուսաններ և այլն), քան կրոնավորների քարոզներին:
Ժամանակի Հովհան Մանդակունի (478-490) կաթողիկոսը կշտամբում էր ժողովրդին, որ նրանք թատերական խաղերին, պարերին, գուսանական երգերին ավելի են ունկնդիր լինում, քան եկեղեցուն, որ «թատերք սատանայականք ցնծան խայտալով և եկեղեցիք Քրիստոսի միշտ ողբան դառնապէս» (Յովհաննու Մանդակունւոյ Ճառք, «Վասն անօրէն թատերաց դիւականաց», էջ 131):
Պետք էր հեթանոսներին քրիստոնեական դավանանքի բերել նաև հեթանոսությունի՜ց վերցրած միջոցներով:
Եկեղեցական արարողությունները թատերականացվում են, եկեղեցին յուրացնում է մի շարք հեթանոսական տոներ, իսկ կռապաշտական քանդակների տեղ բռնում են քրիստոնեական քանդակները:
Քանի դեռ հեթանոսությունը ժողովրդի մեջ բավականին զորեղ էր մնում, պետք էր նրանից վերցնել այն, ինչ գրավում էր ժողովրդին:
Այսպիսով, քրիստոնեությունը հեթանոսությունից շատ բան է յուրացրել:
Բաց թողնելով այդ հարցի քննությունը, որ մեր թեմայից դուրս է, անհրաժեշտ ենք համարում մեջբերել պատմիչների մի քանի վկայությունները քրիստոնեության և հեթանոսության հարաբերությունների վերաբերյալ, որով և մասամբ բացատրվում է մահարձանների և նրանց վրա հանդիպող զարդաքանդակների երևան գալը:
Ամենից առաջ քրիստոնեական եկեղեցին յուրացրեց հեթանոսական տաճարների կալվածքները, դրանով իսկ ապահովեց իր՝ որպես ֆեոդալական կազմակերպության տնտեսական բազան:
Քրմերն այնքան կալվածքներ էին ձեռք բերել և այնքան հարստություններ կուտակել, որ Փավստոսը նրանց անվանում է «տոհմք և ազգք աշխարհաւերք աշխարհակերք», իսկ Ագաթանգեղոսը վկայում է, թե Աշտիշատի մեհյաններն ավերելուց հետո նրանց կալվածքները, բազմաթիվ դաստակերտները «նոցին գետնովքն և սահմանօքն ի ծառայութիւն նուիրեցին եկեղեցւոյ սպասաւորութեան» (Ագաթանգեղոս, էջ 406: Նույնը վկայում է և Զենոբ Գլակը, էջ 35):
Ինքը՝ Աշտիշատն էլ դարձավ եկեղեցական կենտրոն:
Նույն հեղինակը վկայում է, թե «յեկեղեցի գրաւէին և զԹորդան» (էջ 408): Երեզի Անահիտի հռչակավոր տաճարի, Թիլի Նանեական մեհյանի և Բագահառիճի Բարշամինի մեհյանի մեծ գանձերը և կալվածքները նույնպես գրավվեցին հօգուտ եկեղեցու (նույն տեղում, էջ 410-412):
Կալվածներ գրավելը դեռ բավական չէր, ժողովրդի աչքին մեծ հմայք ունեին հեթանոսական սրբավայրերը. պետք էր նրանք ևս յուրացնել:
Փավստոսն ուղղակի վկայում է, թե «Որ յառաջ էին տեղիք պատկերաց կռոցն… եղեն տուն աղօթից և տեղի ուխտից ամենայն ումէք» (Փաւստոս, էջ 12):
Հիրավի, հայկական հին եկեղեցիների հնագիտական ուսումնասիրություններն էլ ցույց են տվել, որ Դիրաքլարի (Կառնուտի, Կ.Ա.), Երերուքի, Տեկորի, Մրենի, Գառնիի, Զվարթնոցի և այլ շատ եկեղեցիներ կառուցված են հենց այն տեղերում, ուր առաջ եղել են հեթանոսական մեհյաններ:
Երբեմն նույնիսկ քրիստոնեական եկեղեցին կառուցված է հեթանոսական տաճարի հիմքի վրա կամ եկեղեցի կառուցելու համար օգտագործել են կռատան տաշած քարերը: (Զենոբ Գլակ, էջ 33):
Թորդանը, որտեղ մի ժամանակ կանգնած էր Անահիտի մեհյանը և բագինը, դարձավ Լուսավորչի տան տոհմական գերեզմանոց (Փաւստոս, էջ 10):
Եղիշեն վկայում է, թե եկեղեցու մեջ օգտագործելու համար գրավեցին նույնիսկ զրադաշտական մեհյանների-ատրուշանների կահկարասին և նվիրեցին «ի սպաս տերունական սեղանին» (Եղիշէ, էջ 99):
Քրիստոնեությունը յուրացրեց նաև հեթանոսական տոները:
Նավասարդի, Ամանորի տոները կարգվեցին քրիստոնեական տոներ՝ ի հիշատակ Հովհաննեսի և Աթանագինեսի, իսկ նրանց վայրը մնաց Բագավանը:
Նույնը կարելի է ասել Ջրօրհնեքի տոնի վերաբերյալ, թո՜ղ տասնյակ այն սովորություններն ու սնոտիապաշտական հասկացությունները, գուշակությունները, որոնք հեթանոսական շրջանում սկիզբ առնելով, որոշ չափերով պահպանվել են նույնիսկ մեր օրերը:
«…Վերջապես քրիստոնեության մեջ մտան նույնիսկ պաշտամունքի նախկին պաշտոնյաները՝ քրմերը, նրանց որդիները: Պատմիչը վկայում է. «Զդաստակերտսն և զսպասաւորսն քրմօքն հանդերձ և նոցին գետնովքն և սահմանօքն ի ծառայութիւն նուիրեցին եկեղեցւոյ սպասաւորութեան» (Ագաթանգեղոս, էջ 406), կամ՝ «Ժողովել տայր սուրբն Գրիգոր զմանկունս քրմացն և զպաշտօնեայս կռօցն և աղաչէր զնոսա՝ դառնալ ի տէր աստուած» (Զենոբ Գլակ, էջ 35)»:
…«Գրագիտությունը գերազանցապես քրմերի և նրանց որդիների սեփականությունն էր կազմում: Այդ էր պատճառը, որ երբ պետք էր պատանիներ հավաքել կրթության ուղարկելու համար, ապա առաջին հերթին քրմերի՜ որդիներին հավաքեցին: (Ագաթանգեղոս, էջ 438-441)»: (Հայկեան Միաբանութեան Քրմերի հաղորդմամբ՝ Հայկազունի Քրմերից ոչ ոք օտար կրոնի պաշտոնյա չի դարձել՝ մնալով հավատարիմ ազգային ուսմունքին: Կ.Ա.):
«Քրիստոնեությունը շատ բան վերցրեց հեթանոսությունից և իրեն հարմարեցրեց: Ի թիվս դրանց վերցրեց նաև պատկերների, քանդակների միջոցով մարդկանց մտքերի և զգացմունքների վրա ներգործելու չափազանց կարևոր արվեստը:
Քրիստոնեական կրոնական մոլեռանդությունը առավելապես հաստատվեց հենց այդ պատկերների միջոցով, բայց այդ անհնարին կլիներ առանց այն մոլեռանդության, որը տածվում էր դեպի նոր կրոնը և կրոնական տեսարանները»…
«…Հավատացյալ մարդուն հարկավոր էր տեսնել իր հավատալիքն արտահայտող պատկերները, և նրա ներքին վախը, ակնածանքն ու հավատը դեպի այդ պատկերները, որ մոլեռանդության էին հասնում, այնքան մեծ էին, որ այդ պատկերների արվեստին, կարելի է ասել, նշանակություն չէր վերագրվում:
Կարևորը պատկերն էր և ո՜չ նրա արվեստը:
Մասամբ և դրանով պետք է բացատրել հին քրիստոնեական քանդակների պրիմիտվիզմը, անարվեստ լինելը, անգամ հնում՝ հելլենիստական բարձր մշակույթ ունեցող երկրներում, օրինակ՝ Եգիպտոսում, ուր քանդակագործական փորձի պակաս չկար, և հաճախ հեթանոսական շրջանից եկող քանդակները՝ բարի հովվի քանդակը, սարկոֆագների վրա հանդիպող քանդակները աշխարհիկ թեմայով և այլն, կատարվում էին բարձր արվեստով, մինչդեռ քրիստոնեական սյուժեները արվեստով շատ հետամնաց էին:
Հայաստանում ևս կարևորությունը տրվում էր սյուժեին, որը բավական է լիներ այնպիսին, որպեսզի «ծերք և տղայք առհասարակ վերծանէին»…
Հայկական բարձրավանդակի տարբեր շրջաններից գտնված քանդակազարդ հնագույն քարակոթողներին 10-րդ դարից սկսած փոխարինեցին խաչքարերը, որոնք, ինչպես նախկինում եղած կոթողները, զանազան նպատակներով էին կանգնեցվում և որոնցում, ինչպես այլուր, շարունակվեցին կիրառվել հնագույն խորհրդանիշները՝ քրիստոնեականի հետ համադրվելով…
