ՀՈՂԻ Ու ՋՐԻ ԸՆԴԵՐՔԻՑ ՀԱՌՆՈՂ ԱՆՑՅԱԼ…

1980 թվականին Իրաքում՝ Մոսուլի ջրամբարի կառուցման հետևանքով, հնագիտական մի ընդարձակ վայր ընկղմվեց ջրի տակ:

Արդեն 2010 թվականից հայտնաբերված հնավայրում, ավաղ, պեղումներն անհնար էին դարձել:

Երեկ, Տուբինգենի համալսարանի մասնագետների հայտարարությամբ, գերմանացի ու քուրդ հնագետների կողմից բացահայտվել է 3.400 տարվա վաղեմության բրոնզեդարյան պալատական հսկայական մի համալիր՝ Կեմյունի պալատը:

«Վերջին տասնամյակներում տարածաշրջանի ամենակարևոր հայտնագործությունն է սա»՝ հնագետ Հ.Քասիմի բնորոշմամբ:

Այն վերագրվում է ն.թ.ա 15-14-րդ դարերում Միջագետքում իշխող հսկայական կայսրությանը՝ հուրիների Միտանիի (Մայր Տունի)  թագավորությանը ( հայտնի նաև՝  «Նահարին», «Երկիր Նաիրի» անվանումներով…):

Մեր նախնիների ստեղծած հոյակերտ այս քաղաքակրթության որոշ բեկորներ ցարդ հայտնի էին միայն այսօրվա Սիրիայի հյուսիսային շրջանում գտնվող կենտրոններից (Թել Բրակ, Նուզի, Ալալախ), որոնց հակիրճ ակնարկներով անդրադարձել էինք նախորդ գրառումներում:

Ստվերում թողնված մի փառահեղ մշակույթ հողի ու ջրի ընդերքից հառնում է իր ողջ վեհությամբ:

Նորանոր բացահայտումների հույսով, հավատով ու անհամբեր սպասումով…

Հ.գ. Շնորհակալություն Խաչիկ Դանիելյանին՝ իր էջում այս նորույթին շտապ արձագանքելու համար:

Կից՝ փոքրիկ տեսաֆիլմ, ասվածն ավելի պատկերավոր դարձնելու համար …

«ԹԱԳԱՎՈՐՆ ԱՊՐԱ՛Ծ ԿԵՆԱ…»
կամ՝
«ԿԵՑՑԵ՛ ԹԱԳԱՎՈՐԸ» ( ավելի ստույգ՝ «Արևշատություն արքային»…)

Բարեմաղթանքի նման բանաձևն ընդունված էր ու հայտնի վաղնջական ժամանակներից ի վեր:

Հարատևելով հեքիաթներում՝ այն հասել է մեզ:

Հեքիաթներից բացի, նման օրհնանքով են ավարտվում հին աշխարհի բազմաթիվ արձանագրություններ, որոնցից մեկն առանձնահատուկ նշանակություն ունի մեզ համար ոչ այնքան իր բովանդակությամբ, այլ՝ գործածված տառերի համար:

Անցյալի քաղաքակրթությունների հետքերի ուսումնասիրության հանդեպ հետազոտողների հետաքրքրության բուռն զարթոնքը 19-րդ դարից համադրվեց բնական գիտություններով ու լեզվաբանությամբ նաև:

Հողի ընդերքից «ժայթքած» հարուստ նյութերի ուսումնասիրությունը համալրվեց ժամանակի արձանագրությունների վերծանմամբ ևս:

Գիտական առաջին պրպտումները բազմաթիվ հարցեր էին առաջացնում, որոնք, ի թիվս իրենց աշխատանքային հաշվետվության, գիտնականները ներկայացնում էին Ակադեմիական հանձնաժողովին:

19-րդ դարի ֆրանսիացի հնագետ, դրամագետ, քաղաքական գործիչ Ֆելիքս դը Սոլսին (Félicien (Félix) de Saulcy, 1807-1880թթ.), Արձանագրությունների և գրականության Ակադեմիայի անդամ (Académie des inscriptions et de belles lettres), 1847 թվականին ներկայացնում է իր վերծանումները՝ կատարված Վանի արձանագրություններից:

Լինելով թանգարանի գիտաշխատող, սենատոր և «Աստվածաշնչյան հնագիտության» հիմնադիրներից մեկը, հնագիտական պեղումներ իրականացրած մասնագետը փորձում է մանրամասն, տող առ տող ծանել Վանի Խորխոռյան դռան աջ կողմում գտնվող ժայռին փորագրված գիրը:

Այսօր, որպես արամեական տառերի մի այլ տարատեսակ, այլոց կողմից գործածվող այբուբենի տառերով գրվածը նա առանց դժվարության կարդում է հայերենով՝ ընդգծելով «Է» տառի՝ որպես աստվածային «Էություն» և երրորդ դեմքի եզակի թվի «է»-ի իմաստով կիրառումը, «Գավառ», «Զոր» (Զորություն), Փոր (հարթավայր) բառերը, «գն» և «գնի» վերջավորությունները…

Ամենազոր, Փառահեղ տիտղոսներով գովաբանական տեքստն ավարտվում է վերոհիշյալ մաղթանքով՝

«Թագավորն ապրած կենա» կամ՝ «Երկարարև լինի», ավելի ստույգ՝  «Արևշատություն արքային», («Թագավորն Արևշատ լինի»)… (հետագայի հնչողությամբ՝ «Կեցցե՛ թագավորը») (հայերենով ձևակերպումներն էլ՝ իմ «վերծանմամբ»)…

Արամեական գրերն էլ, նրանցից սերված մյուս տարբերակն էլ նույն ձեռագրով են ստեղծվել և, տրամաբանական է, ոչ քոչվոր ցեղերի կողմից (ինչպես փորձում են ենթադրել)…

Զարմանալիորեն, նախամաշտոցյան գրերի որոնումների արդյունքում ձեռք բերված «Դանիելյան նշանագրերը» նույն քանակությամբ են, ինչ վերոհիշյալ այբուբենը (հիշենք, որ ձայնավորները  գրվեցին (հավելվեցին) Մաշտոցյան «տեսիլքում» և,  ինչպես հայտնի է, ձայնավորները պակասում են նշված այբուբենում ևս. յոթն  ձայնավորների խորին  Խորհուրդի՝ հնագույն  «Եօթնագրեանքի» մասին՝  առանձին գրառմամբ):

Նախամաշտոցյան գրականության վերացման ավելորդ մի պատճառ…

«ՀԱՆԴՈւԳՆ Ու ՀՐԱՇԱԿԵՐՏ ԴԱՐՈւՅՆՔ», ԴԱՐՅՈւՆԻՑ ԲԵՐԴ՝

«…Բերդն Դարօնից, որ է յերկրին Կոգայ, ուր կային գանձք Արշակունեացն սաստիկ յոյժ…»

(Փավստոս Բուզանդացի, «Պատմություն Հայոց»)

Հերոսական անցյալի բազմաթիվ էջերի շնորհիվ զանազան պատմիչների հիշատակությանն արժանացած Դարույնքը՝ Այրարատ աշխարհի Կոգովիտ գավառի կենտրոնը, վեհաշուք Մասիսից հարավ-արևմուտք, Ծաղկանց լեռների մի ճյուղի՝ Թոնդուրեկ լեռան լանջերին մոտ 1.900 մետր բարձրության վրա բազմած իր փառահեղ դիրքով, շարունակում է հիացնել ու ոգեշնչել:

Հայ և բյուզանդական մատյաններում Կոգ անվամբ հիշվող այս գավառը՝ Կոգովիտը, Արշակ Բ արքայի «սիրեցեալ գավառն» էր:

Այստեղ են տեղադրվում Բագարանն ու Արշակավանը: (Վ.Ինճիճեան,«Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց», էջ 446, Վենետիկ, 1822թ.):

Փ.Բուզանդն այն հիշատակում է 4-րդ դարի իրադարձությունների կապակցությամբ:

Մինչև 5-րդ դարն Արշակունիներին պատկանող անառիկ այս ամրոցում էր 335 թվականին ապաստանել Հայոց Խոսրով թագավորը՝ Մազքութների արշավանքի ժամանակ:

Լինելով ռազմական ու առևտրային ուղիների խաչմերուկում, միաժամանակ նաև կարևորագույն հենակետ էր, ուր կենտրոնացրել էին Հայոց արքունի գանձերի նշանակալի մասը (Արշակունիների, Խոսրով Բ-ի գանձատունն էր, մոտ 350 թվականին):

Պարսիկների դեմ կռիվների շրջանում Արշակ արքայի ամրակուռ դիրքերից մեկն էր՝ հայտնի իր անպարտելի ոգով ու հաղթանակներով …

Դարյունի բերդը քաջությամբ չնվաճելուց հետո՝ խաբեբայությամբ Արշակը գերվեց Անհուշ բերդը…

Այստեղ էր հաստատվել նաև Պապ թագավորն իր ընտանիքով…

Այս բերդավանում էր և Բագրատունյաց դամբարանը:

Լենկթեմուրի արշավանքների դեմ Դարյունից բերդի հաջող դիմադրության կազմակերպիչն էր քաջ Պայազիտ իշխանը:

«Պայազատ» նշանակում է «ժառանգորդ, գահաժառանգ» (համաձայն Հ.Աճառյանի «Արմատական բառարանի», և՝ «Ազնվական տոհմի սերունդ, ժառանգ»՝ ըստ Ս. Մալխասյանի):

Հետագայում Բայազետ, Պայազետաց բերդ անունով հիշվող այս վայրի պաշտպանների 1877 թվականի դիմադրության վիպասանական շարադրանքն է Րաֆֆու «Խենթ»-ում:

Դարյունից բերդի ամուր պարիսպները հազարամյակների ընթացքում կատաղի մարտերի վկան եղան՝ պաշտպանելով իրենց բնակչությանը, մինչև 1826- 28թթ. ռուս-պարսկական և 1828-29 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմները, որոնց հետևանքով բնակչության զգալի մասը գաղթում ու վերաբնակվում է հատկապես Գեղարքունիքի Գավառ ավանում (մոտ 4.200 ընտանիք)՝ այն վերանվանելով Նոր Բայազետ (առանձնահատուկ ջերմ ողջույններս նրանց սերունդներին՝ պայազատներին, որոնցում մեր ազգի այսօրվա պանծալի ներկայացուցիչներն են…):

Բացառիկ բարեբախտությամբ, Դարույնքի պարիսպները պահպանել ու մեզ են հասցրել հնագույն շրջանից մի ուշագրավ բեկոր նաև:

Ղ.Ալիշանն իր «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրօնք Հայոց» գրքում, խոսելով Հայոց հին հավատքում իրական ու երևակայական կենդանիների խորհրդանիշի մասին, գրում է՝

«…Այժմյան Բայազետ բերդում, որ գտնվում է հին ժամանակներում հայոց ամենաշատ պաշտամունքի տեղերի կենտրոնում, առ այսօր մնացել է այդպիսի պատկերով մի քարե քանդակ» (լուսանկարը՝ ստորև):

Այնուհետև, հիշելով պատմիչ Զենոբի գրվածքից հայտնի՝ «Հնդկաստանից գաղթած Դեմետրին ու Գիսանեին» և նրանց կանգնեցրած կուռքերին՝ «Երկայնածնօտ Աւարոսի» ու այս քանդակի վրա երևացող միաեղջյուրի՝ իր բնորոշմամբ՝ «երկայնացռուկ անասունի» պարզաբանումը թողնում «հետագայի ուսումնասիրողներին»:

Գրիգորի գործակից, ասորի Զենոբ Գլակի վկայությամբ, ինքն անձամբ մասնակցել է քրիստոնեության տարածման ժամանակ Գիսանեի մեհյանը պաշտպանող քրմերի դեմ մղած պատերազմին, որից հետո Տարոն աշխարհի Իննակնյան աղբյուրներով հայտնի վանքն է հիմնվում, իր անունով՝ Գլակա վանքը, Դեմետրի մեհյանի կործանման վայրում:

Արևմուտքում, հետագա դարերում մեծ տարածում գտած միաեղջյուրի՝ լիկորնի (licorne) առասպելի վրա ունեցած ազդեցության առիթով հաճախ է հիշատակվում հնդկական մի պատում՝ «Եկասռինգան» («Ekasringa», ստուգաբանվում է որպես «Միաեղջյուր», ինձ հիշեցնում է՝ «Եկած ռինգ («աճած ռունգ»: Ն.Քուչակի գործածած «ռինտ» (լավ, գեղեցիկ) բառը բարբառներում «ռունտ» ձևով է նաև հնչում):

Ռունգ-ռնգեղջյուր, արծռունգն (արծվաքիթ, կորակտուց)…

Համաձայն «Եկասռինգայի»՝ անտառում, կենդանիների հետ ապրող խորհրդավոր — թափառական մի ճգնավորի հետ էր կապվում «աստվածային եղնիկից» ծնված, մի եղջյուր կրող ու գերբնական ուժով օժտված երեխան:

Հնդկական դիցաբանության մեջ նույն անունով է նաև Վիշնուի անձնավորումներից մեկը՝ մի եղջյուր ունեցող ավատարի տեսքով:

Հնագույն գրեթե բոլոր սրբազան տեքստերում առկա միաեղջյուրի տարածված անվանումը՝ «լիկորն» է ( licorne), կարծես թե՝ «Լի» (լեցուն) «կորն»:

«Կոր»-ը «կեռ»-ն է՝ «ծայրը ծռվածը»:

Չմանրամասնելով դիցերի փոխառնչության հարցերը, հիշենք, որ Վիշնուն նույնացվում է Ինդրայի հետ, որը Կայծակի, Փայլակի (Հուրի) աստվածն է, ինչպես Զևսը, Թեշուբը, հետագայում՝ Միհրը, Վահագնը…

Հնդ-արիական և Միջագետքյան քաղաքակրթություններում (հիշվում է «Գիլգամեշ»-ում, Աստվածաշնչում, նաև՝ Չինաստանում, Հիմալայներում, Պարսկաստանում…), միաեղջյուրը վաղնջական տիեզերաբանական խորհրդանիշ էր:

Բազմաթիվ լեզուներով, այդ թվում նաև հայերենով թարգմանված՝ 2-4-րդ դարերի մի տեքստում՝ «Physiologos»-ում, միաեղջյուրը Փրկչի հետ է նույնացվում:

Շարունակաբար, մեկնաբանվելով զանազան իմաստներով, այն մեծ կիրառություն գտավ նաև հետագայում՝ քրիստոնեության առաջին դարերից մինչև Վերածննդի դարաշրջան (քանզի հիշատակվում է նաև Աստվածաշնչի որոշ թարգմանություններում):

Միջնադարում ընկալվելով որպես անաղարտության խորհրդանիշ՝ համադրվել է Մարիամի կերպարի հետ (գեղանկարչության ու փորագրչության վարպետները բազմիցս են անդրադարձել):

Առանձնահատուկ գնահատվում էր հատկապես միաեղջյուրի եղջերախեժը, որին վերագրվում էր հակաթույնի ու բազմաթիվ հիվանդությունների դեմ դարմանի հատկություն:

Ահա թե ինչու՛ էր ԼԻԿՈՐՆ (ըստ իս)…

Իրավացի էր գերմանացի ճանապարհորդ Վագներն իր դիպուկ բնորոշմամբ՝ Դարույնքի բերդը «Հանդուգն ու հրաշակերտ մի կառույց է՝ հաստատված այնպիսի տեղերի վրա, ուր բազեներն ու անգղները հազիվ թե համարձակվեին բույն դնել»…

…«Ընդ եղեգան փող ծուխ ելանէր,
Ընդ եղեգան փող բոց ելանէր,
և ի բոցոյն վազէր խարտեաշ պատանեկիկ»…

Խորենացու հանճարեղ շրջահայացությամբ մեզ ավանդված՝ «Վահագնի ծնունդի» փառաբանման վերոհիշյալ մի քանի տողերում հնագույն խորիմաստ գաղափարախոսությունն է հրաշալիորեն պարփակված:

Բոցն ու Ծուխը, Սրբազան Հուրը (Արևը, Լույսը), որպես կենսատու ուժ, Կյանքի աղբյուր, մեր նախնյաց կողմից պաշտվում էին նաև ի դեմս դիցարանի գլխավոր դիցի՝ Շանթի, Փայլակի (հայտնի Թեշուբ ( Թարքու-Տորք) անունով, գրականության մեջ՝ Ամպրոպի ու Կայծակի Աստվածություն, Զևսի և Յուպիտերի համարժեքը, հետագայում՝ Արամազդ, Միհր, Վահագն):

Եվ, հազարամյակների հոսքից փոքր-ինչ երանգավորված, հարատևել մինչ օրս՝ ի հայտ գալով զանազան տոների, ծիսակատարությունների ժամանակ…

Պապական օջախներում այնքա՜ն հաճախ լսվող՝ «Օջախդ շեն կենա» բարեմաղթանքն այսօր էլ հնչում է մեր ականջներում ու, «Օջախի ծուխը ծխեցնելով» «օջախի կրակը վառ պահելու» պատգամի տեսքով փոխանցվում սերունդներին:

Սեպագիր արձանագրություններում տարածքային առումով որպես «Հուրի Երկիր» հիշվող Երկիր Նաիրիի (Միտանիի, հետագայում՝ որոշ սահմանային փոփոխությամբ՝ Ուրարտուի՝ Բիայնայի) հրափայլ մեհյանների ցոլքն այսօր էլ առկայծում է մոմավառությամբ ու Ճրագալույցով ( ճրագ վառելու հատուկ արարողությամբ), նաև՝ տարբեր առիթներով բոցավառվող ջահերով:

Փոքր-ինչ տարբերությամբ, այնուամենայնիվ…

Հնագույն շրջանում փառաբանվող Երկնային Հուրին այսօր փոխարինել է «Կանթեղը», որն էլ հենց գրառմանս առիթը եղավ:

Համահայկական խաղերի առիթով հանդիսավորությամբ «Կանթեղից» վառված ջահի խորհուրդը ձգվում է Անտիկ աշխարհ՝ հայտնի Օլիմպիական խաղերի վայրը՝ Օլիմպոս լեռը:

Որպես Հսկաների սերնդից ու նաև՝ մեր նախահայր համարվող Հայկի նախնի հիշվող Հաբեթոսի որդին՝ Պրոմեթևսն էր Օլիմպոսից խլելով մարդկանց հասցրել Կրակը՝ Աստվածային Իմաստնության ու գիտության աղբյուրը:

Այդ իսկ պատճառով էլ պատժվեց՝ ժայռին գամվելով:

Այսինքն՝ դժվարությամբ ու տառապանքով են ծնվում Իմացության ուղիները:

Արևից առկայծող Հուրը մահկանացուներին փոխանցելով՝ նա նպաստում էր զանազան արվեստների ու արհեստների՝ մետաղագործության, ճարտարապետության, աստղագիտության… զարգացմանը (շումերական դիցաբանության մեջ՝ Էնկին էր Լույսի, Իմաստնության ու մոգության տարածողը՝  ձկնակերպ-երկկենցաղ Օհանեսի միջոցով):

Հնագույն մեհյանների սրբազան Անշեջ Հուրը, խորհրդանշական ձևով, «որսվում» էր Արևից՝ պարաբոլային հայելու օգնությամբ (skaphia):

Ճառագայթներից ստացվող-բորբոքվող կրակի ջահերն, ի փառաբանումն Հին Աստվածների, Օջախի դիցուհի Հեստիայի սրբավայրից մարզիկները վազքով հասցնում էին մինչև մարզախաղերի վայրը:

Ջահավառության անտիկ ավանդույթների նմանակմամբ՝ երբեմն ճերմակազգեստ «քրմուհիներն» են կատարում ջահավառության արարողությունը …

Ինչպես հանճարեղ Վարուժանն էր երգում՝ «…Ընդ եղեգան փող լու՜յս ելանէր»…

Ստորև՝ 4-5 հազարամյա հուշերով յոթնակնյա մի նրբագեղ ճրագաման՝ Մեծամորից…

(Լուսանկարի համար՝ շնորհակալություն Գևորգ Նազարյանին)

Բալահովիտ, Բաղաբերդ, Պալու, Բալավիտենե, Խոզան…

…«Բերդն Բալուայ, եւ յանուն նորին կոչեցեալ անուն գավառին՝ իբր Բալուայ հովիտ», «…Բերդ Վալուիս, կամ լատին հնչմամբ Պալուես», «Բերդն Բալու», «Լեառն Բալուայ», ուր համարի Վարդան տեսեալ սրբոյն Մեսրոպայ զնշանագիրս»:

(Բալուի բերդը, որի անվամբ գավառը կոչվեց Բալահովիտ,…

Բալուի լեռը, ուր ըստ Վարդանի (պատմիչ)՝ Մեսրոպը նշանագրերը տեսավ…):

Ղ.Ինճիճեան «Ստորագրություն հին Հայաստանեայց»

Եվ, Բալահովիտին սահմանակից՝ Պաղնատուն, Բաղնատուն, Պաղին…(Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան):

Հետևելով «Ավելի լավ է մեկ անգամ տեսնել, քան հազար անգամ լսել» իմաստնությանը, ծանոթանանք մի փոքրիկ տեսանյութի  (ստորև):

Նմանատիպ, առավել հանգամանալից մի այլ ֆիլմ այս օրերին ներկայացվում է Փարիզի Լուվրի թանգարանի այցելուներին՝ Խեթական կայսրությանն ու Արամեացիներին նվիրված մի ցուցահանդեսի առիթով, որից հատվածներ (կամ՝ ամբողջությամբ, եթե կհետաքրքրի) կտեղադրենք հետագայում:

Նախորդ գրառումներից մեկում հիշատակված ցուցադրության կապակցությամբ հիշել էինք այսօրվա Սիրիայի հյուսիսում գտնվող Բիթ-Բախիանի թագավորությունը, որը հայերեն թարգմանությամբ «Բաղաց Տունն» է՝ Բալահովիտը, գուցե և՝ Պաղնատունը:

Բաղք, Բաղաց աշխարհ կա նաև Մեծ Հայքի Սյունիք աշխարհում (համապատասխանում է այժմյան Ղափանի շրջանի մի մասին):

Ն.թ.ա 11-9-րդ դարերում նրա մայրաքաղաքն էր Խուզանը (օտար լեզուներով գրականության մեջ՝ Գուզանա, Էբլայի արձանագրություններում՝ Հուզան):

Համաշխարհային մշակույթի պատմության մեջ այս տարածաշրջանը հայտնի է որպես «Հալաֆի մշակույթի» կենտրոն:

Այս անվանումը պայմանավորված է այստեղ հայտնաբերված՝ Նեոլիթյան (Նոր քարեդարյան) հիանալի խեցեգործության նմուշներով, որոնք թվագրվում են մոտ ն.թ.ա 6.000-5.300թվականներով:

Եվ, ամենակարևորը, որ այն Հուրիական մշակույթի փառահեղ՝ Մայր Տունի (Միտանիի) թագավորության ծաղկուն կենտրոններից էր:

Որոշ մասնագետներ նույնիսկ այստեղ են տեղակայում նրա Վաչագան (գրականության մեջ՝ Վաչուկանի) մայրաքաղաքը:

Խուզան բերդաքաղաքի մասին հիշատակություններ կան ուրարտական սեպագիր արձանագրություններում՝ Մենուա արքայի տարեգրություններում՝ Խուզանում, Ծոփքում իր հաղթարշավների առիթով:

Հին Կտակարանից Գուզան անունով հայտնի այս շրջանը հատկապես հռչակվեց 19-րդ դարի վերջին ու 20-րդ դարի սկզբներին, երբ գերմանացի Մաքս Օպենհեյմի (Max Von Oppenheim) կատարած պեղումների շնորհիվ հայտնաբերվեցին ն.թ.ա 9-րդ դարում թագավորած արամեացի արքա Կուպարայի պալատն ու ժամանակի այլ կառույցները:

Հազարամյակների ընթացքում լինելով ասպատակողների նվաճումների խաչմերուկում, այս տարածքը հայտնվել է զանազան տիրակալների տիրույթում (ասորեստանցիներ, բյուզանդացիներ, արաբական արշավանքներ, խաչակիրներ…):

3-4րդ դարերում այն Արևելքի նշանավոր մշակութային կենտրոններից էր:

Այբուբենի ձևավորման փնտրտուքները Մաշտոցին ևս այս կողմերն էին բերել՝ Մեծ Հայքի Չորրորդ Հայք աշխարհ…(հայտնի Արշամշատը, որը ոմանք նույնացնում են Վերին Միջագետքի Սամոսատ քաղաքի հետ): Ինչպես Ղ.Ինճիճեանն է հիշում՝ պատմիչ Վարդանի վկայությամբ՝ Բալուի լեռան վրա էր Մաշտոցի՝ տառերի տեսիլքը (ավանդազրույցը):

Խուզանը Մեծ Հայքի Ծոփք աշխարհի գավառներից էր:

Հ.գ. Պալատի պարսպապատի ներքին մասը հարդարող բազալտե սալիկների և մյուս պատկերների պատկերագրությունն առանձին առիթով…

ԿԱՍԻՈՍ ԼԵՌԸ՝ ԱՐԵՒԵԼՔԻ ՕԼԻՄՊՈՍ
ԿԱՄ՝ ՅՈՒՊԻՏԵՐ ԴՈԼԻՔԵՆԱՑԻ ԱՆՈՒՆՈՎ ՄԻ ԴԻՑ…

Հնագույն շրջանի քաղաքակրթությունների վրա իր անջնջելի հետքն ունի դիցաբանությունը, մասնավորապես՝ «Կումարբիի շարքը», որի պատառիկները հայտնի են 19-րդ դարի պեղումներից՝ խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայի արքունական գրադարանից հայտնաբերված սեպագիր սալիկներում:

Ուսումնասիրողներն անառարկելիորեն այն համարում են հուրիական և շեշտում հունական դիցաբանության հետ աներկբա նմանությունը:

Հիշենք, որ Հեսիոդոսի «Աստվածաբանության» շարքը երբեմն «Հուրիական Աստվածաբանություն» են անվանում:

Թեշուբի և Ուլիխում վիշապի միջև պայքարը հիշեցնում է Զևսի ու Տիփոնի պայքարը:

Առավել ևս, որ երկուսն էլ նույն վայրում են տեղի ունենում՝ Հազզի (Կասիոս) լեռան վրա (սիրիական ափին):

Հոմերոսն «Իլիականում» նշում է, որ Զևսից կայծակնահար Տիփոնը գտնվում էր Արիմների Երկրում, որտեղ էլ Զևսը նրան թաղում է՝ Տրոյական Կիլիկիայում:

Պլինիոսի (նաև այլ պատմիչների) վկայությամբ, Կասիուս լեռն «այնքան բարձր է, որ գիշերը, արևածագից դեռևս երեք ժամ առաջ, նրա գագաթն արդեն արևն է տեսնում, (արևաշող է,Կ.Ա.), և, նրա մի հատվածում, վերին մասում լույս է, ներքևում՝ դեռևս գիշերվա խավարը»…(մեջբերումը՝ «Le grand dictionnaire géographique et critique», գրքից, հեղինակ՝ De Antoine-Augustin Bruzen de La Martinière, 1730թ.հ.2 էջ 349):

Լեռան ու նրա հետ կապված հավատալիքներն հարատևեցին Սելևկյանների օրոք:

Սելևկիա քաղաքի (Պտերիա) զանազան դրամների վրա մերձակա Կասիուս լեռան պատկերն է՝ ավելացված «Յուպիտեր Կասիուս» անվանումը:

Ավանդույթի համաձայն և ըստ հույն պատմիչ Ապիենոս Ալեքսանդրացու (Appien d’Alexandrie,90-160թթ.) Նիկատոր Սելևկոսի (ն.թ.ա 305-280թթ.) կողմից քաղաքի կառուցման մեկնարկի հանդիսության պահին նախորդել է «Ամպրոպի մի ուժեղ շառաչ», որի առիթով էլ տվյալ շրջանը դրվել է Ամպրոպի, Կայծակի դիցի հովանավորության ներքո:

Համարվելով «Երկնքի Տիրակալ», Յուպիտերի խորհրդանիշներն էին Արծիվն ու Կայծակը, և նրան էին համադրվում երկնային նշանների մեկնությամբ գուշակությունները (թռչունների թռիչքի, ամպրոպի, կայծակի հետագծով (հարուսպիկները…):

Վերջինս հայտնի էր և Էտրուսկների մոտ (Brontoscopie):

Նման գուշակությունների նկարագրությամբ տեքստեր կան նաև «Մեռյալ ծովի ձեռագրերում»: Այսինքն, նրանց հեղինակները հավատում էին ամպրոպի ու կայծակի միջոցով մարդկանց հետ Աստծու հաղորդակցվելուն:

Շրջանաձև վահանակիր Յուպիտերը «Տարանիս» մականունն ուներ:

Գաղիերենում և հին բրետոներենով «Taran» նշանակում է «Ամպրոպ»:

Յուպիտերին նվիրված հինգշաբթի օրն անգլերենով ստուգաբանվում է որպես «Թորի օր»՝ Thursday (Թեշուբի՝ Թարքու, Տորք անունից (որից է և Թորգոմը ):

Վաղնջական ժամանակներից եկող պատմությամբ ու «վաղաժամ լուսավորությամբ» հայտնի սրբազան Հազզի (Կասիոս) լեռան որոնումներն ինձ ուղղորդեցին մեզ անչափ հարազատ մի վայր…

Հազզու անունով տեղանուններ կան Սասունում, Արզն գավառում… Նույն անունն է կրում նաև Տիգրիսի ձախակողմյան վտակը:

Կիլիկիայում, Քեսապի շրջանի հիշյալ լեռը «Այբբենական» կոչվող սեպագրերում «GR SPN» ձևով է նշվում, ( ձայնավորներով՝ զարմանալիորեն կարող է «Սիփան» հնչել, վերծանված է Սապանու), աքադական և խեթական տեքստերում՝ HAZZI, հայերենով Կասիոս լեռ, Կայսեր, հունարենով՝ Կասիոս, լատինական հնչողությամբ՝ Կասիուս, արաբերենով՝ իր լերկ գագաթի պատճառով Ճեպել Աքրա (Ճաղատ լեռ), որն, այնուամենայնիվ, հայտնի է իր դեղին անթառամ ծաղիկներով՝ անմեռուկներով…

Հետաքրքիր զուգադիպությամբ՝ Մուսա լեռն էլ է «Ճեպել Մուսա» ձևով անվանվում («Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան»):

Կիլիկյան Տավրոսի նույն լեռնահամակարգում՝ Ամանոս լեռնաշղթայի հարավային ճյուղավորման գագաթներից է Մուսա լեռը, ուր 1915-ի հուլիսի 13-ին մոտ 10.000 տեղաբնակ հայեր իրենց քաջարի հրամանատար Եսայի Յաղուբյանի գլխավորությամբ 40 օր անհավասար մարտնչեցին ու հերոսական պայքարով անմահացան:

Նրանցից մեկին՝ այդ օրերին դեռ տասնամյա Հակոբ Չեմենյանին հետագայում անձամբ ճանաչելու պատիվն ունեցա (իր առյուծասիրտ աղջկա շնորհիվ)…

Համաձայն Հուրիների (Հայերի) հավատալիքների, Հազզի լեռան վրա էր գլխավոր դիցի՝ Թեշուբի (Փայլակի, Կայծակի, Հուրի) բնակավայրը :

Համարվելով դիցի բնակատեղի, այն նույնացվում էր Թեշուբի հետ և հավասարապես պաշտվում:

Ժամանակի իրավական «փաստաթղթերի» վրա, որպես երդման հավաստիք, լեռան անունը ևս կա:

«Հուվաշի» կոչված քարակոթողները (որոնք հետագայում խաչքարի տեսքով շարունակվեցին), թերևս հենց այստեղից են ծագում (քարը՝ որպես սրբազան լեռան մի մաս…):

Գտնվելով առևտրական քառուղիների խաչմերուկում, հնագույն շրջանից կարևոր դեր ունեցող Կիլիկյան այս տեղանքը (երբեմն Կոմմագենի կազմում է նշվում), մի անչափ ուշագրավ փաստով է հայտնի նաև:

Այնթապից հյուսիս արևմուտք, Մարաշից արևելք, Դոլիքե անունով հանրահայտ մի քաղաք մեծ հետք է թողել անտիկ աշխարհում:

Հայկական աղբյուրներում Տլուք ձևով է, Ներսես Շնորհալու ծննդավայրը, առակագիր Վարդան Այգեկցու հայրենական գյուղը:

7-րդ դարում Դոլիքեին փոխարինեց Այնթապը, ուր տեղափոխվեց այնտեղի բնակչությունը (այսօր՝ Գազիանթեպ):

Հելլենական դիցաբանությունից հայտնի Յուպիտեր Դոլիքենացին Դոլիքե քաղաքից Հռոմ գնացած զինվորների միջոցով իրենց հետ տարված Թեշուբն էր, որը պատկերվում էր ռազմական կայսեր հագուստով՝ աջ ձեռքում՝ իր հայտնի երկսայր մուրճը (լաբրիս), ձախում՝ կայծակը, սովորաբար՝ Ցուլի վրա կանգնած, փռյուգիական գդակով ու տաբատով:

«Յուպիտեր» անունը ստուգաբանվում է որպես «Երկնային Հայր», համադրվելով Կայծակին ու Ամպրոպին, նա նույնացվում է Զևսին:

Հռոմի հիմնադիրներ Հռոմուլոսի և Ռեմուսի ավանդապատման մեջ Հռոմուլոսին նա առևանգում է Ամպրոպի փոխակերպված, և նրա խորհրդանիշը Կայծակն է:

Որպես ն.թ.ա 3-րդ հազարամյակում Երուսաղեմի հիմնադիրներ ու առաջին բնակիչներ (որոնք ցեղասպանված յոթն ազգերի թվում են), նշվում են Հեբուսացիները ( Jebuséens), և նրանց անունը կապվում է Հազզու լեռան հետ (Ջեբել Աքրա): Այդ շրջանում հիշյալ տեղանքը Հուրիների, հետո՝ Խեթերի կարևորագույն կենտրոններից էր:

Լեռան խեթական (հուրիական) անվանումը կիրառվել է մինչև ն.թ.ա 9-րդ դարը ( նոր խեթական շրջան):

Այնուհետև, Հազզի լեռան հյուսիսային ափերին հույների տեղակայմամբ անվանափոխվելով ստացել «Կասիոս» անվանումը՝ Մերձավոր Արևելքի «Օլիմպոս»:

Եվ, լեռան դիցն էլ, համապատասխանաբար, դարձել «Կասիոսի Զևս» (ըստ Lane Fox-ի):

Հայերի մոտ, Զևսի համարժեքն Արամազդն էր:

Ուստի, Խորենացու հիշատակած չորս Արամազդներից «Ճաղատ Արամազդը» նույնն է, ինչ «Կասիոսի Զևսը», կամ էլ՝ «Դոլիքեի Յուպիտերը», իր խոսքերով՝ «… Զմեծն եւ զարին Արամազդ արարիչն Երկնի ու Երկրի»…

Հազզու Լեռ
Կասիոս Լեռ
Ճեպել Աքրա

«ԿԱՅԾՔԱՐԻՑ» ՄԻՆՉԵՎ «ՍՈւՍԵՐՈՎ ՊԱՐ» …

Հայկական պարարվեստի գլուխգործոցներից է «Սուսերով պարը»,  Ա. Խաչատրյանի հեղինակությամբ արարված «Գայանե» բալետի վերջին արարի՝ կրկնվող ստակատոներով հռչակավոր հատվածը՝   լավագույն պարողների ոգևորիչ կատարմամբ (չափազանց սիրված ու մեկնաբանված նաև զանազան հռչակավոր երաժիշտների կողմից):

Թե ի՞նչ պատճառաբանությամբ է ռազմական պարը տեղ գտել խորհրդային կոլտնտեսականների կյանքին նվիրված բալետում՝ կարող ենք գուշակել միայն:

Թերևս արդարացվում էր Երկրորդ Համաշխարհայինի տարիներին դիմադրողների մարտական ոգու բարձրացմա՞մբ…

Մարտական պարերը հայտնի են տարբեր դարաշրջաններից ու բազում ազգերի մոտ:

(Շոտլանդիայում՝ պարկապզուկի նվագակցությամբ սուսերի շուրջ պարուհու կատարմամբ հիանալու հնարավորություն այսօր էլ ունենք):

Մեր նախնիների հեռավոր անցյալի սակավաթիվ գիտակների համար վերոհիշյալ «Սուսերով պարը» վաղնջական ժամանակներից եկող մի ծիսական արարողության վերհուշն էր:

Հնագիտական պեղումներից հայտնաբերված բազմաթիվ երաժշտական գործիքները (շումերական շրջանից),   ժայռապատկերներում՝  հատուկ կեցվածքով   մարդկանց պատկերները,  կնիքների, եգիպտական, խեթական բարձրաքանդակների վրայի՝ նվագող զանազան երաժիշտները    վկայում են, որ  հնուց ի վեր  կարևորվել են խմբային երգն ու խորհրդանշական շարժումներով պարը:

Խեթական սեպագիր տեքստերում հիշատակվում  է  քրմուհու պարը՝ սրբազան սակրով

(բարձրաքանդակներում ևս՝ ծիսաերթի ժամանակ քրմի ձեռքին այն կար, ստորև՝ լուսանկարը):

Հատուկ արարողակարգի ընթացքում կիրառվող առավել հայտնի երկսայր տապարը լաբրիսն է՝ Կրետե կղզում:

Նրա պահպանման վայրն էլ լաբիրինթոս էր կոչվում:

«Կացիններ ու երկբերան սակրեր» հիշում է նաև Մ.Խորենացին:

Տարբեր քաղաքակրթություններում զանազան իմաստ էր վերագրվում տապարին:

Միջագետքյան և էգեյան մշակույթներում աստվածներին մատուցվող զոհաբերության համար գործածվող սրբազան «կայծքարը» համարվում էր Փայլակի՝  Ամպրոպի, Շանթի, Կայծակի Դիցի խորհրդանիշը:

Հուրիական, հնդեվրոպական տիեզերածին պատումներում  Ամպրոպի Դիցը կայծքար-տապարով է հաղթում առասպելական վիշապին, որին հաջորդում է ամպրոպն ու հորդառատ անձրևով պտղաբերվում Երկիրը:

Ուստի, «Կայծքար-տապարը» նաև չարի դեմ հաղթանակի, պտղաբերության խորհուրդն ուներ             («Սասնա Ծռերի» Թուր-Կեծակին  չմոռանանք)…

Հետաքրքրական է, որ մոտ 500 թվականին Կեղծ -Դենիս Արեոպագոս անունով քրիստոնյա աստվածաբանը հրեշտակների խորհրդանշական ատրիբուտների թվում նշում է նաև կացինը՝ որպես ուժի  խորհրդանիշ:

Ի դեպ, Մայաների մոտ ևս այն կայծակի խորհուրդն ունի:

Ողջ Եվրոպայում, ընդհուպ մինչև Չինաստան, համաձայն հավատալիքների, Կայծակով է ստեղծվել կացինը:

Վերջինս, որպես բեղունության խորհրդանիշ,  հին սովորույթի ուժով,   ցայսօր էլ գերման որոշ  ազգերի մոտ  դրվում է նորապսակների  մահճակալի տակ՝ որպես  ամրակուռ զավակներ ունենալու գրավական:

Դրվագազարդ շեղբով երկար ու կարճ բռնակներով երկսայր տապարներ են ցուցադրվում աշխարհի տարբեր թանգարաններում…

Հիշենք նաև, որ հնում գուշակությունների տեսակներից մեկը՝ աքսինոմանտիան, կացնի օգնությամբ էր կատարվում:

 Կացինը, կրակով տաքացնելուց հետո, ագաթ քարը դնում էին սայրին կամ կացինը դեպի ծառը նետելով՝ գետնի  նկատմամբ  բռնակի ուղղությամբ ու դիրքով  կռահում ցանկալի հարցը (տարբեր նպատակների համար գուշակման ձևը տարբեր էր, ինչպես այսօր՝ սուրճի բաժակը՝ ըստ թողնված հետքերի…):

Եվ, ի վերջո հավելենք, որ Հայկական Լեռնաշխարհում են հայտնաբերվել կացնի ձուլման հնագույն որոշ կաղապարները (նախորդ գրառումներից մեկում անդրադարձել էինք…):

Պատմաբան Սարգիս Այվազյանն իր «Ուրարտական դիցանունների ստուգաբանություններ» ուսումնասիրության մեջ մեջբերում է Ա.Պետրոսյանի՝ Ուրարտական Թեշեբա դիցանվան թարգմանություն-ստուգաբանությունը որպես «Կացին բռնող», «Կացնավոր», «իբրև արարիչ Աստծո՝ հյուսնի աշխատանքի հետ համեմատվող տիեզերածին գործողություն»…

Թեժուբի՝    «թեժ»-ից   ծագման   բացատրությանն  անդրադարձել ենք առանձին:

«Սուսերով   պարով»  անվերջ   հիանալու   մաղթանքով…

…«ԱՇԽԱՐՀՆ ԵՂԱՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԵՎ ՊԻՏ ՄՆԱ ՀԱՅԱՍՏԱՆ …»

(մեջբերված Ավետիք Իսահակյանի՝ 1917-ի հունվարին Ժնևում ավարտած՝ «ՄԵՐ ՆԱԽԱՀԱՅՐԵՐԸ» ստեղծագործությունից)

Անմահ Իսահակյանի քնարին պատկանող խորիմաստ մի քանի տող, ուր ամփոփվում ու սերունդներին է կտակվում մի ողջ դարաշրջանի պատմությունը:

Բառերի հանճարեղ ընտրությամբ ակնարկվում են հնագույն հավատալիքները, լայնածավալ Երկիրն ու մշակույթի համայնապատկերը:

Ուրարտական թագավորության (ինչպես ժամանակի արձանագրություններում է՝ Բիայնայի և Նաիրիի Երկրի) անկման շրջանից մի պատկեր, որը, «միայն երկնի մաքուր հովերով գգված չքնաղ կույսերի» գերեվարումից «սրտախոց» քնարերգուի գրչի ուժով, վերարտադրում է Նաիրյան գետերից՝ Միջագետքից մինչև Գամիրք, Մոսոք ու Թաբալ ձգվող հայրենիքի երանգները:

«Մրրիկը կամ ամպերի Արծիվը» սանձելը փոխաբերական իմաստով ակնարկում է հնագույն մի հավատալիք, համաձայն որի, պատերազմից առաջ, ապագա հաղթանակն ապահովելու համար, հատուկ արարողությամբ «սանձվում էին» հակառակորդի հովանավոր Դիցերը (ամիսներ առաջ մի գրառման մեջ անդրադարձել էինք սեպագիր տեքստերից հայտնի նման մի ծեսի նկարագրությանը):

«Մրրիկը» հայտնի Թեշուբն էր՝ Փայլակը, Շանթը, Կայծակի (Հուրի), Ամպրոպի դիցը, որը գլխավորում էր մեր նախնիների դիցարանը:

Ազգի պահպանման հիմքում դնելով ժառանգաբար փոխանցված մշակույթն ու կարևորելով պատմական հիշողությունը, Ավետիք Իսահակյանը դեռևս 1916 թվականին գրում է «Մեր նախահայրերը», այն համոզմամբ, որ թշնամին կարող է նվաճել երկիրը, կողոպտել ու կեղեքել, բայց Հայրենիքի նկատմամբ ունեցած անկոտրում, ազատասեր ոգու շնորհիվ Ազգը կհարատևի՝ ներշնչվելով իր անցյալի հերոսների անձնուրաց խիզախությամբ…

Փռյուգիական գդակներ (Միհրի գդակն է), երկաթե գոտիներ, ուսերին՝ վագրների վառ մորթի, էտրուրական սափորներ…

Ավագ Մասսից մինչև Կավկավ (Տարոն, Տուրուբերան…)՝ գունագեղ ճամփորդություն, ի հեճուկս տարածության ու ժամանակի…

Իմաստուն վայելում բոլորիդ…

ՄԵՐ ՆԱԽԱՀԱՅՐԵՐԸ

I

Եկավ հապճեպ սուրհանդակ՝ փոշիների մեջ թաթավ,

Ուրարտուի արքայի առջև խոնարհ ծունր իջավ.

— Որդի՜ հզոր Խալդիի, տեր գետերին Նաիրի,

Ինձ առաքեց բդեշխը քո այն հեռու աշխարհի,

Ուր արևն է մայր մտնում։

Հաղթ՛ ղ գոռոզ Ասուրի,

Մի թշնամի, որ նման մթնում փայլող մի սուրի,

Մխրճվել է մեր կողը, և քանդելով բուրգ-պատվար՝

Ներս է խուժում մեր հողը, հեղեղների պես վարար։

Չենք իմանում, չգիտենք նրանց տոհմը, ովքե՞ր են,

Ո՞վ է նրանց աստվածը, նրանց լեզուն, ուսկի՞ց են։

Եվ մըրրի՞կն են սանձել, թե՞ արծիվը ամպերի,

Նրանց ձիերը թռչում են պատնեշներով բերդերի…

Սարդուրիսի ճակատին մռայլ վիհեր բացվեցին,

Եվ արձակեց հրաման ուրարտական թագերին.

Կազմեց ամուր այրուձի, կազմեց բանակ մեծաուժ,

Եվ մեկնեցին ռազմադաշտ թշնամու դեմ խուժադուժ…

II

Գամիրք, Մոսոք ու Թափալ ծունկ են իջել գլխահակ՝

Հաղթողներին բերելով հարկ ու ընծա անքանակ.—

Ցորեն, մեղըր ու երկաթ, իրենց չքնաղ կույսերը,

Որոնց միայն գգվել են երկնի մաքուր հովերը։

Նետեր ունին սայրասուր և աղեղներ լայնալիճ,

Որ արծիվին սրտախոց վայր են բերում երկնքից,

Պարսեր ունին ամեհի, սուրեր ունին կուռ-կոփված,

Կայծակների ամպեղեն դարբնոցում ջրդեղված։

Փռյուգիական գդակներ և գոտիներ երկաթի,

Եվ վիթխարի ուսերին վագրների վառ մորթի,

Որոնց բռնել են շտապ իրենց անցած վայրերում,

Եվ ճակատներն արևվառ՝ ինչպես կավը քուրայում։

Վաչեների մեջ կորյուն՝ ժիր մանուկներ ոսկեհեր,

Բազուկները ջլապինդ, աչիկները՝ արևներ։

Եվ նրանց հետ ալեհեր և իմաստուն ծեր պապեր՝

Պիրկ ձեռներին գինով լի էտրուրական սափորներ։

Վիթի նման աղջիկներ՝ գարունքվա պես բռնկված՝

Զրահի տակ ստինքներ՝ սերն ու կարոտ անթեղած.

Եվ մայրերը սիրաշատ ու նրանց սուրբ արգանդում

Կյանքն է աճում, ինչպես որ վիշապաձագն անդնդում։

III

Ինչպես ծովը դուրս պոռթկա իր վիհերից անպարփակ,

Հորձանքներ տա և հորդի, որոնելով նոր հատակ,

Այնպես հորդում է առաջ նրանց արշավն ահավոր,

Որոնելու նոր աշխարհ, իրենց երդի համար նոր։

Եվ հորդում են, և նրանց խոլ բարբառից սարսափուն

Վարազներն են թաքթաքում շամբուտների գաբերում։

Եվ հորդում են, և  հարթում նժույգների ոտքի տակ

Խոչեր-խութեր ու լեռներ, ազգեր-ցեղեր ու բանակ.

Եվ նրանց վերև հածում է սաղավարտով պղնձի՝

Նահապետը, քաջ Գեստրաս, ինչպես արև քաջաձի։

IV

Եկավ արքան Սարդուրիս, և արքաներ Նաիրի

Ոսոխի դեմ ամեհի, հեռո՜ւ, անհայտ աշխարհի.

Երկաթեղեն պատերով պատվար կեցան դարեդար,

Եվ սուր սրի զարկեցին, ճակատ ճակտի անդադար.

Սերունդ իջավ գերեզման, սերունդ ելավ օրրանից,

Եվ կռեցին նոր սուսեր, պայքարեցին նոր-նորից։

Ճակատ ճակտի բախեցին և սուր սրի զարկեցին,

Ճակատ ճակտի բախեցին և սուր սրի զարկեցին։

Փշրվեցին նետ ու սուր, Ուրարտուի այրուձին,

Եվ նորեկներն հաղթապանծ՝ կուռ պատերը ճեղքեցին։

Ռազմիկները Խալդերի փախան պարտված ու նվաստ՝

Թողած բալիշ ու ավար իրենց հողը հացաշատ,

Ոստանները ոսկեդուռ, իրենց կիներն սևաչվի,

Փախան մինչև ծովածեծ կողալանջերն Կավկավի։

V

Եվ վաչերը շառաչուն՝ հաղթողների կանգ առան

Այրարատյան դաշտի մեջ, Մասիսների հանդիման.

Գեստրասները կախեցին վահանն իրենց պողպատի

Ադամանդից լուսեղեն Ավագ ֊Մասսա ճակատի։

Հիմ դրեցին, վառեցին իրենց երդը սրբազան,

Եվ ծուխն ելավ ու փռվեց գետերն ի վար Նաիրյան.

Եվ բագինը կանգնեցին իրենց արև-աստծու՝

Քաջ Վահագնի, բաշխիչը հաղթանակի և գինու.

Եվ Աստղիկի, բամբիշը Վիշապաքաղ Վահագնի,

Աստվածուհին գեղեցկի, հզոր սիրո և կյանքի։

Եղան նրանք քաջ պետեր՝ հայեր սեպուհ, հաղթական,

Աշխարհն եղավ Հայաստան և պիտ մնա Հայաստան՝

Մինչև արևը հանգչի և ցուրտ աճյունը նրա

Ձյունե համայն ազգերի հայրենիքների վրա…

Հունվար, ժնև