Ուղևորվենք քարտեզների ու, ընդհանրապես, պատմության սիրահարների համար նախընտրելի մի վայր՝ առեղծվածներով լի՝ միջնադարյան Իտալիա:
Անցյալ ժամանակների քարտեզների մասին խոսելիս Հռոմում՝ Վատիկանի թանգարանի քարտեզների նշանավոր Սրահն է հիշվում: Սակայն նման մի հավաքածու կա նաև Իտալիայի մի այլ քաղաքում՝ Ֆլորենցիայում՝ «Հին Պալատում»՝ «Պալացցո Վեկիոյում» (Palazzo Vecchio, կառուցված՝ 1299-1314թվականներին ), որի պատմությունը սերտ կապված է միջնադարյան Իտալիայի տնտեսական ու մշակութային կյանքում կարևոր դեր կատարած՝ Մեդիչիների տոհմի ու Վերածննդի տաղանդավոր որոշ ստեղծագործողների հետ: Հռչակավոր ճարտարապետ, արվեստի, ճարտարապետության պատմաբան ու նկարիչ Ջորջիո Վազարիի (1511-1574թթ.) կառուցած այս ամրոց-պալատի թանգարանային շենքում ներկայումս տեղակայված է և Ֆլորենցիայի քաղաքապետարանը:
Ֆլորենցիա, Պալացցո Վեկիո
Պալացցո Վեկիոյի սրահներից մեկում՝ հայտնի «Պահարան» կամ՝ «Կաբինետներ» անուններով, Մեդիչիների «Մեծ Դուքսերն» իրենց ամենաթանկարժեք ունեցվածքն էին պահում:
Պալացցո Վեկիոյի Քարտեզների սրահը
Այս սրահի՝ գիտական հետաքրքրություն ներկայացնող 53 քարտեզներով զարդարված՝ «կաբինետների» դռները, որոնք յուղաներկով նկարվել են 16-րդ դարում (նկարիչներ՝ E. Danti (1563-1575), S. Bonsignori (1575-1584)), մեծարժեք պատմական նշանակություն ունեն, քանզի պատկերացում են տալիս 16-րդ դարի աշխարհագրական գիտելիքների մասին: Հիշյալ սրահի ստեղծման նպատակն էր ցուցադրել աշխարհը՝ տվյալ ժամանակահատվածում (Վազարիի հետ աշխատել է քարտեզագետ Ֆրա Մինիատո Պիտտին, Հայաստանի քարտեզը նկարել է Էրգանզո Դանտին՝ 1563 թվականին):,
Հնագույն շրջանից ի վեր հայտնի բազմաթիվ ամրոցների ու պալատների նման՝ հիշյալ շինությունը նույնպես անվտանգության ապահովման նպատակով կառուցված զանազան գաղտնուղիներ ու «անտեսանելի» սենյակներ ունի, որոնցից մեկի մուտքը Հայաստանի քարտեզի հետևում է թաքնված:
Ասվածի ակնարկն ենք գտնում ամերիկյան ժամանակակից գրող Դան Բրաունի՝ տարիներ առաջ մեծ հետաքրքրություն առաջացրած «Ինֆեռնո» վեպում ու նրա հիման վրա նկարահանված համանուն ֆիլմում, որից ահավասիկ մի փոքրիկ հատված՝ բարձրարվեստ ստեղծագործությունների այդ շտեմարանում գտնվող՝ Հայաստանի քարտեզով (ուր մեր Հայրենիքի սահմաններն անհամեմատ ավելի ընդարձակ են, քան հետագայում)…
Վերջին երեք տասնամյակների ներքին ու արտաքին քաղաքականության պատճառով Հայաստանն այսօրվա վճռորոշ իրավիճակում հայտնվեց: Անվերջանալի հարցերի պատասխանները փնտրելով՝ ոմանք փորձում են գտնել խնդրի ակունքները: Ոմանք էլ, պատմությունից հայտնի կերպարների նման, հիշեցնում են Րաֆֆու խոսքերը՝ իր հերոսներից մեկի՝ «Խենթ»-ից՝ Սալմանի կողմից ասված.
«Համբերությունը մահ է… գերեզմանի՛ մեջ է միայն մարդ համբերող դառնում։ Մեր տանուտերե՛րը, մեր վարդապետնե՛րը մեզ համբերություն են քարոզում… Ախար նրա՛նք քանդեցին մեր տունը և այս ստրկական վիճակի՛ն հասցրին մեզ։ Եթե կա մի բան, որ կարող է փրկել հարստահարված և ճնշված ժողովուրդներին, դա է՝ բողո՛քը, ի՛նչ կերպով և հայտնվելու լիներ նա»…
Հայ և բյուզանդական մատյաններում Կոգ անվամբ հիշվող գավառում՝ Կոգովիտում՝ Արշակ Բ արքայի «սիրեցեալ գավառում»՝ «Դարյունից բերդի» ամուր պարիսպները հազարամյակների ընթացքում կատաղի մարտերի վկաները դարձան (հետագայում վայրն անվանվեց Բայազետ)…
Դարույնք
1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի դրվագներից մեկի՝ Բայազետի միջնաբերդի պաշարման ու կռվի նկարագրությամբ է սկսվում Րաֆֆու «Խենթը» վեպը: 1877 թվականի հունիսին՝ նահանջող ռուսական զորքերի հետևից Բայազատ մտած թուրքական զորքերը մի քանի օրում քաղաքի Հայ բնակչությանը ծայրահեղ վայրագությամբ՝ զանգվածային ջարդերով բնաջնջեցին: Մոտ 1.000 Հայ և ռուս զինվորների զորախումբն՝ ընդդեմ 20.000 քրդական ու թրքական բանակի՝ երբ միջնաբերդում անտանելի իրադրություն էր տիրում՝ վերջացել էր ջուրն ու պարենը և օրեր շարունակ կոտորածներ էին իրականացվում…
Բայազետի պաշարումը. Բայազետի ամրոցի գրոհի հետ մղումը՝ 1877 թվականի հունիսի 8-ին Հեղինակ՝ ծովանկարիչ Լ. Լագորիո (1781-1840), ստեղծված՝ 1891 թվականին: Թեոդոսիայում ծնված Լ. Լագորիոն Այվազովսկու առաջին աշակերտն էր, որը 1839-1840 թվականներին Թեոդոսիայում Այվազովսկու արվեստանոցում է ուսանել:
«Միջնաբերդի ներսից, պատսպարված վերնապարսպի ետևում, շուրջանակի շարված էին պահապան զինվորներ, և հրացանների համար բացված ծակերից դիտում էին թշնամու շարժումը: Նրանք չէին համարձակվում գլուխները վեր բարձրացնել պարսպից: Բերդի չորս կողմի բարձրավանդակներից անխնա նետում էին, և գնդակները շվշվալով սլանում էին աջ ու ձախ, զարկելով պահապանների երեսին մի անախորժ տաք օդ: Այստեղից տեսնվում էր քաղաքը, որ ներկայացնում էր մի սոսկալի տեսարան: Նա լուսավորված էր, կարծես, մի մեծ տոնախմբության համար: Լուսավորված էին և քաղաքի շրջակա բարձրությունները: Կատարվում էր մարդկային անգթության եղեռնական տոնը: … Այրվում էին Հայերի տները: Յուրաքանչյուր տան լուսամուտներից և դռներից հոսում էին, կարծես, հրեղեն գետեր, և խառն ծխային թանձրության հետ, բարձրանում էին օդի մեջ, սփռելով դեպի ամեն կողմ կայծերի հորդ և առատ հեղեղ:
…
Այս բարբարոսությունների մեջ մասնակցում էին ոչ միայն քրդերը, այլև տաճկաց կանոնավոր զորքը, և, որ ավելի սարսափելին է՝ քրդերի կանայքը… Այդ վերջինները, կատաղի ֆուրիաների նման, մոռացած կնոջ գութը և սերը, խլում էին երեխաներին մոր գրկից և ձգում էին կրակի մեջ… մի փոքրիկ ընդդիմադրությունն անգամ պատժվում էր սրով… Մի քանի Հայ կամավոր զինվորներ, բերդից նայելով այդ դժոխային տեսարանին, լաց էին լինում… Կոտորածը շարունակվում էր ամբողջ երեք օր և երեք գիշեր: — Ա՜խ, ինչպես մորթում ե՜ն… — ասում էին նրանք հառաչելով:
Դրանց մոտ կանգնած էր մի ուրիշ Հայ երիտասարդ, որ նույնպես նայում էր քաղաքում կատարվող բարբարոսությունների վրա: Նրա աչքերում արտասուք չէր երևում: Տխրության մի նշու՛յլ անգամ չէր կարելի տեսնել նրա զայրացած դեմքի վրա: Նրա սիրտը նույն րոպեում լցված էր մի դա՛ռն ատելությամբ՝ ո՛չ դեպի այն գազանները, որ այրում էին, որ մորթում էին, այլ՝ դեպի ա՛յն վախկոտները, որ ոչխարի նման թույլ էին տալիս իրանց մորթել»:
Տասնամյակներ, հարյուրամյակներ շարունակ Հայ ազգը թույլ տվեց, որ իր պատմությունն օտարները գրեն: Ժամանա՛կն է վաղուց, որ մեր ճակատագիրն ինքնե՛րս տնօրինենք՝ մեր հզոր Հայրենիքի լուսավոր ապագայի հիմքերն այսօ՛ր կերտենք՝ մերժելով հայատյաց գործիչներին… Այս իրավիճակից ելքը՝ բողո՛քն է և ընդվզումն՝ ընդդեմ ազգակործան խեղկատակների…
Հազարամյակների ընթացքում ստացած վերքերի «սպիներով» իմաստնացած՝ Հայկի սերունդները կհամախմբվեն՝ վերջնականապես մաքրվելով մեր Ազգը ներսից քայքայողներից: Քաջազարմ Հայկազունները Հայոց պատմության պանծալի անթիվ էջեր դեռ պիտի գրեն… Ուրեմն՝ Ելե՛ք, Քաջե՛ր Հայկազուն՝
«Եկել է ժամ հատուցման Զոհերի անթիվ բազմության Ուխտե՛նք վրեժ Հայրենյաց հողում Եվ շրջե՛նք անիվը պատմության»…
Սահմի ամսվա Աստղիկ օրը (օգոստոսի 24-ին)՝ Խաղողօրհնեքի տոնն է՝ համաձայն Քուրմ Հարութ Առաքելյանի ներկայացրած՝ Հայկյան Սրբազան տոնացույցի: Հազարամյակներ ի վեր մեծ խանդավառությամբ Հայկազունները նշում են Խաղողօրհնեքի ծեսը՝ նշանավորելով բերքի հասունացումը: Եվ, որպես երախտիքի արտահայտություն, փառաբանում Հայոց Դիցերին, Անահիտ Դիցամորն ու Աստղիկ Դիցուհուն՝ նրանց կողմից փառք ու պատվի, բարօրության ու լիության շնորհի, տանն ու տնեցիներին (ողջ ազգին) խրախճանք ու խրախություն պարգև ստանալու ակնկալիքով, օրհնելով Մայր Հողի ընծայած բարիքի՝ Խաղողի ողկույզները…
Չկա խրախճանք ու խրախություն՝ առանց գինու՝ «Խաղողի արյան» («Գինի՝ «Բեր որթոյ կամ այգւոյ. արիւն խաղողոյ»,- մեկնաբանվում է «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում)…
«Գինու մեջ՝ Ճշմարտությունը» («In vino veritas»)՝ հավաստում է հնագույն ասացվածքը: «Հոգին ու Միտքը պայծառացնող», Ճշմարտությունը (Գոյության առեղծվածները) բացահայտող «Ջուրը»՝ «Գինեբեր որթի»՝ Խաղողի՝ Հողից քամած Հյութը, մեծ խորհուրդ ու դեր ուներ՝ ծիսական, նաև՝ գործնական (բժշկության մեջ)…
Հողից ու Արևի Հուրից սնվելով, դեպի երկինք ձգվող խաղողաբեր որթատունկը՝ բույսը զորացրած Ջրով իր կենսական ուժն է փոխանցում մարդուն: Խաղողագործի իմաստուն հմտությամբ՝ օդի ու եթերի միախառնմամբ՝ Գինին համախմբում է ալքիմիայի հինգ տարրերը (Հող, Ջուր, Հուր, Օդ, Եթեր): Ուստի՝ խաղողի որթը՝ նրանից քամվող հյութը՝ գինին, առողջության, առույգության ու կենսական ուժի խորհուրդն է կրում իր մեջ: Նաև՝ իմացականության բարձր ոլորտներ մուտք գործելու հնարավորություն ընձեռում՝ ճիշտ չափաբաժնով կիրառելիս: Հակառակ դեպքում՝ գինեհարության՝ արբեցության գիրկն են ընկնում:
Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում հնագիտական պեղումներով հայտնաբերված հնձանների, հսկայական մառանների, գինով լի բազմաթիվ կարասների, գինեգործական պարագաների, ածխացած սերմերի առկայությունը վկայում են, որ խաղողի այժմյան որոշ տեսակներ տեղական ծագում ունեն (ինչպես՝ Ոսկեհատը, Գառանդմակը, Արարատի տեսակները) և գինին՝ ուրախության ու խրախճանքի սեղանների անբաժան ուղեկիցը, Հայոց գինըմպուքների, կենսախինդ տոնախմբությունների անքակտելի տարրն էր:
Գինու կարասներ՝ Կարմիր Բլուրի հնավայրից՝ Թեշեբաինի ամրոցի մառանը
Ցորենի ու գինու՝ հացավետ ու գինեվետ (այգաւէտ) երկրի բնակիչների համար Այգեկութը նույնպես տոն էր: Խաղողի «խիտ առ խիտ» տնկված որթերով այգու «կթումը»՝ բերքահավաքը սկսվում էր բարեմաղթանքներով ու ազգականների, բարեկամների հետ խրախճալից տոնախմբություններով: Այդ սովորույթը պահպանվել էր ընդհուպ մինչև 20-րդ դարի սկիզբը՝ Գողթնում, Արարատյան դաշտում ու այլ շրջաններում:
«Բալուի բարբառով՝ էգեկիթ։ Խաղողի հասունցած հատիկները մինչեւ սեպտեմբերի վերջը եւ աւելի ճշգրիտ՝ մինչեւ Վարագայ Խաչի տօնը, կը պահուին որթատունկերուն վրայ։ «Էգին մտնել», «էգին կթել»՝ Բալուի մէջ «այգեկութի» հոմանիշներ են։ Պէտք է սպասել մինչեւ տասանորդին ճշդումը, ապա միայն կարելի է այգեկութ կատարել։
Բալուի գիւղացին գինին կը խմէ ընդհանրապէս ձմրան։ Բայց այս խմիչքը, իր փարչով ու սկահակով, պարտադիր ներկայութիւն մըն է նաեւ հարսանիքներու, խնճոյքներու, տօնախմբութիւններու, հիւրընկալութիւններու կամ հոգեհացի սեղաններուն վրայ։ Բալուի մէջ կան կարգ մը գիւղեր, ինչպէս՝ Հաւաւ (ներկայիս Էքինէօզու), Թիլ (ներկայիս Կէօմեչպաղլար), Խոշմաթ (ներկայիս Չաքուրքաշ) եւ Թըրխէ (ներկայիս Քեքլիկտերէ), որոնք համբաւաւոր են իրենց գինիով։ Յայտնի է, որ գինի պատրաստելը հին աւանդութիւն մըն է Բալուի մէջ։ Սարգիսեան կը գրէ, թէ տարածքի կարգ մը վանքերուն մէջ, ինչպէս, օրինակ, Բարձրահայեաց եւ Խաչայ, կը պահեն հարիւրաւոր լիթր գինի պարունակող վիթխարի հողաշէն կարասներ, որոնք առնուազն հինգ դարերու հնութիւն ունին։ Գինին կը պատրաստեն «գինուկ» եւ «խաչկող» խաղողներէն։ «Եզան աչք» խաղողին քաղցուէն պատրաստուած գինին քաղցր կ՝ըլլայ։ Գինիի պատրաստութեան համար առաջին աշխատանքը կը կայանայ կարասներուն կպրապատումին մէջ:
Այգեկութէն ու գինիի պատրաստութենէն ետք, Փափազեան կը յայտնէ, որ Հաւաւի մէջ սովորութիւն է, որ կիներ խումբ-խումբ մէկը միւսին այցելութեան երթայ ու աչքէ անցնէ մառան մտած պահեստի ուտելիքներն ու խմիչքները։ Փոխադարձ այս այցելութիւնները կը յաջորդեն ամիսներ տեւած յոգնատանջ աշխատանքներուն, ուր, վերոնշեալ օրինակներուն մէջ տեսանք, տանտիկինը գլխաւոր աշխատողն է։ Այնպէս որ՝ կիներուն համար այս հանդիպումները միաժամանակ զուարճութեան առիթներ են, որոնց ընթացքին առատօրէն գինի ալ կը սպառեն»:
«Պէտք է ըսել նաեւ, որ բալուցի գիւղացիին կամ քաղաքացիին համար այգին կը դառնայ ժամանցի հաճելի վայր մը խաղողին հասուննալէն մինչեւ այգեկութ երկարող ամբողջ այս ժամանակաշրջանին ընթացքին։ Ամէն կիրակի գիւղացին իր ընտանիքով այգի կ՝երթայ, հոն կը ճաշէ ու երեկոյեան ալ կը վերադառնայ։ Իսկ քաղաքացին, որ Բալուի շրջակայ գիւղերու մէջ այգիներ ունի, այս վայրերուն մէջ յաճախ կառուցած կ՝ըլլայ նաեւ հնձաններ, որոնք այս պարագային երկյարկանի ամառանոց տուներ են։ Ամառները անոնք այստեղ կը գիշերեն եւ միայն օրուայ մէջ է, որ իրենց գործով Բալու կը վերադառնան» (մեջբերումները՝ «Յուշամատեան. Քարտէսներ. Տիարպեքիրի վիլայէթ»-ից):
Վահան Թոթովենցի՝ «Կյանքը հին հռովմեական ճանապարհի վրա» գրքի մի հատվածում նույնպես այգեկութի օրերի ուշագրավ նկարագրություններ կան.
«Օվա Բաղլարիում մենք այգի ունեինք։ Օվա Բաղլարին քաղաքին կից, բայց ընդարձակ տարածությամբ մի այգեստան էր՝ բացառապես խաղողի և նշենիների։ Մեր այգին գտնվում էր այդ ընդարձակ այգիների գրեթե մեջտեղում։ Աշնան վերջում, այգեկութի ժամանակ, բոլոր այգի ունեցողները 10-15 օրով փոխադրվում էին այնտեղ, սպիտակ վրաններ էին խփում և սկսում էին եռուն այգեկութը։ Գիշերները ցուրտ էր լինում, ուստի՝ ամեն մի այգում խարույկ էր վառվում։
Այդ օրերի գիշերներում Օվա Բաղլարին, երբ դիտում էին սարից, նման էր բոցավառված խարույկներով երկնքի։ Խարույկի շուրջը պարում էինք, երգում։ Բոլոր աղջիկներին ազատություն էր տրվում այդ օրերին խարույկի շուրջը պարելու։ Խարույկներն այնքան բոցավառ, արծարծուն էին լինում, որ շուրջը պարողների երեսները կարմրում էին։ Այդ օրերին աղջիկների մեծագույն մասը գտնում էր իր նշանածին։ Պարից, երգից և խարույկից տաքացած վառվում էին և նրանց սրտե՛րը։ Նրանք, որոնք գտել էին մի ջահել սիրտ, կորսվում էին մեծ թփերի ետևում, խարույկներից հեռու, կարմրած, քաղցրացած ողկույզների տակ, և վառում էին Հավիտենական խարույկը, Սիրո՛ խարույկը։
Ցուրտ, կապույտ գիշերում, լուսնի կաթնահորդ փրփուրների տակ, շրթունքները հպում էին իրար, անցնում էր նրանց ոգու միջից տիեզերական շունչը։ Երբ տղան գրկում էր աղջկան, նրան թվում էր, որ ամբողջ բնությունը փաթաթվում է իրեն կրակե թևերով, և տղային թվում էր, որ գրկել է ողջ բնությունը՝ իր բոլո՛ր մրգերով, իր բոլո՛ր արևաներկ ողկույզներով, ահա կծկվել է իր թևերի մեջ անհուն մի դաշտ՝ թարմ խոտի բույրով, և, վերջապես, սա այն Զարուհի՛ն չէ, այլ՝ բոցավառված խարու՛յկն է իր թևերի մեջ։
–Տեսնանք սըվոնք ո՞ւր գացին,- հանկարծ լսվում է: Երկու ջահելները՝ կուրծ-կրծքի, շրթունք-շրթունքի անշարժանում են: Չարաճճի ընկերները հեռացել են խարույկից և ուզում են խաղ խաղալ ողկույզների և տերևների տակ պահվող ջահելների հետ: Ավելի են սեղմվում իրար, թևերն ավելի են պրկվում, և պահը դառնում է հավիտենական…
Երբ այգեկութը վերջանում էր, վերադառնում էին տուն, տան ծերունիները տեսնում էին, որ իրենց աղջիկը կամ տղան արտակարգ խանդավառության մեջ է, ջրով թացացնում է մազերը, սանրում այնպես, որ լույսի տակ սաթի նման փայլի: Պարզ էր, որ Բնությունը, աշնանային, բեղմնավորված կուրծքը լիուլի լցված Բնությունը հպվե՛լ է նրանց հոգուն, այրե՛լ է նրանց սրտի աղվամազը:
Եվ ահա՝ տղայի ծնողները հանդիսավոր գալիս էին աղջկա ծնողների մոտ: Տանը ոչ ոք, բացի աղջկանից, չէր իմանում սկզբում նրանց գալու նպատակը: Աղջիկն իմանում էր, որովհետև տղան կտուրի վրա թուղթ դրած կլիներ, թե՝ «Իրիկունը պապս, մարս տի գան քեզ ուզեն, քեզ հարցնեն նե՝ չամչնաս, ըսե՝ ես ըլ կուզեմ»:
«Եթե մըզի հարցնեք՝ մեր կամքովն է, ամա տեսնանք՝ աղջիկը կուզե՞»,- պատասխանում էին աղջկա ծնողները՝ տղայի ծնողներին: Եվ կես-գիշերին աղջկա մայրը, անպայմա՛ն մայրը, հարց էր տալիս աղջկան: -Քա՛, Զարու՛կ, քեզ կուզեն, ի՞նչ կըսես: Աղջիկը չի պատասխանում, կարմրում է, ապա ծիծաղելով՝ փախչում: Մայրը հայտնում է իր հաղորդակցության արդյունքն ամուսնուն՝ «Էսպես-էսպես»… »:
Համաձայն որոշ կրոնների և հոգևոր ուղղությունների՝ Արարիչը (Աստված) Տիեզերքն արարել է նույն երկրաչափական պլանով՝ Մակրոտիեզերքում ու Միկրոտիեզերքում:
«Այն՝ ինչ Վերևում է, նույնը՝ Ներքևում է» և՝ հակառակը: Այսինքն, ողջ Տիեզերքն իր օրենքներով, կառուցվածքով արտացոլված է Բնության մեջ, նրա ու Մարդու կառուցվածքում: «Զմրուխտե Քառասալիկի» առիթով հաճախ հիշվող այս բանաձևն այլ գրառումներում հիշատակել ենք: «Ներքևում»՝ մեզ անմիջականորեն շրջապատող «տեսանելի աշխարհում» եղածը համանման է մեզնից «վերև»՝ անեզրական Տիեզերքում՝ «անտեսանելի հարթություններում» գտնվող «աշխարհին»… Այսինքն՝ նույն շղթայի բաղկացուցիչներն են, նույն Էության զանազան արտահայտությունները…
Մակրոկոսմոսի ու Միկրոկոսմոսի համանմանության՝ հնագույն (նոր պլատոնականության) գաղափարը հետագայում, 16-րդ դարում հիշեցնում է նաև գերմանացի բժիշկ, աստվածաբան Պարացելսը՝ պնդելով, որ՝ «Երկնքում չկա ոչինչ, որ չլինի նաև Մարդու մեջ»…
Պլուտարքոսը Պլատոնին վերագրվող գաղափարների մասին էր նշում՝ գրելով՝ «Պլատոնն ասում է, որ Աստված անընդհատ (հաստատապես, Կ.Ա.) և շարունակաբար երկրաչափական ձևով է արարում»:
Վերջին հարյուրամյակում որոշ «եղբայրությունների» կողմից լայնորեն կիրառվում է «Տիեզերքի Մեծ Ճարտարապետ» հասկացությունը, որի արմատները ձգվում են հնագույն ժամանակները, և որին քաջատեղյակ էին մեր իմաստուն Նախնիք («Հերմետիկ» տեքստերում «Տիեզերքի Մեծ Ճարտարապետ» հասկացությունն այլաբանորեն կարող է խորհրդանշել նաև յուրաքանչյուր անհատի գերմարդկային (աստվածային) կարողությունները, հնարավորությունը՝ պոտենցիալը):
«Միհրականության» մեջ փառաբանվում է «Ճարտարապետ Տիեզերաց»-ը («Անտեսանելի Զորությունը», որին տարբեր անվանումներ են տրվում զանազան ուսմունքներում՝ Աստված, Ոգի, Բարձրագույն Էակ, Բանականություն, Էներգիա, Բնություն և այլն)…
Երկինքն ու իր Լուսատուների համակարգված շարժումը, Տիեզերական ողջ կառույցն ուղղորդող Բացարձակ Բանականության գաղափարն է ծնել «Տիեզերքի Մեծ Ճարտարապետ» արտահայտությունը: 17-րդ դարում, Լուսավորականների փիլիսոփայության մեջ, այդ միտքը հանդիպում է հետևյալ ձևակերպմամբ. «Տիեզերքի Արարման ժամանակ Աստվածային Գերագույն Կատարելությունն ընտրել է պլաններից հնարավորինս լավագույնը» (Ջոն Լոք):
Ճարտարապետը՝ ճարտար, հմուտ արվեստագետը՝ Հանճարեղ Ստեղծագործողը նախ՝ Տիեզերքի, Կյանքի Արարչագործն էր: «Ճարտարապետ՝ ճարտար, արուեստագէտ. Նախ՝ զաստծոյ ասի, որպէս Արարչագործ»,- կարդում ենք «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում:
Սքանչելի ու գերազանց «հնարագործության» փառաբանումն է հնչում նաև «Պատարագ»-ում. «Եւ նորագործ աստուածապէս ճարտարապետեալ զերկիրս երկին արար»: «Արդարև աստուածային ճարտարապետութիւն, և գերազանց ամենայն եղականացս՝ նորա հնարագործութիւնն սքանչելի, և միայն որպէս և վայէլ էր Աստուծոյ գործ…» (Մատենագրութիւնք Նախնեաց. Ներսէս Լամբրոնացի «Մեկնութիւն Խորհրդոյ Պատարագին», էջ 365, Վենետիկ, Սբ. Ղազար, 1847թ.):
Բնությունը նույնպես կառուցում է… Տեղանքի թելադրանքով պայմանավորված՝ մրջյուններն՝ աշխատանքի հստակ բաժանմամբ, յուրաքանչյուրն՝ իր գործունեությամբ, իրենց «քաղաքն» են կառուցում: Մրջնաբների տարբեր «սենյակներն» իրենց «հատուկ նշանակությամբ»՝ սննդի զանազան տեսակների՝ հատիկների, թրթուրների առանձին «մառաններով», խմբի կողմից կատարված «շինարարական» աշխատանքի արդյունքն են: Ճշգրիտ բաշխված դերերով՝ մեղուներն իրենց փեթակի կյանքն են կազմակերպում՝ ապահովելով իրենց «բարեկեցությունը»…
Կյանքի առաջին օրերից (սաղմը)
Մեր Նախնիների փառաբանած՝ «Տիեզերական շինարարության արվեստն» է ակնարկել Դերենիկ Դեմիրճյանն իր՝ «Գիրք Ծաղկանց» (1935թ.) պատմվածքում, ուր Բնությունը ներկայացվում է որպես Արարչի ստեղծագործություն, իսկ Աշխատանքը՝ Կառուցումը՝ Սրբազան գործ: Ահավասիկ մի հատված.
«Կառուցու՛մն է աշխարհն և աշխատք շինողական,- շրջում է գրքի էջը վանահայրը և ոգում,- «Կառուցու՛մն է քաղաքն, կառուցու՛մն՝ խոսքն, կառուցու՛մն՝ միտք»: Եվ ցույց է տալիս երկինքը, երկիրը, վանքի շենքը, իր ճակատը, իր «միտքը»: Բացատրում է Տիեզերական շինարարության արվեստը: Զվարթը բոցավառվում է: Նրա աչքերում գծագրվում ու գունավորվում են շքեղ պատկերներ: Զնգում են մուրճերը և խստադեմ քարտաշները կտրում են ժայռերը, խոհուն որմնադիրներ կանգնեցնում են հոյակապ քաղաքներ՝ երկնասլաց աշտարակներով: Փարթամ պարտեզներ կախվում են անդունդների վրա: «Աշխատ առնե Բնությունն, կառուցանե Ծառն, շինարարե Մրջյունն: Եղե՛ք և դուք կառուցողք և շինարարք, որպես մարդիկք Երկրի, սիրեցե՛ք աշխատք, զի Կառուցումն և Աշխատք սուրբ են…»: -«Չքանա բռնություն, փոշիանան գահք և թագավորությունք և մնա շինարարն…»:
Խորանում է ծերունին Զվարթի աչքերում: Այլակերպվում է այդ հրաշքներով լի մարդը: Նրա մռայլ սքեմը հալվում է և նրա տակից դրսևորվում է «Երկրի Մարդը», որի միտքը զբաղված է մի մեծ կառուցողական տենչով ու երազով: Զվարթը խցից դուրս է նայում «աշխարհին»: Եվ այդ անհուն շենքի մեջ, ուր թռչունները հյուսում են մետաքսե բներ, մրջյունները կառուցում են իրենց բնակարանները, ամբողջ աշխարհը ներկայացնում է որպես մի հսկայական ճարտարապետական կառուցվածք՝ իր երկնքի աշտարակով, նրա վերև կախված Արևի ջահով, Լեռների սյուներով ու անդունդների նիշերով»…
Հիրավի՝ «Չքանա բռնություն, փոշիանան գահք և թագավորությունք և մնա Շինարարն…»: Ուստի՝ «Եղեք և դու՛ք՝ կառուցողք և շինարարք»…🔥
20-րդ դարի առաջին կեսի Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների արվեստում նշանակալի տեղ ունի ազգությամբ Հայ գեղանկարիչ Հովսեփ Փուշմանը, որը, ճակատագրի բերումով, խուսափելով Մայր Հայրենիքում օսմանյան կայսրության կողմից իրականացվող ցեղասպանությունից, հայտնվել էր հեռավոր, օտար ափերում և, « ներգաղթված Նվեր դարձել»՝ ինչպես իրեն բնութագրում են ժամանակի ամերիկյան ամսագրերից մեկում («Immigrant Gifts to American Life», The illuminator, Allen E.Eaten, New York, Russell Sage Foundation, 1932):
1877-ին Տիգրանակերտում (Դիարբեքիրում) ծնված Հովսեփ Փուշմանյանը 11 տարեկանում արդեն Կոստանդնուպոլսի Գեղարվեստի դպրոցում էր և Ակադեմիա ընդունված ամենաերիտասարդ նկարիչը:
Սակայն, Հայերի նկատմամբ իրականացվող համիդյան կոտորածների պատճառով, 1896 թվականին նա ընտանիքով՝ Հայկական գորգերի վաճառքով զբաղվող ծնողների, եղբայրների ու քույրերի հետ, արտագաղթում է Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ՝ հաստատվելով Չիկագոյում:
Ուսումը շարունակել է նաև Փարիզում՝ Ժուլիանի հայտնի Ակադեմիայում: Փարիզում նա գործուն մասնակցությամբ նպաստել է Հայ արվեստագետների «Անի» միության հիմնման աշխատանքներին, որի առաջին նախագահն էր:
Իր վրձնած կտավներն ուղեկցել է նաև իր բանաստեղծական նկարագրություններով՝ պատկերված առարկաների ծագման, նրանց իմաստի մեկնաբանություններով՝ նպաստելով նրանց խորհրդանիշների վերծանմանը…
Փուշմանի կտավներն իր կենդանության օրոք անգամ մեծ հաջողությամբ վաճառվել են ցուցահանդեսների առաջին օրն իսկ: Հետագայում, իր ստեղծագործությունների վաճառքի առիթով, ի լրումն արդեն գործող օրենքի, ի պաշտպանություն հեղինակային առավել համապարփակ իրավունքի, ԱՄՆ-ում կիրառվում է նոր՝ «Փուշմանի օրենքը»…
Նրա գործերն այսօր պահվում են հանրային ու մասնավոր հավաքածուներում, զանազան երկրների թանգարաններում (Նյու-Յորքի «Մետրոպոլիտեն» թանգարանում, Բոստոնի, Մինիապոլիսի ու բազմաթիվ այլ թանգարաններում): Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի հավաքածուն տասնամյակներ առաջ համալրվել է նկարչի որդիների կողմից նվիրված չորս գեղանկարով:
Հավելենք, որ 1917 թվականի նոյեմբերի 17-ին Հովսեփ Փուշմանի կինը՝ Հայերի մի փոքրիկ խմբի ուղեկցությամբ ԱՄՆ-ի նախագահ Վ.Վիլսոնի հետ հանդիպման ժամանակ հանձնել է Փուշմանի հայտնի կտավը՝ «Հույս» վերնագրով՝ ի նշան այդ դժվարին շրջանում ԱՄՆ-ի կողմից Հայերին ցուցաբերած աջակցության: Հիշյալ կտավը, ուր պատկերված է արվեստագետի 14-ամյա ազգականուհին՝ Դորան՝ որպես ցեղասպանության ժամանակ զոհ գնացած բազմահազար Հայուհիների խորհրդանիշ, ներկայացրել է օրիորդ Ա. Քյուրքչյանը:
«ՀՈՒՅՍԸ»՝ Վ.Վիլսոնի առանձնասենյակի պատին
1989 թվականին, որպես ուսումնական 5 տարիների ավարտական (դիպլոմային) աշխատանք, ներկայացրել էի Հայ հանրությանը քիչ հայտնի գեղանկարչի՝ Հովսեփ Փուշմանի ստեղծագործական ուղին, որից մի փոքրիկ պատառիկ հրատարակվեց այդ դժվարին տարիներին գոյատևող՝ «Արվեստ» ամսագրում: Ստորև՝ այդ հակիրճ հատվածը…
«Հովսեփ Փուշմանն այն սերնդի արվեստագետներից է, որն ականատեսը եղավ իր ազգի կոտորածին, և որը վրեժխնդիր եղավ իր հանճարով: Հայրենակիցներից շատերի նման՝ անցյալ դարի վերջերին Փուշմանյան ընտանիքը ևս լքեց իր ծննդավայրը՝ հինավուրց կոթողներով ու գեղարվեստական արժեքներով հարուստ Տիգրանակերտն ու բռնեց գաղթի ճամփան: Ամերիկայի հեռավոր եզերքներում հանգրվանած և արվեստների օրենսդիր քաղաքում՝ Փարիզում ուսանած երփնագրողը հետագայում կասի. «Եթե իմ արվեստս նշանակություն մը ունի՝ կը պարտիմ ա՛յն ազգին, որ ծնավ զիս, և ո՛չ այն երկրին, որ զիս դաստիարակեց»: Գեղարվեստական այլազան ուղղություններով հարուստ մի մեծ փուլի՝ 20-րդ դարի առաջին կեսի հետ համընկավ Փուշմանի գործունեության շրջանը: «Նորարարությունների տենդով բռնված» երկրում՝ ԱՄՆ-ում ուշագրավ լինելու համար ուրույն նկարագիր էր պետք: Եվ Հովսեփ Փուշմանն արվեստի աշխարհ է մտնում՝ որպես խիստ յուրահատուկ մի երևույթ. բնավ ոչ այն պատճառով, որ նախաիմպրեսիոնիստական դասական գեղանկարին բնորոշ միջոցով նա հաղորդում էր Արևելքի խորհուրդները: Արևելապաշտ նկարիչների մի ողջ հոսանք Եվրոպայում երևան եկավ դեռևս 19-րդ դարում (Էնգր, Ֆրոմանտեն, Բենժամեն Կոստան և այլք): Արևելքի պատկերումը նորություն չէր նաև Հայկական արվեստի համար (Վ. Սուրենյանց, Մ. Սարյան, Ս. Խաչատրյան): Արվեստագետներից յուրաքանչյուրն իր որոշակի խնդիրներն էր հետապնդում արևելյան պատկերներում: Փուշմանը ոչ թե ճանապարհորդի հետաքրքրությամբ է ներկայացնում Արևելքը, այլ փորձում է բացահայտել Արևելքի ոգին, նրա փիլիսոփայությունը: Իսկ դա հայտնություն էր Եվրոպայի, առավել ևս՝ Ամերիկայի համար: Փուշմանն արվեստի քառուղիներում ընթացավ դեռևս անկոխ արահետով՝ չցանկանալով հետևել ոչ մի դպրոցի և օրենքի, որը կկաշկանդեր ստեղծագործական իր ազատությունը, մտքի թռիչքը:
Լինելով Արևելքի զավակ, զինված ու սնված Արևելքով, նա, ավելի, քան որևէ եվրոպացի նկարիչ, կարողացավ թափանցել այդ խորհրդավոր աշխարհի գանձարանն ու իր արվեստում արտաբերել նրա խորհուրդը: Արևելքն է Փուշմանի ներշնչման աղբյուրը, և դա ակնհայտ է նրա թե՛ դիմապատկերներում, թե՛ նատյուրմորտներում… Տարբեր երկրների գեղուհիներին ներկայացնող դիմանկարների շարքում առանձնահատուկ տեղ ունի Հայուհու կերպարը («Հայաստանի ծաղիկը», «Հայուհին», «Հույս», «Հուլիանեի դիմանկարը», «Անցած օրերուս անուշ բույրը», «Հարսնուկը»…): Այս կտավներից ամեն մեկն ընկալվում է որպես բողոք՝ ընդդեմ աննախադեպ ոճրագործության՝ Հայոց ցեղասպանության: «Հայաստանի ծաղիկը» կտավում ծիրանագույն գլխաշորով սևաչյա Հայուհին է՝ իր թովիչ հմայքով: Հայ կնոջն է պատկերում «Անցած օրերուս անուշ բույրը» աշխատանքը: Մայրության քնքուշ արտահայտությունն է դրոշմված նրա դեմքին: Իսկ ձեռքում բռնած ծիրանագույն մեկոնը, որ Հայաստանն է խորհրդանշում, նաև վշտի արտահայտությունն է: Այն հիշեցնում է հինավուրց զրույցը, ըստ որի՝ հինգերորդ դարում Հայերի ու պարսիկների միջև մղված պատերազմից հետո ռաղմադաշտի նորընձյուղ մեկոնները ծիրանի գույնով փթթեցին:
Հայուհիներին պատկերող կտավներից բացառիկ է «Հույսը»: «Թերևս պիտի նշմարենք տխրության շուք մը անոր աչքերուն վրայ: Այդ տխրությունը ավելի վաղնջական է, քան՝ աղջիկը ինք, այդ տխրությունը գրված է անոր ցեղին դարավոր չարչարանքով»,- նկատել է ամերիկացի քննադատը՝ Էնտոնի Անդերսոնը 1917 թվականին: Այսուհանդերձ, պատկերը վերնագրված է՝ «Հույս»: Դա ապագայի նկատմամբ ոչ միայն նկարչի, այլև իր ողջ աշխարհասփյուռ ազգի Հույսն է, որը չի լքում նրան նույնիսկ տառապանքի պահին: Աղջնակի ձեռքում Հայաստանի լեռներում այնքա՜ն առատ աճող ձնծաղիկն է՝ գարնան ավետաբերը: Դա նաև խորհրդանիշն է Հայ կնոջ չընկճվող Ոգու:
Փուշմանի վրձնած հիշյալ պատկերները մեկ անգամ ևս վկայում են, որ «Հայկական աչքերն ավելի շուտ են խոսում, քան շուրթերը և դեռ շարունակում են խոսել, երբ շուրթերն արդեն դադարել են խոսելուց» (Արշիլ Գորկի): Երփնագրողն իր արվեստով մարդկությանն էր ներկայացնում այն գեղեցիկ աշխարհը՝ անօգնական ու փխրուն էակներին, որոնք անպատմելի խոշտանգումների զոհ դարձան:
Թեև Փուշմանի ստեղծած դիմապատկերներն ամենաջերմ ընդունելության արժանացան, սակայն Վարպետին իսկական փառք բերեցին նրա վրձնին պատկանող նատյուրմորտները: Այս ժանրում նա իր գործունեությունն սկսեց առաջին աշխարհամարտի տարիներին, Փարիզից ԱՄՆ վերադառնալուց հետո, երբ արդեն հասուն մտածողության տեր արվեստագետ էր: Փուշմանը հետևում էր այն գաղափարին, որը դեռևս Արիստոտելը ձևակերպել էր այսպես. «Արվեստի նպատակը ոչ թե իրերի արտաքին տեսքը Ներկայացնելու, այլ՝ նրանց ներքին իմաստի մեջ է»: Փուշմանի արվեստը նրա մտածողության արտացոլումն է՝ տեսանելի կերպարների միջոցով: Եվ դա է պատճառը, որ, չբավարարվելով դիմապատկերներում մարմնավորած գաղափարներով, նա որոնում է ավելի լայն ասպարեզ, որպեսզի կարողանա արտահայտել իր իմաստասիրական խորը մտորումները: Իսկ դրա լավագույն հնարավորությունն էր ընձեռում նատյուրմորտը:
Փուշմանի կտավներում գեղարվեստական առարկաները ոգեղեն են ու կենդանի: Նրանց մեղեդիով է հյուսվում նատյուրմորտի հարուստ բովանդակությունը: 19-րդ դարի վերջին — 20-րդ դարի սկզբին, Փուշմանի արվեստի ձևավորման շրջանում, լայն տարածված էր սիմվոլիզմի փիլիսոփայական-գեղագիտական սկզբունքը: Այդ ժամանակահատվածում տարածված բազմաթիվ գեղագիտական ուղղություններից, թերևս, դա միակն էր, որի հետ ընդհանուր եզերքներ ունի Փուշմանի երփնագիրը: Խորհրդանշական տարրերի առկայությունը Հ. Փուշմանի արվեստում նախապատրաստված էր դեռևս ստեղծագործության վաղ շրջանից. դա ակնհայտ է նրա յուրաքանչյուր դիմանկարում: Նկարչի վրձնած աշխատանքներում ոչ միայն հին արձանիկներն են վերստին կյանք առնում, ոգի դառնում, այլև՝ խեցեղենը, ձեռագրի մի էջը, թորշոմած վարդը…
Գերազանց գիտենալով Արևելքի փիլիսոփայության, կրոնի, մշակույթի մասին գրեթե ամեն բան՝ Փուշմանը հաճախ է իր արվեստի նյութ դարձրել խորհրդապաշտությամբ առլեցուն լեգենդներն ու զրույցները («Հավերժական գարնան աստվածը», «Զարթումի պահը», «Սուրբ ձին»…):
«Զարթումի պահը»
Յուրօրինակ նկարագրով ու նուրբ դաշնավորված երանգներով այս կտավները միշտ համահունչ են ժամանակի ոգուն: «Շատ ուրախ եմ գիտնալու, որ քննադատներ կը դրվատեն գործս, որովհետև Հայ մ’ եմ, ներկայացուցիչը ցեղի մը, որ տարիներով հեծած է թուրք բարբարոսութեան լուծին տակ: Փառասիրություն է ցուցանել, թե ազգիս մեկ հատիկ անհատը ի՛նչ կրնայ գլուխ հանել: Ու եթե կարենամ ցուցնել, թե Հայ ազգը կրնայ բան մը ընել, և այդպիսով գեթ կարող ըլլամ մեկ Հայ փրկել թուրքի հալածանքներեն ու կոտորածեն՝ հավիտենապես վարձատրված պիտի զգամ ինքզինքս»:
Սրանք Փուշմանի խոսքերն են՝ տպված ամերիկյան թերթերից մեկում՝ 1916 -ին»…
Հ. Փուշմանի դիմանկարը
Հոդվածի առաջին տպագրությունը՝ «ԱՐՎԵՍՏ», 1993, թիվ 1-2-ում…
Հնագույն գրեթե բոլոր տոներն ու ծեսերը Արարումն ու Կյանքն են փառաբանում՝ Տիեզերական շրջապտույտի, Բնության եղանակների փոփոխմամբ պայմանավորված շրջափուլերը նշելով:
Գարնան գալուստով՝ Արեգ ամսվա Արեգ օրը (մարտի 21 -ին), ծառերի առաջին բողբոջներով Սաղարթումն է ավետվում՝ Ծառզարդարը՝ Ծառերի, Ոստերի փթթումը:
Բեղմնավորման, Պտղաբերության գաղափարի հետ էր առնչվում Սաղարթումը՝ Ծառի Պտղաբերությունն ազդարարող Բողբոջումը, տունկերի աճը…
Ծառն իր ճյուղերով, սաղարթներով՝ «սաղարթագեղ պաճուճանքով», Բնության Արարիչ Ուժն է խորհրդանշում (Կենաց Ծառը):
Այնուհետև Ծաղկունքն է փթթում՝ Ծաղկազարդի տոնն է նշվում:
«Անահտական Դից մատուցեալ՝ ըզդափնայինըն սաղարթեալ»,- Անահիտ Դիցամորը նվիրվող սաղարթագեղ դափնիներն է հիշատակել Ն. Շնորհալին:
Ծառերը, Ծաղկունքն ու Սաղարթումը փառաբանող տոներն ու ծեսերը քրիստոնեության տարածումից հետո արգելվեցին, հնագույն տոնացույցը «վերաձևվեց»՝ հարմարեցվելով նոր գաղափարախոսությանը: Սակայն Հայերը սիրում էին իրենց հին ավանդույթներն ու «անհաղորդ» էին տարածվող կրոնին: Եվ իմաստափոխված հարատևեցին վաղեմի ծեսերն ու տոնախմբությունները՝ քրիստոնեական երանգավորմամբ (օրհնվող ճյուղերը, ոստերը ներկայացվեցին որպես քաղաք մտնող Փրկչին դիմավորելիս կիրառված ճյուղերի խորհրդանիշ): Ամեն տարի մեծ շուքով, ծիսական ու տոնական հանդիսություններով Հայկազունները նշում էին Նոր դալարումը՝ Սաղարթազգեցումը, Նոր պտղաբերության Ավետումը: Ու նաև՝ Նորահաս պտուղների ուրախալի տոնը՝ «Ամենաբեր Նոր պտղոց տաւնը»՝ ինչպես բնորոշում է Ագաթանգեղոսը Նավասարդի տոնը (Քուրմ Հարութ Առաքելյանի ներկայացրած Հայկյան Սրբազան տոմարի համաձայն՝ Նավասարդ ամսին Արեգնափայլն է և Հայրերի՝ Նախահայրերի (ուստի և՝ Հայկ Դյուցազնի) տոնը):
Նավասարդը Նոր Բերքի՛ տոնն էր, որը հանդիսավորությամբ՝ ազգային տոնախմբություններով ու խրախճանքներով տոնվում էր մի քանի օրերի ընթացքում՝ դեպի պաշտամունքային սրբավայրերն ուղղորդելով բազմահազար ուխտավորների:
Դեպի Տարոն՝ Հայոց «Յոթ բագինների ավան», նվիրական գետի՝ Արածանիի ափին գտնվող նշանավոր դիցավաններ՝ Բագավան, Աշտիշատ էին ձգվում ուխտավորները Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններից՝ իրենց հետ բերելով Նոր Պտղաբերված բերքից, իրենց երախտագիտությունը հայտնելու և Դիցերին փառաբանելու նպատակով (նրանց ճանապարհներին սփռված իջևանատների հյուրընկալության առիթով հիշվում է և Վանատուրը):
Ամենաբեր Նոր Պտուղների տոնի՝ Նավասարդի օրվա ուրախ տոնի առիթով օտար ու պանդուխտ ընդունող, հյուրասեր, հյուրընկալ Վանատուր Դիցին է հիշատակում Ագաթանգեղոսը՝ «…ամենաբեր Նորոց Պտղոց տօնից հյուրընկալ Դիցն Վանատրի, զոր յառաջագոյն իսկ ի նմին տեղւոջ պաշտէին՝ յուրախութեան Նաւասարդ աւուր» (Դիցերն իրենց որակումներն ունեին, ինչպես հետագայում՝ «Քաղցրահայաց» մակդիրն է կիրառվում):
«Նո՛ր են ծաղկեալ նռնենիք, նո՛ր սաղարթեալ թզենիք»…
Արտերում «ոսկուն տված» Հասկերի Նոր հունցքից պատրաստած «Խաչբուռների» կամ Խաղողի օրհնանքը՝ Խաղողօրհնեքի ծեսը՝ ի նշան լիառատության ապահովման, պահպանվել են մինչև մեր օրերը: Ցնծալի ծեսերն ու տոնախմբությունները հետագայում շարունակվեցին հայտնի՝ Սբ. Կարապետի ուխտագնացություններով, անվանափոխված տոներով…
Քանի որ Ջրով (Անձրևով, Ցողով…) է պայմանավորված Կյանքի գոյությունը, առատ Պտղաբերումը, Բերքատվությունը, ուստի, բնականաբար, փառաբանվում էր նաև Կենսատու Ջուրը՝ մաքրող, առողջացնող, ամառվա տապ օրերին զովացնող Ջուրը, որտեղից էլ՝ գրեթե բոլոր գավառներում հանդիպող Սրբագործված Աղբյուրները՝ «Լուսաղբյուր», «Կաթնաղբյուր», «Յոթնաղբյուր» և այլ անուններով: Եվ, իհարկե, Վարդավառի՝ ցարդ հարատևող՝ իմաստալից ու կենսախինդ տոնը՝ ի փառաբանումն Անահիտ Դիցամորն ու Աստղիկ Դիցուհուն…
Տիեզերքի, Կյանքի Արարման, Պտղաբերության համար անհրաժեշտ տարրերից է Ջուրը, որի սրբազան բնույթն ու խորհուրդը պահպանվել է մինչ օրս՝ զանազան ծիսական արարողություններում, ազգային տոներում, հեքիաթներում (որպես «Անմահական Ջուր»), երգերում…
Չորս հիմնական տարրերից (Հուր, Ջուր, Օդ, Հող) Ծնունդի, Կյանքի, Բնության Վերածնունդի հետ անքակտելիորեն կապվող Ջրի, Սրբազան Աղբյուրների խորհրդանիշը հիշատակել ենք հնագույն շրջանի մշակույթի, հավատալիքների շուրջ ծավալած զանազան թեմաների առիթով:
Ամառային շոգ եղանակին՝ Հոռի ամսին (օգոստոսին), Կենսատու, Զովացուցիչ Ջուրը Պտղաբերության, Սիրո և Գեղեցկության փառաբանման տոնն էր նշանավորում:
Այսօր, ինչպես հիշեցնում են Հայկեան Միաբանութեան Քրմերը՝ Քուրմ Հարութ Առաքելյանը և Քուրմ Միհր Հայկազունին, Հայկյան Սրբազան տոմարի՝ Հոռի ամսվա Վահագն օրը (օգոստոսի 14-ին) Հայոց Վարդավառի տոնախմբությունն են նշում Նախնիների ավանդույթներին հավատարիմ մնացած Հայկազունները՝ փառաբանելով «Սիրասուն Վահագնին և Սիրառատ Աստղիկին»՝ սերն ու գեղեցկությունը…
Սրբազան Ջրի հրաշափառ ցողմունք մեր Հայրենիքին ու Հայկազուններին՝ Անահիտ Դիցամոր ու Աստղիկ Դիցուհու սիրագորով օրհնանքով…
Իտալական Վերածննդի շրջանից՝ Ռաֆայելի (1483-1520) որմնանկարներից՝ «Աթենքի դպրոցը», որը խորհրդանշում է Իմացությունը (գտնվում է Վատիկանի թանգարանում)
Հնագույն շրջանից ի վեր մարդու և հասարակության կյանքում կարևորվել է Բանականության, Իմաստության դերն ու նշանակությունը:
Արարումն ու Տիեզերքի ներդաշնակությունն իմաստավորելու ցանկությունից ծնվում է Դիցաբանությունը, ուր այլաբանորեն շարադրվում է մարդու աշխարհընկալումը:
Հետագայում ծնունդ է առնում փիլիսոփայությունը, որը խտացնում է տվյալ ժամանակաշրջանի մարդկանց մտածումների, պատկերացումների համակարգը:
Գիտությունն ու Իմաստությունը Երկնային Պարգև էին համարվում. իր Բանականությա՛մբ է Մարդը կենդանիներից տարբերվում, «Երկնային կարողություններ» ստանում (պատահական չէ, որ Աստվածաշնչում Օձի հորդորով Իմաստության Պտուղը համտեսելուց հետո պատժվում են Ադամն ու Եվան, քանզի գերմարդկային կարողությունների կտիրանան Իմացությամբ):
Պրոմեթևսը Սրբազան Հուրը՝ Լույսը, Իմաստությունը, Դիցերից գողանալով փոխանցեց Մարդկանց: Թեև այդ Իմաստության փոխանցման համար խիստ պատժվեց՝ գամվելով Կովկասի լեռներում… Կյանքի հիմքը հանդիսացող չորս տարրերից կարևորագույնը՝ Նախանյութը, Կրակն էր համարվում:
Բոցավառվող Կրակն իր՝ դեպի Երկինք բարձրացող ցոլքերով մեծ իմաստ ուներ՝ որպես Գիտության, Իմացության խորհրդանիշ: Եվ, ինչպես Կրակն է բաժանելիս բազմապատկվում, այնպես էլ Գիտությունը՝ փոխանցելիս հզորանում է: Համանման ձևով՝ ինչպես Կրակը, եթե չբաժանվի՝ կմարի, այնպես էլ Գիտությունը՝ չփոխանցվելու դեպքում՝ կկորի:
Մեր Նախնիների թողած մշակութային ժառանգության մեջ հսկայական դեր ունի փիլիսոփայությունը:
«Եթե գոյություն ունի Իմաստությունը, ապա գոյություն ունի նաև Իմաստության Ձգտումը: Եթե գոյություն ունի Իմաստության Ձգտումը, ապա գոյություն ունի նաև Սերն Իմաստության նկատմամբ: Իսկ եթե առկա է Սերն Իմաստության նկատմամբ, նշանակում է՝ կա Իմաստություն, քանի որ Սերն Իմաստության նկատմամբ նույն ինքը՝ Փիլիսոփայությունն է»,- 6-րդ դարում գրել է «Անհաղթ փիլիսոփայի» փառքը վաստակած Հայորդին՝ Դավիթ Անհաղթը: Նրա կարծիքով՝ փիլիսոփայությունը մարդկային զբաղմունքներից ամենագեղեցիկն ու պատվականն է, որի հետ համեմատած որևէ այլ զբաղմունք նվաստ ու երկրորդային է. «Ովքեր գեթ մի անգամ փիլիսոփայական խոսք են տենչում և պատեհ առիթ են ունենում լոկ մատի ծայրով ճաշւսկել նրա քաղցրությունը, նրանք բոլոր երկրավոր հոգսերին «մնաք բարյավ» ասելով, ողջախոհ մի մոլությամբ անձնատուր են լինում նրան»։
Հին Հունաստանում՝ Աթենքում ն.թ.ա 4-րդ դարում հույն իմաստասեր Արիստոտելն իր դպրոցում փիլիսոփայական տարրերը՝ գոյաբանական, իմացաբանական, տրամաբանական, բարոյագիտական, գեղագիտական, քաղաքագիտական հարցերը քննարկում-ուսուցանում էր ոչ թե նստած, այլ՝ ճեմելով, «ճեմ առնելով խոսէին», որտեղից էլ՝ նրանց հիմնած դպրոցի անունը՝ «Ճեմական» կամ՝ «Շրջող» (հունարենով՝ «Պերիպատետիկեան»): Հետևելով հնուց եկող այն տեսակետին, թե մարդու մարմինը շարժմա՛ն մեջ է ազատ ու միայն ազա՛տ մարմինն է ընդունակ ազատ գաղափարների ընկալմանը, Նիցշեն հետագայում հաստատում է քայլելու բարենպաստ ազդեցությունն ուղեղի վրա, գրելով՝ «Միակ հավաստի մտքերը քայլելիս են ծնվում»… Որպես Արիստոտելի, իր աշակերտների ու իր վարդապետության մակդիր կիրառվող «Ճեմական» (հունարեն հնչողությամբ՝ «Պերիպատետիկյան») բառից ցայսօր ունենք դարեդար հարատևող «Ճեմարաններ»՝ իրենց անխոնջ «Ճեմականներով» ու «Ճեմասրահներով»…
«Ճեմական»՝ ճեմօղ, քայլօղ. մակդիր Արիստոտէլի և աշակերտաց և վարդապետութեան նորա, վասն ճեմելով դաս ասելոյ նորին. ասի և յն. ձայնիւ Պերիպատետիկեան… Ճեմականքն կամելով զժուժկալութիւն հոգւոյ ցուցանել. աղօթելով ասէին. «Զե՛ւս (Ո՛վ Դիոս), տեղա՛ ի մեզ փորձութիւն» (Սահմ. Բ.): Բնաւորեալ է Ոգի, ըստ որում՝ ոսկի ի հրահալելիս մաքրի, ի փորձութեացն պայծառանալ. որ և Ճեմականաց եղև բաղձալի. Զև՛ս ասելով տեղասցի ի մեզ փորձութիւն»: (Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»):
Ավելի պարզ բացատրությամբ՝ Ճեմականների համար փորձությունները համարվում էին Հոգին մաքրող, պայծառացնող՝ ինչպես ոսկին է կրակով մշակվելիս մաքրվում… «Ինչպես որ լավ նավապետը՝ ոչ թե ծովի հանդարտության, այլ ալիքների հուզման մեջ է ստուգվում, նույնպես և վեհագույն Հոգին՝ փորձությա՛ն մեջ է հերոսանում, առաքինանում»,- պնդում է Դավիթ Անհաղթը:
Համանման մի հիշեցում է անում Քուրմ Հարութ Առաքելյանը՝ Հայկյան Սրբազան Իմաստությունից՝ «Հավիտյան Խրատ»-ից. «Կատարելությունն ընթացք է և ոչ՝ ի ծնէ: Եթե հրաժարվում ես ընթացքն ապրել՝ կատարելությունն էլ երբեք չի լինելու»…
Դեպի կատարելություն ձգվող ուղին փորձություններով լի է, և այդպես է անձը հղկվում, բյուրեղանում, կատարելագործվում՝ ինչպես ոսկին՝ կրակով մշակելիս:
Հետևելով Իմաստուններին՝ «Խավարից դժգոհելու փոխարեն մի փոքրիկ Լու՛յս վառենք»…🔥
Հայաստանի և Թուրքիայի սահմանագիծը՝ համաձայն Վիլսոնի «Իրավարար վճռի»
Առաջին Համաշխարհային պատերազմից հետո, հաշտության պայմանների մշակման նպատակով, հաղթանակած Դաշնակիցները 1919-1920 թվականներին Փարիզում անցկացրեցին Վեհաժողով, որին մասնակցեցին Հայկական երկու պատվիրակություն՝ ձևակերպելով Հայոց ազգային պահանջները:
1919 թվականի փետրվարի 12-ին Փարիզում՝ Խաղաղության Վեհաժողովին Ավետիս Ահարոնյանի ու Պողոս Նուբարի ստորագրությամբ ներկայացվեց Հայկական պահանջների համատեղ Հուշագիրը՝ շեշտելով Հայ ազգի դերը՝ որպես «Պատերազմող կողմ», հիմնավորելով Հայոց Անկախ պետության վերստեղծման անհրաժեշտությունը, ճշտելով նրա տարածքը՝ Արևմտյան Հայաստանի յոթ վիլայեթների (Տրապիզոնը ներառյալ՝ հաշվի առնելով, որ այն ամբողջ Բարձր Հայքի միակ կարևոր ելքն է դեպի Սև Ծով), Հայաստանի Հանրապետության և Կիլիկիայի միացմամբ:
Հիշյալ Հուշագրից որոշ հատվածներ՝ ստորև (ֆրանսերենից՝ իմ թարգմանությամբ)…
«Հայաստանի ու աշխարհի տարբեր մասերից ողջ Հայ ազգի անունից ընտրված պատվիրակները՝ ներկայումս համախմբված Փարիզի Վեհաժողովին՝ Հայկական Ազգային Պատվիրակությունը պատիվ ունի Խաղաղության Վեհաժողովին հանձնելու սույն հուշագիրը, որն ամփոփում է Հայ ազգի հավակնություններն ու պահանջները:
Բռնությունների ու տառապանքի դարերից հետո մեր ազգն այսօր գտնվում է համաշխարհային կազմաձևման շեմին՝ բզկտված ու արյունահեղված, սակայն ողջ և ազատագրման ու ազգային երազանքի իրագործման՝ առավել քան երբևէ՝ բոցավառ հավատով՝ շնորհիվ հզոր Դաշնակիցների ու համագործակիցների հաղթանակի, որոնք իրենց դրոշների վրա գրեցին Իրավունքի, Արդարադատության սկզբունքները և ազգերի ինքնորոշման իրավունքը:
Հիմնվելով այս մեծ սկզբունքների վրա, Հայոց Ազգային Պատվիրակությունը, արտահայտելով միահամուռ կամքը ողջ ազգի, որի մի մասը Կովկասում ձևավորել է Անկախ Հանրապետություն, հռչակում է ամբողջական Հայաստանի անկախությունը և դրա հայտագիրն է հղել Դաշնակիցների Ղեկավարությանը 1918 թվականի նոյեմբերի 30-ի նոտայով (դիվանագիտական հայտարարությամբ, Կ.Ա.):
Հայաստանը նվաճել է Անկախության իր իրավունքը՝ պատերազմին երեք ճակատներում՝՝ Կովկասում, Սիրիայում և Ֆրանսիայում իր անմիջական ու կամավոր մասնակցությամբ, և սկզբից ևեթ որպես սեփական ընդունած՝ Դաշնակիցների պայքարին հավատարմության պատճառով զոհ դարձած հարյուր հազարավոր տղամարդկանց, կանանց ու երեխաների շնորհիվ»:
Հայկական Լեգեոնը Կիպրոսի Մոնարգայի ռազմակայանում, 1918 թ. (լուսանկարը՝ Գևորգ Նազարյանի էջից)
«Պատերազմի դաշտում, կոտորածների դաշտում ու աքսորի երկար ճանապարհներին կրած իր ահռելի կորուստների գնով նա պատերազմած ազգերից ամենաթանկն է վճարել: Դաշնակիցների հաղթանակը նրան ազատագրեց իր ճնշողների լծից և նրա կրած դժբախտություններն արդեն իսկ բավարար են անկախության իրավունքն արդարացնելու համար, սակայն ստորև ներկայացվածը ցույց կտա, որ նա այդ իրավունքին հավակնում է նաև պատմական, ազգային, քաղաքական ու բարոյական նկատառումներով:
…Հայաստանի ողջ պատմությունը Օսմանյան տիրապետության վեց դարերի ընթացքում երկար մարտիրոսաբանություն է եղել՝ պարբերական կոտորածներով: Այդ հալածանքներն առավել վտանգավոր բնույթ ստացան վերջին հիսուն տարիներին՝ երբ Հայերը պահանջեցին իրենց իրավիճակի բարելավումը: …. Ամեն անգամ, երբ Եվրոպան խոսել է ռեֆորմներից, Թուրքիան պատասխանել է կոտորածներով ու Եվրոպան լռել է: 1908 թվականին Հայերն իրենց աջակցությունը ցուցաբերեցին երիտթուրքերին՝ բռնակալության տապալման համար: Երիտթուրքերը՝ նրանց օգնությունն ստանալու նպատակով, խոստացել էին «ազատության, հավասարության ու եղբայրության» մի դարաշրջան: Հայերը հավատացին այդ խոստումներին: Մեկ տարի չանցած՝ Ադանայի կոտորածները եղան, որին զոհ գնացին մոտ 20.000 Հայեր: Բայց Թուրքիայի ամբողջականության պահպանման քաղաքականությունն այս անգամ ևս խոչընդոտեց Տերություններին միջամտել: … Մենք չենք պատմի ո՛չ ջարդերի, ո՛չ կոտորածների թաքնված ձև հանդիսացող տեղահանությունների մասին: Դրանց շարադրանքը՝ ջախջախիչ վկայություններով, գտնում ենք Խորհրդարանում Լորդ Բրիսի ներկայացրած «Կապույտ-Գրքում», Մորգենթաուի, Լ. Էյնստեյնի գրքերում, և նույնիսկ՝ գերմանացիների գրած բրոշյուրներում, որոնցից է Դոկտ. Նիեպաժի զեկույցը, որը վերջերս է տպագրվել Փարիզում, Հարրի Ստյուերմերի գիրքը և այլն: Սակայն կարևոր է հատկապես հաստատել, որ մի ողջ ազգի բնաջնջման իրականացումը պարբերաբար կազմակերպվել է Կառավարության կողմից, որի հրահանգներն ու հեռագրերը փոխանցվել են Հայկական բոլոր վիլայեթների կառավարիչներին: Այդ փաստաթղթերից շատերը գտնվել են ու հրապարակվել: Կառավարության կողմից ոչինչ չի անտեսվել. ո՛չ սպանությունները, ո՛չ թալանը, ո՛չ խոշտանգումները, ո՛չ բռնաբարությունները, ո՛չ բռնի հավատափոխությունը՝ իսլամացումը, ո՛չ սովամահությամբ սպանությունները»:
«Նման փորձություններից հետո հիմնահարցն ուշադրության է արժանացել: Դաշնակիցներն արդեն՝ իրենց պետական այրերի պաշտոնական հայտարարություններով պարտավորվել են վերջնականապես ազատագրել Հայաստանը պատմության մեջ անօրինակ բռնակալությունից: Ժողովուրդների պատերազմը՝ դրան հաջորդած՝ Ժողովուրդների Խաղաղության Վեհաժողովը պետք է Հայաստանին բերի իր ամբողջական անկախությունը: Այդ Անկախության նվաճման համար Հայերը արյան հեղեղներ են թափել ո՛չ միայն իրենց կոտորված ու տեղահանված զոհերի, խոշտանգումներից հետո սպանվածների արյամբ, այլ նաև՝ ռազմաճակատների դաշտերում իրենց կամավորների՛ ու զինվորների՛ հեղած արյամբ, որոնք պայքարել են Դաշնակիցների կողքին՝ հանուն իրենց Հայրենիքի՛ ազատագրման:
Հայկական Լեգեոնը Ադանայում, 1919 թ. (լուսանկարը՝ Գևորգ Նազարյանի էջից)
Ինքնաբուխ ու կամավոր կռվող Հայեր ենք տեսնում բոլո՛ր ճակատներում: Ֆրանսիայում՝ Օտարազգիների լեգիոնում, ուր նրանք իրենց քաջությամբ են փառաբանվում: Նրանց հազիվ մեկ տասներորդը վերապրեց: Նրանց գտնում ենք Սիրիայում ու Պաղեստինում, Արևելյան Լեգիոնում, ուր նրանք անհապաղ մեկնեցին Ազգային Պատվիրակության կոչով: Միայն այս Արևելյան Լեգիոնը, ուր նրանք գերակշիռ տարրն էին, ֆրանսիական ողջ հավաքակազմի կեսից ավելին էր:
Նրանք զգալի ավանդ ունեն Գեներալ Ալենբիի ձեռք բերած վճռորոշ հաղթանակում, որի համար նա հարգանքի տուրք մատուցեց Հայերի խիզախությանը: Նրանց, ի վերջո, գտնում ենք և Կովկասում, ուր, բացի Ռուսական բանակի բոլոր ճակատներում մարտնչող 150.000 Հայ զինվորներից, 50.000 զինվորների բանակն ու հազարավոր կամավորներ անխոնջ մարտնչեցին Գեներալ Նազարբեկյանի բարձրագույն հրամանատարության ներքո»:
…«Ուստի, Հայերն իրապես եղել են իսկական պատերազմո՛ղ ազգերից. պատերազմի հետևանքով կրած նրանց կորուստները, որոնք գերազանցում են մեկ միլիոնը՝ չորս ու կես միլիոն հոգիանոց ազգի համար, հարաբերականորեն շա՛տ ավելի ծանր են, քան պատերազմող որևիցէ այլ ազգինը»: … «Պետք է լսելի լինի բոլո՛ր Հայերի ձայնը՝ ողջերի և մահացածների»: … «Իրենց հասարակական, դիվանագիտական ու ռազմական գործունեությամբ Հայերն առանձնապես աչքի են ընկել ինչպես Թուրքիայում, այնպես էլ՝ Ռուսաստանում ու Պարսկաստանում: Նրանք բազմաթիվ գեներալներ են տվել Ռուսական բանակին, մեծ կառավարիչներ՝ Թուրքիային, Պարսկաստանին ու այլ երկրներին: Հայերը նշանավորվել են հատկապես վերջին հիսուն տարիներին՝ մտավոր, գրական, գիտական, արվեստների ու այլ բնագավառներում: Ժամանակն է, ի վերջո, որ Հայերը հնարավորություն ունենան իրենց կարողությունները ներդնելու սեփական երկրի ծառայության գործում»: … «Հայոց ազգային պահանջների ծրագիրը կարող է ամփոփվել հետևյալում: Մենք պահանջում ենք.
Յոթ վիլայեթների ու Կիլիկիայի միությունից և Կովկասի Հայաստանի Հանրապետության տարածքների հետ ձևավորված՝ Հայաստանի անկախ Պետության ճանաչումը: Հզոր երաշխավորների պատվիրակներից բաղկացած՝ սահմանագծման հանձնաժողովը՝ Հայ հանձնակատարների աջակցությամբ, կսահմանի Հայաստանի սահմանավայրերի հաստատումը: Այդ հանձնաժողովներն իրավասու կլինեն որոշելու քարտեզագրման ընթացքում սահմանակից երկրների հետ առաջացած դժվարությունները:
Որ այդպես կազմված Հայկական Պետությունը դրվի Հզոր Դաշնակիցների ու Միացյալ Նահանգների միասնական երաշխավորության ներքո կամ՝ Ազգերի Լիգայի, որին մաս կազմելու ցանկություն է հայտնում:
Որ Խաղաղության Վեհաժողովի հատուկ մանդատ տրվի Տերություններից մեկին՝ անցողիկ մի ժամանակաշրջանում Հայաստանին աջակցելու նպատակով: Մանդատի լիազորությամբ Տերության ընտրության հարցը կքննարկվի ներկայումս Փարիզում հավաքված՝ ողջ Հայ Ազգը ներկայացնող՝ Հայկական Համաժողովի կողմից:
Որ Խաղաղության Վեհաժողովի կողմից հաստատվի փոխհատուցում՝ կոտորածների, գույքի առգրավման և ավերումների պատճառով Հայ ազգի կրած ամեն բնույթի վնասների համար:
Որ աջակցող Տերությունը լիազորություն ունենա հատկապես՝ ա) դեռևս այդ տարածքները զբաղեցնող թուրք, թաթար և այլ իշխանություններին տարհանել. բ) ազգաբնակչության ընդհանուր զինաթափում իրականացնել. գ) վտարել ու պատժել նրանց, ովքեր մասնակցել են ջարդերին, բռնությունների ենթարկել բնակչությանը, մասնակցել թալանին կամ ովքեր զոհերի դիակներից շահ են հայթայթել. դ) երկրից հեռացնել օրինախախտ տարրերին ու հետամնաց թափառական ցեղախմբերին»: ե) Համիդյան ռեժիմի ու երիտթուրքերի օրոք այնտեղ բերված ու տեղակայված մուհաջիրսներին (մուսուլմանական վաշտերին) հետ ուղարկել. զ) ի վերջո, ամենուր՝ երկրի ներսում ու արտասահմանում ձեռնարկել անհրաժեշտ միջոցներ՝ բռնի իսլամացված կանանց, երիտասարդ աղջիկներին, երեխաներին և մյուսներին կամ՝ հարեմներում բռնությամբ պահվողներին իրենց նախնական կրոնին վերադարձնելու համար: … «Հայկական հարցը միայն տեղային և ազգային հարց չէ, այն հետաքրքրում է Եվրոպայի խաղաղությանը, և նրա լուծումից է կախված Մերձավոր Արևելքի խաղաղացումը, առաջընթացն ու բարգավաճումը»:
Հատված՝ վերոհիշյալ «Հուշագրից»
Նկարագրելով Առաջին Աշխարհամարտի ավարտից հետո՝ Խաղաղության Վեհաժողովին հաջորդած՝ 1920 թվականի օգոստոսի 10-ին Փարիզի արվարձանամերձ Սեվր քաղաքում կնքված պայմանագրի ստորագրման օրվա ընթացքը՝ Ավետիս Ահարոնյանը գրել է. «Տիրեց ընդհանուր լռություն։ Բոլոր այս ցերեմոնին մահվան պատժի ի կատար ածումի պատկեր ուներ։ Պատժվողը Թուրքիան էր»… «Երեսուն տարվա պայքարս, բողոքս, տառապանքս ու հույսերս պսակվեցին փառավոր հաջողությամբ»…
Սեվրում՝ 1920 թվականի օգոստոսի 10-ին՝ Թուրքիայի ներկայացուցչի ստորագրման պահը
«Հաշտություն՝ բոլոր հաշտություններին վերջ դնելու համար»,- այսպես է բնութագրել Փարիզի Հաշտության կոնֆերանսը պատմաբան Դավիդ Ֆրոմկինը:
Չիրականացվեց Առաջին Աշխարհամարտի ընթացքում կրած վնասների դիմաց փոխհատուցումը Հայերին, ջարդերի, ցեղասպանության պատասխանատուները չպատժվեցին, բռնի տեղահանված բնակչությունը՝ աքսորված Հայերը չվերդարձան…
Իր ազգի լուսավոր ապագայի հեռանկարով խանդավառված Հայորդին՝ Ավետիս Ահարոնյանը, հետագա իրադարձությունների անարդարությունից հուսալքված, ոգևորությանը փոխարինած տառապանքով ու սոսկալի իրականությունն իր ազգակիցներից թաքցնելով, գրեց հետագայում.
«Երանի՜ նրանց, ովքեր չգիտեն ա՛յն՝ ինչ ե՛ս գիտեմ»,- ու իր գործունեությամբ հիշեցրեց տարիներ առաջվա իր պատգամը.
«Այսքա՛ն չարիք թէ մոռանան մեր որդիք, Թող ո՛ղջ աշխարհ Հային կարդա նախատինք»։
Աննկուն կամքով ու վառ հավատով՝ ոգևորեց նաև. «Գնա՛, գնա՛ Հա՛յ ժողովուրդ, քալէ՛… Դեռ սպառված չե՛ն մեր հույսերը, դեռ կորած չէ՛ մեր Հայրենիքը… Մենք դեռ կպայքարե՛նք և պիտի հաղթե՛նք»…
Ավետիս Ահարոնյան
Պողոս Նուբար Փաշա
2021 թվականի օգոստոսի 10-ին՝ Սեվրի պայմանագրի հետքերով՝ Սեվրում՝ ստորագրման վայրում և հարգանքի տուրք՝ Ավետիս Ահարոնյանի շիրիմի մոտ՝ Փարիզի Պեր Լաշեզ գերեզմանատանը…
«ԿՅԱՆՔԻ ԿՈՉԵՆՔ ՆԱԽԱԳԱՀ ՎԻԼՍՈՆԻ ՀԱՍՏԱՏԱԾ՝ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՍԱՀՄԱՆԱԳԻԾԸ» Ամերիկայի Հայոց Ազգային խորհրդի համաժողով, Ֆիլադելֆիա, 1946 թ. ապրիլի 22 (լուսանկարը՝ Գևորգ Նազարյանի էջից)
