«ԱՆՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲԹԱՑՄԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ԵՎ ԱՄԵՆԱՀԻՄՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆ Է» (Մ. ՍԱՐՅԱՆ)
«Ալ ինչե՜ր կան, որ խեղճ ժողովուրդն առ ահի կլռէ, չկրնար համարձակիր բողոքելու, որպէսզի աւելի թշնամիներ չվաստակի, վասնզի կտեսնէ, որ շատ մը բողոքներ անգործադրելի մնացեր են և հետևանքն աւելի գէշ եղած է», — գրել է Հայ բազմավաստակ բանահավաք, ազգագրագետ, մանկավարժ, հրապարակախոս ու հասարակական գործիչ Սարգիս Հայկունին՝ Սարգիս Ղազարյանը (1838-1908)՝ 1879 թվականին Կ.Պոլսում հրատարակվող «Մասիս» շաբաթաթերթում (թիվ 2481)՝ անդրադառնալով Հայ ազգի համար դժնդակ այդ ժամանակաշրջանում իր ազգակիցների դժվարին կացությանը:
Իրենց բնօրրանում՝ սեփական Հողի վրա, քաղաքական իրավիճակի թելադրանքով պարտադրված թշվառության պայմաններում գոյատևող Հայությունը դարեդար կքեց օտարի տիրապետության ներքո:
«Հողը կենդանի էակ է, այն իր Հոգին ունի ու առանց հարազատ Հողի, առանց Հայրենիքի սերտ կապի անկարելի է գտնել սեփական Անձն ու սեփական Հոգին»,- ասել է Մարտիրոս Սարյանը:
Մայր Հողի վրա էլ, սակայն, «սեփականը»՝ Ազգայինն արմատախիլ անելու «քաղաքականությունն» էր իրականացվում վաղուց…
Քրիստոնեության տարածման հետևանքներին հանճարեղ Պ. Սևակի անդրադարձով՝
…«Իրավունք չկար երգել ե՛րգը մեր, Որ դարեր ի վեր Հնչել էր լեզվով մեր ոսկեղենիկ. Ե՛վ մեն ու մենիկ՝ Սիրո խոսքերով, Ե՛վ ուրախության տաճարների մեջ՝ Գինու հոսքերով, Ե՛վ մեր յոթնօրյա հարսանիքներին՝ Մեր փակ բակերում, Բաց տանիքներին:
Իրավունք չկար նաև նվագել՝ Ո՛չ վինի վրա, Ո՛չ էլ բամբիռի: Այս կյանքի համար հոգացի՞ր՝ Պիղծ ես, Ե՛վ անօրեն ես, Ե՛վ բանադրված:
«Ամե՜ն ինչ արա հանուն ա՛յն կյանքի, Որ քեզնից հետո՛, հետո՛ է գալու»…
…«Բայց նրանք նույնիսկ իրենց աստըծուն Աղոթում էին… օտար խոսքերով, Խոսքեր՝ ոչ պակաս անհասկանալի, Քան ինքն՝ այդ աստված:
…Եվ մարդկանց հոգնած սրտերի վրա, Որ երեկ այնպե՛ս հուզառատ էին, Այնպե՛ս զգայիկ, Իջել էր արդեն անտարբերություն մի կործանարար Ե՛վ վաղվա հանդեպ, Ե՛վ ապագայի»: …
Իր ծեսերով ու տոներով Արարումը, Մայր Բնությունն ու Կյանքը փառաբանող Հայի Հիացումն ու խանդավառ կենսասիրությունը փոխարինվեց օտար վարդապետությամբ՝ աղճատելով հնագույն ծեսերի ու տոների իմաստը, Արարչության խորհուրդն ու նրա պարգևած Զմայլանքը…
«Զարմանալու ընդունակությունը Բնութեան կողմից մարդուն տրված մեծագույն պարգևներից է։ Որքան այն պակասում է մարդու մոտ, այնքան աղքատ է նա իր հոգով և այնքան ավելի՛ է նրա մեջ քար անտարբերությունը։ Իսկ անտարբերությունը բթացման առաջին և ամենահիմնական պայմանն է»:
«Աշխարհում ամենաշատը ես Արև՛ն եմ սիրում: Սիրել Արևը, նշանակում է՝ սիրել Աշխարհը, Հողն ու այն ամենը, ինչ նրա վրա կա: Նշանակում է՝ նայել աչքերով ու տեսնել սրտով: Երբեմն նայում ես վառ լուսավորված լեռնաշղթաներին ու խենթանում գույների այդ տեղատարափից՝ բաց երկնագույն բարձունքներից մինչև մուգ շագանակագույն ժայռերը:
Երբ գույների այդ հարստությունը տեղափոխում ես կտավ, շատերը զարմանում են՝ մանուշակագույն լեռներ է՞լ են լինում: Զարմանալու կարողությունը մարդու մեծագույն պարգևն է: Զարմանքը ճշմարտության բացահայտման ուղին է»՝ Մարտիրոս Սարյանի համոզմամբ:
«Ես համոզված եմ, որ առանց Հողի արվեստագետ չի եղել։ Հողի սիրտը գտնվում է Մարդու սրտի՛ մեջ։ Ամեն ինչ սրտի՛ց է բխում, ամեն ինչ սրտո՛վ է սկսվում։ Իմ «Խորհուրդ խորինը» եղել է իմ սերը դեպի Մայր Հողն ու ժողովուրդը։ Այդ սերը ես արտահայտել եմ արվեստով, որն իմ Հոգի՛ն է։ Ուրիշ հավատ ու սեր ես չե՛մ ունեցել»… (Մ. Սարյան)
Հնագույն շրջանի պատմության ու մշակույթի համար համաշխարհային բացառիկ նշանակություն ունի Մեծամորի հնավայրը՝ Հայաստանի Հանրապետության Արմավիրի մարզում: Պաշտամունքային կոթողներով ու շինություններով հարուստ այս կարևոր կենտրոնում 1960-ական թվականներից ի վեր իրականացվող պեղումների արդյունքում հայտնաբերված բազմահազար գտածոներից զատ բացառիկ կարևորություն ունի միջնաբերդի հյուսիս-արևելյան հատվածում պեղված տաճարային համալիրը՝ եզակի՝ իր կառուցվածքով:
Յոթ սրբարան-զոհասեղաններն իրենց կից կավակերտ կառույցներով ու ժամանակի ծիսական սպասքով, շարժական կրակարանի բեկորներով, պահպանված մոխրով, սննդի, հացահատիկի մնացորդներով, ծիսական հացի նախշազարդման դաջվածքների համար կիրառվող դրոշմիչներով, հեղուկի պահպանման համար նախատեսված սափորներով՝ հազարամյակների հեռվից լույս են սփռում վաղնջական հավատալիքների վրա՝ հարստացնելով համամարդկային մշակույթի պատմությունը…
Պատկերներ Մեծամորի հնավայրից
Ժայռափոր քառանկյունաձև շինություններում պեղումներով ի հայտ եկած յոթ սրբարան-զոհասեղաններից հինգը չափագրումից հետո պահպանման նպատակով կրկին ծածկվել են, իսկ կենտրոնական բարձրադիր երկու սրբարանները՝ յուրօրինակ թանգարանի են վերածվել՝ հարմարեցվելով ցուցադրության:
Մեծամորի պեղումների նվիրյալ հետազոտող՝ պատմական գիտությունների դոկտոր Էմմա Խանզադյանի (1922-2007)՝ «Քրմի դամբարան Մեծամորում» հոդվածից քաղված մի հատվածում նկարագրվում է ծիսական մի սպասք՝ բոժոժներով մի բուրվառ, որն իր նշանակությամբ կիրառվում է մինչ օրս (մի ապացույց ևս, որ քրիստոնեության տարածումից հետո հնագույն ծիսական արարողությունները, հանդերձն ու սպասքն են կիրառվել՝ ձևափոխվելով ու «քրիստոնեականացվելով»)…
Նշենք, որ «Բոժոժ»՝ թրթուրների հյուսած մետաքսաթելի փաթույթից բացի նաև փոքրիկ մետաղյա սնամեջ գունդն է կոչվում, որը շարժելիս նրա մեջ տեղադրված մետաղե կտորը դիպչում է գնդի պատերին ու հնչեցնում՝ ղողանջում: Զանգակը, ինչպես ծնծղան, նրանց «մոգական ղողանջը»՝ հնագույն ժամանակներից ի վեր իրենց հարուցած թրթիռներով ծեսի անբաժան տարրերից էին, որոնք ցարդ կիրառվում են զանազան արարողությունների ընթացքում (որպես ծեսի սկիզբն ազդարարող կամ «չար ոգիներին վանող»)… Թաղման (հուղարկավորման) հնագույն ծեսի համաձայն՝ որոշ հատուկ նշանակության իրեր դրվում էին դամբարանում…
«Քրմի դամբարանաբլուրը հայտնաբերվել է 1968 թվականին՝ Մեծամորի դամբարանադաշտի հարավային եզրում, երկրորդ ցամաքուրդային առվից մոտ 50 մետր արևմուտք: Հողային աշխատանքների ժամանակ ցեխի հետ խառը գետնի մակերես էին նետվել դամբարանի պատերի բազալտե խոշոր սալերը, բրոնզե բուրվառը, պատվանդան-բուրանոթը, խեցեղենը և այլն:
Ժամանակի ընթացքում վերացել էին դամբարանաբլուրի վերգետնյա հետքերը: Այսպիսով, մենք հնարավորություն չունեցանք ամբողջական պատկերացում կազմելու դամբարանաբլուրի կառուցվածքի, չափերի և թաղման ծեսի մասին: Մի բան պարզ է, որ դամբարանը կառուցված է եղել բազալտե սալերով:
Մեծամոր
Հայտնաբերված սակավաթիվ, սակայն բավականաչափ խոսուն նյութերը հուշում են, որ այն պատկանել է հասարակության մեջ դիրք գրավող անձնավորության, հատկապես՝ քրմական դասին պատկանող, գուցեև մի նշանավոր քրմի, որի հետ դամբարան են իջեցրել նրա պաշտոնին առնչվող, նրան անդրաշխարհ ուղեկցող իրեր, այդ թվում՝ բուրվառը, պաշտամունքային ուշագրավ բուրանոթ-պատվանդանը և, հավանաբար, արժեքավոր այլ իրեր, որոնք մեզ չեն հասել: Ելնելով վերոհիշյալից՝ մենք դամբարանն անվանում ենք՝ «Քրմի»:
Բուրվառը գրեթե կիսագնդաձև է: Նրա հարթ շուրթերին արտաքինից գամիկներով ամրացված չորս արծվագլուխ կանթերին միանում են սկավառակաձև ճարմանդից կախված շղթաներ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր վրա կրում է մեկական զանգակ՝ ներսում՝ քար: Նման զանգակների զուգահեռներին կարելի է հանդիպել ուշ բրոնզի դարաշրջանի մշակույթի զարգացման գրեթե բոլոր փուլերում:
Տաճարում ծիսակատարության ժամանակ անուշահոտ խունկ կամ այլ բուրավետ նյութեր ծխելիս բուրվառը ճոճել են, որի ընթացքում ղողանջել են նրա շղթաներից կախված զանգակները. դա հնում արվում էր չարը քշելու, խափանելու համար: Գրեթե նույն դերը՝ չարը, փորձությունը վանելու են ծառայել տաճարներում արարողությանը մասնակից, նույնպես մեծ վաղեմություն ունեցող քշոցները՝ «բոժոժածածկ ճոճանակները», ինչպես նրանց որակում է Հայկազյան բառարանը:
Մինչ այժմ էլ հեթանոսական կրոնից եկած այդ արարողությունը կատարվում է քրիստոնեական եկեղեցում: Ծիսակատարության ժամանակ օգտագործվում են բուրվառը և քշոցը: Ուշագրավն այն է, որ Անիի բոլորակ Ս. Գրիգոր-Գագկաշեն եկեղեցու պեղումների ժամանակ հայտնաբերված միջնադարյան բուրվառներից մեկի շղթայի վրա պահպանվել է նաև զանգակը:
Ուշադրությունից չի կարող վրիպել նաև այն հանգամանքը, որ բուրվառի ունկերն արծվագլուխ են: Դա, անշուշտ, պատահականություն չէ: Հին Արևելքում արծիվը ճանաչվել է որպես Արևի խորհրդանիշ, առնչվել երկնքի, կրակի, լույսի հետ: Մեծամորում հայտնաբերվածը բուրվառի հավանաբար ամենավաղ օրինակներից մեկն է:
Մոտավորապես նման մի բուրվառ, սակայն ավելի քան ոճավորված թռչնատիպ կանթերով, հայտնաբերվել է Լոռի բերդի թիվ 15 դամբարանում, ուշ բրոնզի դարաշրջանին բնորոշ բազմահարուստ նյութերի միջավայրում:
Գտածո՝ Լոռի բերդից
Արթիկի թիվ 410 կատակոմբում մի քանի հասարակ կավամանների հետ հայտնաբերվել է բրոնզի անոթ՝ օղակաձև ունկերով և դեպի ցած սրվող հատակով: Հավանաբար այն նույնպես բուրվառի դեր է կատարել: Դամբարանը թվագրվում է մ.թ.ա 12-11-րդ դարերով: Անշուշտ, ծիսական արարողություններին է ծառայել Մեծամորի Քրմի դամբարանում հայտնաբերված, ուշագրավ զարդապատկերներով կավակերտ պատվանդան-բուրանոթը»…
«…ԵՐԿՐԻ ՏԱԿ ԾԱԾԿՎԱԾ ԳԱՆՁԵՐԸ՝ ՈՍԿԻՆ ՈՒ ՊՂԻՆՁԸ, ԵՐԿԱԹՆ ՈՒ ՊԱՏՎԱԿԱՆ ՔԱՐԵՐԸ»…
Գտածոներ Մեծամորից
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր Հայկական Լեռնաշխարհն իր հարուստ ընդերքով՝ օգտակար բնական հանածոների գրեթե բոլոր տեսակներով (պղինձ, անագ, ոսկի, արծաթ, երկաթ, կապար, ցինկ, ծարիր, սնդիկ, որձաքար, աղ…), կարևորագույն դեր է ունեցել համաշխարհային մետաղագործության արտադրության բնագավառում՝ նպաստելով հնագույն քաղաքակրթությունների զարգացմանը:
Հայ և օտարազգի բազմաթիվ մասնագետների ուսումնասիրություններում շեշտվում է Հայաստանի դերը՝ որպես հազարամյակների ընթացքում հանքարդյունաբերական կարևորագույն կենտրոն: Ասվածի հավաստումները կան դեռևս Հին Աշխարհից՝ ասորեստանյան արձանագրություններում, հույն հեղինակների (Հոմերոսի, Հեսիոդոսի և այլոց) վկայություններում…
Իրենց ռազմական արշավանքների տարեգրություններում Ասորեստանի տիրակալները թողել են իրենց հափշտակած «անհամար քանակի» ավարի թվարկումը: Ասուրբանիպալ Բ թագավորը (ն.թ.ա 9-րդ դար) Տիգրանակերտի շրջանից հափշտակել է «2 տաղանդ արծաթ, 2 տաղանդ ոսկի, 100 տաղանդ կապար, 200 տաղանդ բրոնզ, 300 տաղանդ երկաթ, 1.000 բրոնզե անոթ, 2.000 բրոնզե գավաթ, փղոսկրից ու ոսկուց պատրաստված բազկաթոռներ (գահեր)»… Թգլաթպալասար Գ-ն միայն Փոքր Հայքին համապատասխանող տարածքից ն.թ.ա 8-րդ դարում կողոպտել է 300 կիլոգրամ ոսկի և 3 տոննա արծաթ…
Հին Արևելքի ոսկու հանքավայրերին վերաբերող հնագիտական ու երկրաբանական ուսումնասիրությունները փաստում են, որ Հայկական Լեռնաշխարհից՝ Ճորոխի հովտից՝ Սպերից, Խարբերդի երկրագործական հարուստ կենտրոնից՝ «Ոսկեբեր» դաշտից (ուր Եփրատի վտակի՝ Արածանիի ջրերում մինչև վերջին տարիներին ցրոնային ոսկի էր հանդիպում), Սասունի լեռներից, Ծոփքից ու հարակից շրջաններից զանազան երկրներ են տարվել ոսկու մեծ պաշարներ (Խարբերդի նահանգում հռչակված էին նաև Կապան-Մադենի արծաթահանքերը)…
«Մակույկաձև» և «տաշտաձև» հանքաղացներ՝ հայտնաբերված Մեղրաձորից Լուսանկարները՝ «Հին Հայաստանի ոսկին, (մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակ — մ.թ. 14-րդ դար)» գրքից
Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջանների հնավայրերից, դամբարանային համալիրներից (Լոռի բերդ, Վանաձոր, Թռեղք, Քարաշամբ, Մեծամոր…) հայտնաբերված բազմաքանակ ոսկյա բացառիկ նմուշները Հայոց աշխարհում հազարամյակների ընթացքում գոյատևած ոսկու բարձրակարգ մշակույթի պերճախոս վկայություններն են (չմոռանանք, որ հետագայում Պլինիոս Ավագը որպես առաջին՝ ամբողջությամբ ոսկեկուռ՝ ոսկեձույլ քանդակ Երիզայի տաճարի Անահիտ Դիցամոր արձանն է հիշատակում):
Ղազար Փարպեցին, նկարագրելով «երևելի գավառն Այրարարտյան» ու «ամեն ինչ բուսցնող», «ամեն ինչ տվող» Արարատյան դաշտի հարստությունները, հավելում է. …«Նրանք… ցույց են տալիս երկրի տակ ծածկված գանձերը, որպեսզի նրանք հավաքեն ի շահ իրենց, ի վայելումն այս աշխարհի թագավորական մեծությունների և ի հաստատություն հարկահանների: Եվ այդ գանձերն են ոսկին ու պղինձը, երկաթն ու պատվական քարերը, որոնք, ընկնելով արհեստավորների ձեռքը, թագավորներին զուգում են գեղեցկատեսիլ զարդերով ու բանվածքներով, ինչպիսին են խույրերի, թագերի ու հանդերձների վրա ընդելուզված ոսկեհուռ պաճուճանքները»…
Մետաղագործության հնագույն օրրանների հարցին վերաբերող բազմաթիվ ուսումնասիրություններ կան, որոնցում շեշտվում է վաղնջական ժամանակներից ի վեր՝ Հայկական Լեռնաշխարհի ունեցած դերը: Կ. Հ. Մկրտչյանի և Է. Վ. Խանզադյանի՝ «Լեռնահանքային գործը և մետաղաձուլությունը Հին Հայաստանում» ուսումնասիրությունից մի անդրադարձ՝ ի լրումն ասվածի…
Ոսկե զարդեր պատրաստելու կաղապարներ՝ Լոռի Բերդի, Այգեձորի, Մեծամորի հնավայրերից: Լուսանկարները՝ «Հին Հայաստանի ոսկին, (մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակ — մ.թ. 14-րդ դար)» գրքից
«Հայկական Լեռնաշխարհի՝ որպես մետաղի արդյունահանման և, հատկապես, երկաթի մշակույթի հնագույն կենտրոնի մասին կարծիքը Հին Արևելքի պատմությունն ուսումնասիրողների մոտ ձևավորվել է դեռևս 19-րդ դարի երկրորդ կեսերին: Վերջին տարիներս այդ պատկերացումները հաստատում են գտնում և զարգացվում մեզ մոտ մի շարք մասնագետների կողմից, որոնց թվում հատկապես արժանահիշատակ են Ե. Ն. Չերնիխի աշխատանքները: Մինչև վերջերս նշված պատկերացումների հիմքում գերազանցապես ընկած էին հին աղբյուրներից, ինչպես նաև Հայաստանը շրջապատող երկրներում հայտնաբերված մետաղագործական հուշարձանների համեմատական ուսումնասիրություններից քաղվող կողմնակի տվյալները: Այս առթիվ կան բազմաթիվ ուշագրավ հիշատակություններ, որոնցից արժե նշել մի քանիսը: Այսպես՝ Հորդոն Չայլդը գտնում է, որ «Մետաղագործության սկզբնական օրրանը գտնվում էր Անդրկովկասում»: Համաձայն Գ. Ռ. Հոլլի՝ «Եգիպտացիները, անկասկած, պղնձի մշակման սովորույթները ձեռք են բերել Միջագետքից՝ Սիրիայի վրայով, ըստ երևույթին՝ «արմենոիդ» ցեղի ներկայացուցիչներից, որոնք Ներքին Եգիպտոսում, ըստ երևույթին, հայտնվել են մինչդինաստիական դարաշրջանի վերջից շատ առաջ…»: Միանգամայն հավանական է, որ «արմենոիդները», եթե իսկապես նրանք իրենց հետ բերել են պղինձ, այն սկզբնապես արդյունահանել են ավելի հյուսիս գտնվող որևէ վայրում, մասնավորապես, ժամանակակից Հայաստանի լեռներում, որտեղ, անկասկած, սկզբնապես արդյունահանում էին նաև Միջագետքցիք» (Дикшит С. К. «Введение в археологи», М., 1960, стр. 272):
Լուսանկարը՝ «Հին Հայաստանի ոսկին, (մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակ — մ.թ. 14-րդ դար)» գրքից
Ս. Կ. Դիկտիշը իր աշխատությունում մեջբերում է Հ. Չայլդի այն կարծիքը, որ երկաթի ձուլման արդյունավետ եղանակի հայտնագործումը, որը եղել է շատ ավելի վաղ նրա տարածումից, պատկանում է Հայկական Լեռնաշխարհի ցեղերին: Բացի այդ, Ս. Կ. Դիկշիտը նշում է նաև, որ «Երկաթի դարի հետ կապված հեղաշրջումները տեղի են ունեցել, ըստ երևույթին, մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի երկրորդ կեսին: Այդ հեղաշրջման ալիքը, այսպես ասած, հեղաշրջման էպիկենտրոնից, որ գտնվում էր Կովկասում՝ Հայկական լեռներում, հեռու ընկած շրջաններն է հասել ընդհանուր առմամբ ավելի ուշ: Եվ, «վերջապես, բոլոր տվյալները խոսում են այն բանի օգտին, որ երկաթի դարի քաղաքակրթության ստեղծման առաջնությունն ու պատիվը պատկանում է ինչ-որ հնդեվրոպական ցեղերի, որոնց մեջ ամենապատվավոր տեղն, անկասկած, զբաղեցնում են Հայաստանի խեթերը» (Նշվ. աշխ., էջ 422): Հայկական Լեռնաշխարհից մետաղի արտահանումը կատարվում էր ինչպես խաղաղ ճանապարհով՝ առևտրական փոխանակությունների, նվիրատվությունների, օժիտների ձևով, նույնպես և ուժի միջոցով՝ ռազմական բռնագրավումների ձևով: Հատկանշական է, որ առևտրական փոխանակությունները կատարվում էին մասնագիտացված համայնքների միջնորդությամբ (Նույն տեղում, էջ 425):
Որպես մետաղի մատակարարման հիմնական շրջաններ, հին եգիպտական և ասուրա-բաբելական աղբյուրներում հաճախակի նշվում է Հայկական Տավրոսը, Ալշե (Հայկական Աղձնիք) երկիրը, Վանի և Ուրմիո լճերի ավազանները, իսկ հունական աղբյուրներում՝ Փոքր Հայքը: Այս շրջաններում, անկասկած, բարձր զարգացման էր հասած լեռնահանքային գործը և մետաղամշակությունը: Վերջին տարիներին կատարված ուսումնասիրություններից ձեռք բերված արդյունքները թույլ են տալիս շեշտելու, որ արտադրության նշված ճյուղերը բարձր զարգացման էին հասել նաև Հայկական Լեռնաշխարհի՝ ներկայիս Հայաստանի հանրապետության տարածքում, հետևաբար, ընդհանրապես Հայկական Լեռնաշխարհում… Մետաղի, հավանաբար նաև հանքանյութի, արտահանման մասին ամենահին տեղեկությունները ասորեստանյան աղբյուրներում վերագրվում են մ. թ. ա. 13-րդ դարին՝ Սալմանասար Ա-ի և Թուքուլտի Նինուրտի Ա-ի արձանագրություններում հանդիպող Նաիրի երկրից վերցվող «Լեռների ծանր տուրքեր», «Լեռների հարստություններ» արտահայտությունների ձևով: Մ. թ. ա. 11-7-րդ դարերին վերագրվող արձանագրություններում արդեն խոսվում է պղնձի, անագապղնձի, ոսկու, արծաթի, երկաթի և այլ հանքային հարստությունների կողոպուտի մասին:
Արտահանման մասշտաբների մասին գաղափար է տալիս մ. թ. ա. 714 թվականին Սարգոն 2-րդի՝ դեպի Վանի թագավորությունը կատարած արշավանքի մանրամասն նկարագրությունը: Մուսասիր (Արդին, Կ.Ա.) քաղաքի թագավորական պալատից թալանված իրերի շարքում նշվում է 34 տաղանդ և 18 մին ոսկի (մոտավորապես՝ 1040 կիլոգրամ), 167 տաղանդ և կես մին արծաթ (5060 կիլոգրամ), մաքուր պղինձ, կապար, սերդոլիկ, լազուրիտ և մեծ քանակությամբ այլ թանկարժեք քարեր: Նույն տեղում, գերագույն դիցի տաճարից, բացի մեծ քանակությամբ ոսկուց (թիվը չի պահպանվել), տարվել է 162 տաղանդ և 20 մին արծաթ (5000 կիլոգրամ), 109 տոնն պղինձ, ոսկե 6 վահան՝ 156 կիլոգրամ ընդհանուր քաշով, դռան ոսկե հարմարանքներ և զարդեր՝ 126 կիլոգրամ, ոսկե թուր՝ 134 կիլոգրամ, արծաթե 33 մարտակառք, արծաթե 12 վահան, արծաթե 400 թաս, 25 հազարից ավելի պղնձե վահան, պղնձե 305 թուր, նիզակ, նետ, դիցերի 4 և թագավորների 3 արձան՝ պղնձից և անագապղնձից, յուրաքանչյուր արձանի կշիռը մոտ 1800 կիլոգրամ և այլ իրեր: Այսպիսով, Մուսասիրից ընդհանուր առմամբ դուրս է բերվել 2 տոննից ավելի ոսկի, 10 տոնն արծաթ, հարյուրավոր տոնն պղինձ և այլն:
Պատմական Հայաստանում լեռնահանքային գործի, մետաղամշակության բարձր մակարդակի և մեծ մասշտաբների մասին բազմաթիվ տեղեկություններ կան պահպանված նաև հին հունական և Հայկական աղբյուրներում, որոնց արժանահավատությունը ապացուցվում է Հայաստանի հանրապետության տարածքում վերջին տասնամյակներում հայտնաբերված հին հանքավայրերի շահագործման և մետաղաձուլության 600 -ից ավելի տեղավայրերից ստացված տվյալներով»:
«ՄԵՆՔ ՓԱՌՔԵՐ ՈՒՆԵՆՔ՝ ԹԱՂՎԱԾ ՀՈՂԻ ՏԱԿ, ՄԵՆՔ ՀՈՒՅՍԵՐ ՈՒՆԵՆՔ՝ ՊԱՀՎԱԾ ՄԵՐ ՍՐՏՈՒՄ»…
Մեծամոր
«Մենք փառքեր ունենք թաղված հողի տակ, Մենք հույսեր ունենք պահված մեր սրտում», — գրել է Հ. Թումանյանը՝ 1904 թվականին՝ իր կյանքով ու գործունեությամբ միշտ կարևորելով, արժեվորելով սեփական ազգային պատմության ու մշակույթի իմացությունը:
«Ամեն մի ազգի ինքնաճանաչության համար ազգագրությունը բռնում է առաջնակարգ կարևոր տեղ: Մինչև կյանքի ու ժամանակների խորքը թափանցելով՝ ինչքան որ կարող է թափանցել մարդկային Միտքն ու գիտության Լույսը, նա ապացույցներ ու եզրակացություններ է դուրս բերում մարդաբանությունից, լեզվաբանությունից, հնագիտությունից, աշխարհագրական պայմաններից, և, այդպիսով, ցեղերի ու ժողովուրդների անցած կյանքի պատկերը հանում մեջտեղ իրենց ամեն առանձնահատկություններով, այլև խնամքով հավաքում է իր օրերի ազգագրական նյութերը, որ կարող էին ծածկվել, կորչել հեղհեղուկ ժամանակի ալիքների տակ, ու այդ բոլորն ամբարում է, պահում թանգարանների ու ազգագրական գրվածքների մեջ: Մեր ազգը, որ աշխարհքի ու Արևելքի ամենահին ազգերից մինն է և ազգագրության տեսակետից հանդիսանում է վերին աստիճանի հետաքրքրական մի աղբյուր ուսումնասիրության, և մեր աշխարհքը, որ մի լիքը թանգարան է ամեն տեսակի կենցաղագիտական, պատմական, կրոնական, բանահյուսական և այլ մեծարժեք նյութերի, տակավին մնում են խավարի մեջ, իրենց փառքերը՝ ավերակների ու հողի տակ, իրենց պարծանքները՝ մոռացության ու անհայտության մեջ: Իրար ետևից, անընդհատ կորչում կամ փչանում են այդ ամենը նոր կյանքի հոսանքների տակ ու նորանոր աղետների մեջ» (Հ. Թումանյան «Ազգագրական գործը մեզանում»):
Հիրավի, Հողն իր ընդերքում գանձեր ունի պահած: Հողի բազմահազարամյա շերտերում նաև անցյալի հետքերն են, դարերի «մշակութային շերտերը», որոնք իրենց առեղծվածային էջերը մասամբ բացահայտում են հնագիտական նյութերով… Հայկական Լեռնաշխարհի ամեն «անկյունում» Հայոց Նախնիների բնակության դրոշմն է պահպանվել՝ նրանց կերտած մշակույթի, երբեմնի հզոր բերդերի ու ամրոցների, զարգացած քաղաքների հիշատակներով… Մարդկային քաղաքակրթության հնագույն օրրաններից է Հայոց Աշխարհը: Եվ հնագիտական պեղումներն ապացուցում են տարբեր ժամանակաշրջանների պատմաբանների, ուսումնասիրողների հավաստումները:
Ներկայիս Հայաստանի տարածքում միայն Լճաշենի, Մեծամորի, Շենգավիթի, Կարմիր Բլուրի, Էրեբունու, Արմավիրի, Գառնիի, Ագարակի, Դվինի և անթիվ այլ հնավայրերի հարուստ գտածոները վկայում են հազարամյակների ընթացքում կերտված բարձրարժեք մշակույթի մասին:
Դեռևս 1960-ականներին մի խումբ երիտասարդ հնագետների ու երկրաբանների՝ Ս. Այվազյանի, Ա. Հարությունյանի, Զ. Հովհաննիսյանի և Կ. Մկրտչյանի հետազոտությունների արդյունքում Արմավիրի մարզի Տարոնիկ գյուղի շրջակայքում՝ Մեծամոր գետի ափին հայտնաբերվեց աշխարհում թերևս առաջին՝ լավ պահպանված պղնձաձուլարանը, որի կարևորությունն իր ուսումնասիրություններում շեշտում էր երկրաբան Սուրեն Այվազյանը: Ն.թ.ա. 3-րդ հազարամյակից աշխույժ բնակեցված այս տեղանքից պեղված բացառիկ իրերի՝ գործիքների, զարդեղենի, դամբարաններում և այլուր պահված կարասների՝ մոտ 27 հազար նմուշներով վաստակաշատ երկրաբան Կորյուն Մկրտչյանի ջանքերով 1970-1976 թվականներին հիմնվեց մի գողտրիկ թանգարան՝ եզակի նշանակության Մեծամորի պատմա-հնագիտական արգելոց-թանգարանը, ուր ցուցադրվում էր մոտ 1.000 գտածո (վերջինիս 80-ամյակի առիթով 2008-ին թանգարանի պատին է փակցվել նրա հուշաքարը):
Երևանից մոտ 37 կիլոմետր հեռավորությամբ, Արմավիր քաղաքից 8 կիլոմետր դեպի հյուսիս-արևելքում գտնվող մետաղաձուլման ու մետաղամշակման այս հնագույն կենտրոնում պահպանվել է ձուլարանի ողջ համակարգը՝ հալոցը, ժայռափոր հնոցները, ինչպես նաև՝ հողի շերտերում հայտնաբերված հանքանյութերը (անագ, պղինձ, ցինկ, ֆոսֆոր, սնդիկ), մետաղների ձուլման նպատակով պատրաստված աղյուսները… Հետագայում շարունակված պեղումների շուրջ 28.000-ից ավելի գտածոները, որոնք թվագրվում են ն.թ.ա. 6-5 -րդ հազարամյակներից մինչև 17-18-րդ դարերը, Մեծամորի հնավայրի ու արգելոց-թանգարանի բացառիկ դերն են փաստում՝ ոսկուց, անագից, արծաթից ու սաթից պատրաստված հիանալի իրերով ու զարդերով…
Հանքաքարից մետաղի կորզումն ու մետաղամշակությունը, մետաղների փոխակերպումը՝ խառնուրդներով նոր որակների ստացումը հնագույն շրջանից եկող ավանդույթներով հարուստ գիտություն է, որը նպաստում է հասարակության զարգացմանը: Հայկական Լեռնաշխարհն ու, մասնավորապես, Մեծամորի հնավայրը մետալուրգիայի հնագույն օջախներից են: Ն. Ա. Ֆիգուրկովսկին իր՝ «Հին Հայաստանը՝ մետալուրգիական տեխնիկայի բնօրրան» ուսումնասիրության մեջ գրում է. «…Մետաղի արդյունահանման ու մշակման տեխնիկայի վերաբերյալ հնագիտական տվյալների պարզ համադրումը ցույց է տալիս, որ Եգիպտոսից բացի մետալուրգիական տեխնիկայի ծննդավայր կարելի է համարել նաև մի քանի այլ երկրներ: Այսպես, Պրոֆուլա Չանդրա Ռայի աշխատության մեջ նշվում է, որ այն դեպքում, երբ Եգիպտոսում ու Միջագետքում վաղուց ի վեր հայտնի էին ոսկին, արծաթը, պղինձը և կապարը, անագային բրոնզը Միջագետքում ավելի շուտ է հայտնի եղել, քան Եգիպտոսում. Կիշում և Ուրում գտնված իրերը թվագրվում են մ.թ.ա 4.000 թվականով: Փոքր-ինչ ավելի ուշ այդ նույն վայրերում ստացել են անտիմոնային բրոնզ, երբ դեռ Եգիպտոսում այն չկար: Տարակարծություն կա երկաթի ու պողպատի մետալուրգիական տեխնիկայի և՛ ի հայտ գալու ժամանակի, և՛ տեղի վերաբերյալ:
Համապատասխան գրականության մանրամասն տեսությունը մեզ շատ հեռուն կտանի: Ուստի ես կսահմանափակվեմ միայն մի քանի տվյալներով, որոնք մետալուրգիական տեխնիկայի առաջնությունը տալիս են Անդրկովկասի շրջաններին: Մարտին Լևեյը Հին Միջագետքի քիմիական տեխնոլոգիային նվիրված իր գրքում, որ լույս է տեսել համեմատաբար վերջերս, մասնավորապես նշում է, որ մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակում պղինձը Միջագետք է ներմուծվել Անատոլիայից, ավելի կոնկրետ՝ Տիղնուրնից և Դուրկամիտից: Այստեղ զտել-ձուլել են պղինձ և պատրաստել բրոնզ: Այդ քաղաքները գտնվում էին Բողազքյոյից և Քյուլթեփեից արևելք, Վան և Ուրմիա լճերից հյուսիս ընկած շրջանում, այլ խոսքով՝ Հին Հայաստանի տարածքում: Երկաթի մետալուրգիայի սկզբնավորման մասին ուշագրավ տեղեկություններ կան Բերնարդ Նեյմանի գրքում, որը հրատարակել է Ֆրայբերգի (Սաքսոնիա) Լեռնային ակադեմիան՝ հեղինակի մահից անմիջապես հետո: Բերված տվյալները ցույց են տալիս, որ երկաթե առարկաները (եթե չհաշվենք մետեորիտային երկաթից պատրաստված շատ հին իրերը և այնպիսի կասկածելի գտածոներ, ինչպես, ասենք, Քեոփսի բուրգի որմածքում հայտնաբերված դուրը), առաջին անգամ երևացել են «սեպագիր մշակույթի» ժողովուրդների մոտ, այսինքն՝ Միջագետքում և Ուրարտուում՝ գրեթե նույն շրջաններում, ուր երևան են եկել անագի, կապարի, ծարիրի և մկնդեղի բրոնզը (Ի. Լ. Սելիմխանով): Այսպիսի տեղեկությունները, բնականաբար, նյութական մշակույթի պատմաբանների ուշադրությունը բևեռում են մետալուրգիական տեխնիկայի հայրենիքի հարցի վրա:
Տեսարաններ՝ Մեծամորի հնավայրից
Հնագիտական նոր տվյալների ի հայտ գալուն և մետալուրգիական տեխնիկայի թանգարանային նմուշների ուսումնասիրմանն ու համադրմանը զուգընթաց՝ ավելի ու ավելի ակներև է դառնում, որ Հին Հայաստանի և Փոքր Ասիայի՝ նրան հարող շրջանները հնում եղել են մետալուրգիական տեխնիկայի՝ պղնձի, բրոնզի, երկաթի, ինչպես նաև պողպատի ձուլման կարևոր օջախներ: Այս եզրահանգմանն է գալիս, մասնավորապես, «Մետաղների պատմությունը» գրքի ճանաչված հեղինակ Լ. Էտչիսոնը, որն իր աշխատության մեջ քանիցս նշում է մետալուրգիական որոշ եղանակների առանձնահատուկ հնությունը: Ասենք, երկաթի ու պողպատի հարցում մյուս հեղինակները նույնպես, այդ թվում Լիպմանը, Բեյմանը և այլք, որոնցից մեջբերումներ արեցինք, նշում են հարավային Հայաստանի տարածքը զբաղեցրած խալիբների, քաղդեացիների և մյուս ցեղերի ակնառու դերը երկաթի հանքաքարի վերականգնման տեխնոլոգիայի զարգացման գործում…
… Ինձ թվում է, որ Հին Հայաստանի տարածքում մետալուրգիական տեխնիկայի պատմության ուսումնասիրությունը ոչ միայն կպարզաբանի ու կընդլայնի Հին Հայաստանի հարուստ նյութական մշակույթի վերաբերյալ եղած տեղեկությունները, այլև զգալի ներդրում կլինի հնադարում արտադրության կարևորագույն ճյուղերից մեկի առաջացման հարցի ուսումնասիրության մեջ, այն ճյուղի, որն ուղղակի և խորը ազդեցություն է ունեցել քիմիայի սկզբնավորման վրա»…
