«… ՏՐԸՆԴԵԶ՝ ՓԵՇԴ ՎԱՌԷ, ՈՐ ԱԶԱՏՎԵՍ ՕՁԷ ՉԱՐԷ»… (Տրընդեզի տոնակատարության երգերից)
Հնագույն շրջանից ի վեր, Հայկական Լեռնաշխարհում ու նրա հարակից շրջաններում հուրի, կրակի պաշտամունքի հետ կապված զանազան ծիսական արարողությունների, տոների նկարագրությունները կան ն.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի երկրորդ կեսին թվագրվող սեպագիր սալիկներում (հայտնաբերված Միջագետքից, Կիլիկիայի՝ Կիցուվատնայի (Սիսվանի) տարածքից ու խեթական բազմաթիվ հնավայրերից):
Զանազան հետազոտողների կողմից ուսումնասիրված հիշյալ վերծանված տեքստերը լույս են սփռում ցայսօր էլ Հայոց Աշխարհում գոյատևած հավատալիքների ակունքների վրա…
Երկու աշխարհների՝ Երկնքի ու Երկրի՝ դիցերի ու մարդկանց միջև հաղորդակցության միջոց էր կրակը, ինչպես նաև՝ դեպի երկինք բարձրացող նրա ծուխը (նախկին գրառումներում անդրադարձել ենք նրա՝ մահից հետո մի աշխարհից դեպի մյուսն անցումը պայմանավորող խորհրդին՝ «Ծխանի ծուխին»):
Երկնային ուժերը ներկայացնող Հուրի «մարմնավորումն» էր և Օջախը, որի հանդեպ առանձնահատուկ պաշտամունք կար: Օջախի ծուխի մարելը հավասարազոր էր Կյանքի բացակայությանը (դիցերը լքում-հեռանում էին)…
Կրակը որպես չարխափան ուժ ու սրբագործող միջոց էր, որ գործածվում էր տարբեր արարողությունների ժամանակ՝ հիվանդությունից ազատվելու կամ զերծ մնալու, չար ուժերը վանելու նպատակով…
Անմիջականորեն Կրակի դիցին ուղղված մաղթանքների ու աղերս-ցանկությունների տեքստերին է անդրադարձել ֆրանսիացի ասորագետ և խեթագետ Ալիս Մուտոնն իր՝ « Կրակի մի քանի կիրառությունները խեթական և միջագետքյան ծիսակատարություններում» ուսումնասիրության մեջ (Alice Mouton «Quelques usages du feu dans les rituels hittites et mésopotamiens. Several uses of fire in Hittite and Mesopotamian rituals», 2006):
Կրակի մեջ նետվող սոխի հետ հիվանդությունն ու գործած սխալները (մեղքերը) հեռացնելու և, ի վերջո, ցանկալի արդյունքին հասնելու՝ «Լույսը բացվելու» համար արտասանվող բարեմաղթական խոսքերն ուղղվում էին անմիջականորեն Կրակի դիցին, որի անունը տարբեր է ըստ տարածաշրջանների (խեթական աղբյուրներում հանդիպում է Ագնի ձևը (ինչպես՝ Վահագնի)):
«Հեռացրու՛ ինձնից չարը, որպեսզի Լույսը տեսնեմ վերստին»…
Մոտավորապես նման աղերսով էին դիմում հազարամյակներ առաջ՝ Կրակի առջև, երբեմն միաժամանակ վառվող ջահով ուղեկցվող ծիսակատարության ընթացքում:
Ճիշտ այնպես, ինչպես մեր օրերում է երգվում՝
«Տրընդեզ՝ դարմանը կես,
Առ հաց ու կես ելիր գեղես:
Տրընդեզ՝ մխի դին տես
Մե փութ ցանես՝ հազար քաղես:
Տրընդեզ՝ փեշդ վառէ,
Որ ազատվես օձէ չարէ»…
Որևէ մեկին կամ մի առարկայի մաքրագործման-սրբագործման նպատակով Կրակի կիրառման ապացույցներն են սեպագիր տեքստերում նկարագրված արարողությունները՝ համաճարակի ժամանակ վառվող երկու օջախների մեջտեղով հիվանդ զինվորներին անցկացնելու սովորությունը կամ բարեհաջող ծնունդ ապահովելու հույսով՝ հղի կնոջը կրակի շուրջ պտտելը:
«Դարմանը կիսվելու»՝ նրա բավարար քանակությամբ այսօր էլ մտահոգված հայերի՝ Տրընդեզի օրվա խորհրդի հետ կապված հավատալիքներն ու արարողություններն է ներկայացրել Ռոզա Հովհաննիսյանը (ՀՀ ԳԱԱ Շիրակի հայագիտական հետազոտությունների կենտրոն (Գյումրի))՝
«ՏՅԱՌՆԸՆԴԱՌԱՋԻ ԾԻՍԱՏՈՆԱԿԱՆ ՍՈՎՈՐՈՒՅԹՆԵՐՆ ՈՒ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՀԱՎԱՏԱԼԻՔՆԵՐԸ ՇԻՐԱԿՈՒՄ» իր ուշագրավ ուսումնասիրության մեջ, որից ահավասիկ մի հատված:
…«Օրվա հիմնական ծեսը, անշուշտ, խարույկ վառելն է, և կրակի նորոգման արարողությունը կատարվում է ծիսական մաքրություն խորհրդանշող խարույկով:
Տյառնընդառաջին վառվող խարույկը գարնան ավետաբերի խորհրդանշող դերն է կատարում:
Տարածված է այն պատկերացումը, որ Տյառնընդառաջի հետ վերջանում է ձմռան քառասունքը:
Շիրակում ասում են՝ «Մենծ գոլն ընկավ»:
Ըստ ժողովրդի՝ Տերընդեզի կրակն իր հետ բերում է օդի բարեխառնություն, հունձքի առատություն, արտերի բերրիություն ու նորապսակների օրհնություն:
Ահա այս գաղափարների շուրջն էլ կառուցվում էին տոնական արարողությունները:
Խարույկի շուրջը նախ պտտվում էին նորապսակները:
Կրակի շուրջը պտտվելով ու օրհնանքներ ստանալով՝ մի տեսակ կրկնապսակ էր կատարվում՝ երկրորդ հարսանիք:
Նորահարսի գիրկը տղա երեխա էին դնում, որ առաջնեկը տղա ծնվեր:
Տյառնընդառաջի կրակը սուրբ է համարվում. ունի մաքրող, սրբագործող ուժ, նրանով երդվում են. աղոթքներում այն չարխափան ուժ է:
Կրակն ընկնիմ, թե սուտ ըսեմ /երդում/:
Չար աչքին` չար փուշ,// Չար փուշն էրթա ընկնի կրակը:
Հետագա ժամանակներում կրակի պաշտամունքը վերածվում է օջախի պաշտամունքի:
Ժողովրդական մտածողության մեջ օջախ նշանակում է ընտանիք, նաև
անշեջ ու սուրբ կրակ:
Մեծ օջախից առանձնանում է մի նոր օջախ` ընտանիք:
Այդ նոր ընտանիքի օջախը պետք է վառվեր նախկին պապական կամ հայրական տան կրակից:
Ալեքսանդրապոլում և շրջակա գյուղերում խարույկը պատրաստել են դարմանով. կտուրներին, բակերում վառված խարույկների վրայից թռչում էին սկզբից տան մեծավորը, հետո մյուսները` մեծ ու փոքր:
Բացի կրակի վրայից թռչելուց, երիտասարդներն իրար հրում, գցում էին կրակի մեջ:
Տերընդեզի կրակից այրվածքներ ունենալը պատվաբեր էր:
Չբեր կանայք պտտվում էին կրակի շուրջը և իրենց գոտու ծայրն այրում` ակնկալելով պտղաբերություն:
Նույն նպատակի համար պարան են կապում ամուլ կնոջ մեջքին, երեխա են դնում գիրկը և երդիկից քաշում հանում են:
Այստեղ նա երեք անգամ պտտվում է կրակի շուրջը և այրում ներքնազգեստի ծայրը:
Կրակի շուրջը պտտում են նորածին երեխային, որ «քառասունքը» լցվի:
Նորապսակների պտույտները կրակի շուրջը նշանակում են պտղաբերության ակնկալություն:
Կրակին ու ծխին նայելով՝ գյուղի ծերերը գուշակություններ են կատարել. եթե կրակի ծուխն ուղղվում է դեպի արևելք, նշանակում է այդ տարին պետք է բերքառատ լինի, իսկ արևմուտք ուղղվելու դեպքում երաշտ կլինի, կամ էլ սերմացուի համար՝ անհաջողակ տարի:
Ծխի ուղղությամբ գուշակել են նաև, թե աղջիկը ուր հարս կգնա, կամ որտեղից հարս կբերեն:
Տերընդեզի կրակի փոշին որպես դեղ օգտագործում էին հազի դեպքում (կուլ էին տալիս):
Կրակով բուժել են որոշ հիվանդություններ:
Տերընդեզի տոնակատարության ժամանակ գրեթե բոլոր տներում աղանձ են պատրաստել ցորենից, գարուց, կանեփից, կորկոտից, նույնիսկ ոսպից ու սիսեռից, որ գետինը չորանար:
Խնամիների միջև տեղի էր ունենում աղանձափոխանակություն, որն ունի ենթիմաստ՝ այն, ինչ ես ունեմ, դու չունես, այն, ինչ դու ունես, ես չունեմ. մենք լրացնում ենք միմյանց՝ լիաբուռն ու ամբողջական դառնալով:
Հարսնացուի կամ փեսացուի տանը աղանձ են պատրաստում, լցնում սկուտեղի վրա, մեջտեղում փոս են անում, մեջը շաքարաջուր կամ մեղր լցնում:
Եթե աղջիկը նշանված է, փեսացուի հարազատները նվերներով և անպայման աղանձով գնում են հարսնացուի տուն, իսկ եթե աղջիկն արդեն ամուսնացած է, ապա աղջկա հարազատներն են նվերներով ու աղանձով գալիս փեսայի տուն, որտեղ բակում խարույկ են վառում, ահել ու ջահել թռչում են խարույկի վրայից, գալիս են նորապսակները, մեծ շրջան կազմած, վառված մոմերըձեռքներին կամ առանց մոմերի պտտվում են խարույկի շուրջը:
Նորափեսայի մայրը ցորեն է շաղ տալիս շուրջպարի մասնակիցների վրա, նորահարսի գիրկը նորածին տղա երեխա են տալիս, որ առաջնեկը տղա լինի: Երբ շուրջպարը բոլորում է և հասնում
կիզակետին, նորափեսան իր աջ գրպանից աջ ձեռքով երիտասարդ ամոլներին մի բուռ
աղանձ է նվիրում՝ հանուն սերնդաճի:
Այսպիսով՝ Տերընդեզի ծիսահմայական գործողություններն ու սովորույթները, ժողովրդական հավատալիքները տոնի անտրոհելի բաղկացուցիչներն են և փոխակերպումներով հանդերձ՝ կրում են վաղնջական պատկերացումների հետքեր՝ ապահովելով ազգաբնակչության, հատկապես նոր սերնդի ինքնահաստատումն ու տոնածիսական ակտիվ վարքագիծը»:
Վերը շարադրվածի հավաստումներից է Տրնդեզի երգերից հետևյալը՝
«Բոց ու կրակ, վերն՝ արեգակ,Այրենք,
վառենք՝ չարը մարեք,
Հանդ ու դաշտում մոխիր ցանենք,
Բերքը առա՜տ–առա՜տ անենք:
Նորապսակ, ահել–ջահել
Խարույկին տան փորձանք պահեր,
Խաղեր կանչենք, շուրջպար պարենք,
Մեր մեծերի ծեսը պահենք:
Ով մեկն ունի՝ հազար անի,
Մեր աղանձը մեզ սատարի,
Բարիքն Մասիս սարը հասնի,
Տերնդեզը բարին բերի»:
Երկինքն ու Երկիրը լուսավորող սրբազան Հուրն այսօր էլ բորբոքվում է՝ հրավառելով մեր սրտերը…
Ոմանց համար՝ այլ իմաստով ու բացատրությամբ՝ հիշելով Հին Կտակարանի մի պատվիրան՝ «Ձեր մէջ չգտնուի իր տղային կամ աղջկան կրակից անցկացնող»…(Բ. Օրինաց, 18;10):
Երկրից աստղերին հասած Աստեղալեզ Ատրը (Հուրը) ձեզ հետ… (Լուսինէ Արարատի Աւետիսեանի գրչով արարված և աշխարհաբարի վերածած՝ «Տրընդէզ»- ից)՝
Ատրը դէզի հետ,
Ատրը դէզի հետ
Տիրը վառեց մեր մէջ,
Խաւարն այրեց։
Բացեց ծէսը
Արփահանդէս,
Վառեց մեր մէջ
Հուրը անտես։
Հուրը երկրից
Հասաւ աստղերին…
Աստեղալէզ
Ատրը ձեզ հետ…
Գրաբարով (և Լուսինէ Աւետիսեանին՝ խորին շնորհակալությամբ)՝
ՏՐԸՆԴԷԶ
Ատր ընդ դէզ,
Ատր ընդ դէզ
Լոյց Տիր ի մեզ,
Խաւար եկէզ։
Եբաց զծէս
Արփահանդէս,
Վառեաց ի մեզ
Զհուր անտես…
Ատր յերկրէս
Եհաս յաստեղս…
Աստեղալէզ
Ատր ընդ ձեզ…
—————
Ատր ֊ եթեր, հուր, կրակ
