ՋՐՀՈՍԻ, ԽՈՅԻ, ԱՅԾԵՂՋՅՈՒՐԻ ԵՎ ՄՅՈՒՍ ԱՍՏԵՂԱՏՆԵՐԻՀՈՎԱՆՈՒ ՆԵՐՔՈ… Կամ՝ «Բազմիմաստ Խորհրդանիշների խորհուրդը»…
Թանգարաններում հազարամյակների պատմությունն է՝ ամփոփված զանազան ցուցանմուշներում:
Ինչպես աշխարհի տարբեր հավաքածուներում, այնպես էլ փարիզյան հռչակավոր Լուվրում, մեր անցյալի բազմաթիվ վկայություններն են, որոնք այսօր լույս են սփռում ցարդ ստվերոտ հարցերի վրա:
Նախքան այդ հարուստ գտածոներից որոշներին ծանոթանալը վերհիշենք, որ որպես հաղորդակցության, գաղափարների արտահայտման միջոց՝ վաղնջական ժամանակներից մարդն օգտագործել է խորհրդանշանները:
Ասելիքը փոխաբերական պատկերներով հաղորդելու վառ օրինակներից են և տարբեր ժամանակների՝ զանազան առակներով պատմվող այլաբանական զրույցները…
Դիցաբանական ամենավաղ պատկերացումների վկայություններում ևս ասվածի ցայտուն դրսևորումներն են:
Կենդանակերպ, երևակայական կերպարները մարդկանց ու դիցերի միջև հաղորդակցության միջոց էին:
Մարդակերպ քանդակներից բացի, հաճախ գործածվել են դիցի խորհրդանշանները:
Միջագետքյան դիցերն իրենց վերագրվող մոլորակները, թվերը, կենդանիներն ու բույսերը, զենքերն ունեին:
Կարևոր իրադարձությունների ժամանակ դիցի հովանավորությունն ապահովելու նպատակով իր «ներկայությունը» խորհրդանշող մարդակերպ քանդակի փոխարեն երբեմն ավելի հարմար էր նրա խորհրդանիշը տեղափոխել:
Ինչպես, օրինակ, ռազմական արշավանքներին՝ նրա պատկերով զինանշանը կամ, վիճահարույց հարցերի լուծման ժամանակ, երբ բանավիճող կողմերը տեղաշարժվելու կամ խնդրո առարկան տաճար փոխադրելու հնարավորություն չկար, նրա խորհրդանիշ զենքն էր կիրառվում (այսօրվա դատավարական մուրճի հարվածով ատյանի վերջնական որոշումն ազդարարելն ասվածի հեռավոր արձագանքն է):
Ն.թ.ա 3-րդ հազարամյակից մնացած բազմաթիվ տեքստերը վկայում են, որ դիցին վերագրվող թվանշանը (նրա երկրաչափական պատկերը), կարող էր գործածվել որպես նրա գաղափարագիր:
Գրառումներիցս մեկում հիշած՝ Մակարավանքի զարդամոտիվների կիրառումը «Փակ շուկայի» դռան վրա, հիշյալ դրսևորումներից է, ուր արտացոլված է «Սրբազան Երկրաչափություն» կոչվող քրմական գիտությունը:
Հին Եգիպտոսում, ուստի և մեր նախնյաց պատկերացումներում, մարդու մարմինը Տիեզերքի մի յուրօրինակ «քարտեզն» էր, ուր արտացոլվում էր ողջ Տիեզերքը:
Մարդը համարվում էր Տիեզերքի մանրապատկերը՝ Արարչագործչության բոլոր բաղկացուցիչներով: Մարդն ու Տիեզերքը մշտապես փոխազդեցության մեջ էին:
Այստեղից էլ՝ «Ծանի՛ր զքեզ» պատվիրանը՝ Դելփիքի տաճարի ճակատին փորագրված «Ճանաչի՛ր ինքդ քեզ ու դու կճանաչես Տիեզերքն ու Աստվածներին» իմաստնությունը:
Հնագույն գրեթե բոլոր քաղաքակրթություններում «Սրբազան երկրաչափություն» գիտությունն Աստվածային էր համարվում, քանզի դրսևորվում էր ողջ բնության մեջ՝ իր կուռ ճշգրտությամբ (բյուրեղներում, բույսերում, մարդու օրգանիզմում…):
Ի դեպ , «Խատուտիկ» ծաղիկն այդ խորհուրդի ակնհայտ օրինակներից է…(լուսանկարը՝ ստորև):
Ողջ Տիեզերքը՝ պարփակված մի Մասնիկում և մի Մասնիկը՝ որպես Տիեզերքի դրսևորում…
Այսինքն, «Ամեն ինչի ստեղծող Արարչի ամենուր լինելու» գաղափարի արտահայտման մի ձևն էր:
Վաղնջական ժամանակներից հայտնի հիմնական հինգ ծավալաձևերի, նրանց խորհրդանշանների և ն.թ.ա 4-րդ դարի հույն իմաստասեր Պլատոնի ձևակերպումով մեզ հասած տեսությանը վերջերս անդրադարձել է Արթուր Արմինը (մեր մանկության սիրված խաղերից մեկի՝ «Քարկտիկ»-ի թաքնագիտական իմաստը բացատրելու առիթով նաև…):
Ինչպես հայտնի է՝ Սիպարում, Արևի դիցի՝ Շամաշի տաճարի վերանորոգման ժամանակ, ն.թ.ա 870 թվականին, կուռքի կորսված քանդակը փոխարինվել է արևի սկավառակի պատկերով շրջանակով, մինչև քանդակի պատրաստումը:
Մարդու կերպարանքից բացի, դիցերն ունեին նաև իրենց աստղային տեսքը, քանզի աստղերը՝ լուսատուները, մոլորակներն ու գիսաստղները, դիցերին էին ներկայացնում («Աստեղատները»՝ Համաստեղությունները):
Գլխավոր դիցերի Աստղային տեսքի վկայությունն է դիցաբանական տեքստերում՝ «Արարչագործչության պոեմ»-ում՝
«Մարդուկն այնտեղ (երկնքում) դասավորեց Մեծ Աստվածների կացարանները և այնտեղ ստեղծեց Աստեղատներ՝ Աստղերով, որոնք իրենց պատկերներն են…» (մեջբերումն իմ թարգմանությամբ՝ Aurélien Le Maillot, «Les tendances à l’abstraction dans la représentation du divin au Mesopotamie antique», էջ 122, «Les images, regards sur les sociétés», Publications de la Sorbonne, 2016):
Հին աշխարհում գրեթե ամենուր, նաև՝ Միջագետքում, Բաբելոնում, ն.թ.ա 19-15-րդ դարերից այս սկզբունքն ակներև է:
Շամաշի (Արևի), Սինի (Լուսնի), Իշտարի (Աստղիկի) պատկերագրական խորհրդանիշներն իրենց համադրվող երկնային մարմիններն են:
Բնության տարրերի՝ լեռների, գետերի, կայծակի (հող, ջուր, հուր, օդ…) պաշտամունքը զանազան խորհրդանիշների տեսքով էր դրսևորվում:
Մարդակերպ դիցերի փոխարեն իրենց խորհրդանիշների կիրառումը հայտնի է բավականին վաղ շրջանից, ինչպես, օրինակ, Ուրուկից (Արեգ) գտնված՝ ն.թ.ա 4-րդ հազարամյակին վերագրվող մի սափորի վրա Ինանայի երկու խոպոպավոր ձողերի պատկերը…
Նմանատիպ լուծումներով բազմաթիվ նմուշներից է նաև Մեծ Հայքի թագավորության Բարձր Հայք նահանգի Եկեղյաց գավառում, ուր Անահիտ Դիցամոր գլխավոր տաճարն էր՝ իր ոսկեձույլ արձանով, Երզնկայից 15 կիլոմետր հեռավորության վրա, Երեզում (Երիզա, Երզինջան՝ Ալթինթեպե), Ոսկե Բլուր կոչվող սրբավայրից գտնված բիայնական (ուրարտական) շրջանի մի մետաղե գոտու վրայի ծիսական պատկերը (լուսանկարը՝ ստորև):
Շումերական «Ութու» բառը միաժամանակ և՛ «Արև» է, և՛ «Արև-աստված», «Ան» («Անու»)՝ և՛ «Երկինք» է նշանակում, և՛ «Երկնքի դից»…
Հին աշխարհում այնքան հաճախ հանդիպող երևակայական կենդանիների տեսքով խորհրդանիշների իմաստի բացատրությունը, բարեբախտաբար, գտնում ենք «կուդուրու» կոչված քարակոթողների վրա:
Վերջիններից մեկը՝ Լուվրի թանգարանի Արևելքի հնագիտական բաժնի նմուշներից է:
Թեև այն 1899 թվականին Ժակ դը Մորգանի (Jacques de Morgan) կողմից հայտնաբերված կոթողի վերին հատվածն է միայն, սակայն Միջագետքի հնագույն դիցաբանության ուսումնասիրության համար կարևորագույն նշանակություն ունի (ստորև՝ լուսանկարը):
Կուդուրուների վրա հաճախ Բաբելոնյան արքաների կողմից հողատարածքների բաշխման իրավական տեքստերն էին՝ գրված Աստվածների հովանավորության ներքո:
Եվ, բարեբախտաբար, այստեղ 15 դիցերի խորհրդանիշներն են՝ իրենց անվանումներով:
Տեքստի ու պատկերի նման համադրությունը Միջագետքի հնագույն դիցաբանության ուսումնասիրության համար հազվագյուտ կարևորության մի փաստ է…
Ահա նրանցից մի քանիսն՝ ըստ իրենց կողքին նշված թվերի.
1. Վերևում՝ Իշտարի (Աստղիկի) ութաթև Աստղն է, Արուսյակի (Վեներայի) մոլորակի հետ նույնացվող:
2. Լուսնի դիցը՝ կիսալուսնի տեսքով, Սինը:
3. Արեգակը՝ ճառագող աստղի տեսքով, Արդարության դիցը:
Ճառագայթները խավարը, մութն ու ստվերն անհետացնող լույսն են:
Հիշենք այսօր էլ երգվող մեր հնագույն շարականը՝
«Առավոտ լուսո, Արեգակն արդար…»:
4. Բժշկության դիցուհին՝ Գյուլան, իր խորհրդանիշ-կենդանու՝ շան վրա (Արալեզները):
5.Մեզ համար առանձնահատուկ կարևորություն ունեցող՝ Էան (Հայան):
Աստվածներից ամենաիմաստունը, մարդկությանն իմաստնություն հաղորդողը, ինչպես նշվում է՝ «քաղցրահամ ու ստորգետնյա ջրերի տիրակալը», ավելի ճշգրիտ, ըստ իս, Գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի, Նաիրիի նաև), իր խորհրդանիշ կես-ձուկ-կես այծ կենդանու մեջքին բարձրացող խոյագլուխ գավազանով:
(Այլ հուշարձանների վրա, որպես նրա խորհրդանիշ, խորանի պատկերն է՝ վրան եղջյուրները: Հետագայում՝ խոյակազարդ սյուների խորհուրդը՝ այլ առիթով…):
Այս կերպարի մարմնավորումներն են Ջրհոս, Այծեղջյուր և Խոյ Աստեղատները (տարբեր կրոներում՝ համաստեղությունների անվանումների ծագման այլ բացատրություն է հանդիպում):
6.Մարդուկի խորհրդանիշ բահը (marru)՝ պատվանդանի վրա տեղադրված:
Հավանաբար, որպես հողագործության հովանավոր-դից իմաստով:
7. Նուսկուի խորհրդանիշը՝ ճրագավառ՝ կրակի և լույսի դիցը:
8. Իշարա դիցուհին՝ Կարիճի համաստեղությունն է՝ իր մոգական նշանով պատկերված:
9. Ներգալն ու մնացյալ դիցերը…
Լուվրի սրահներում ցուցադրվող մի այլ նմուշ, հայերիս համար անչափ կարևոր, ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակին վերագրվող ծիսական ավազանի մի հատվածն է՝ բերված Շուշան (Suse) անունով հինավուրց քաղաքից (ժամանակին՝ շումերական մի արքայատոհմի ծննդավայր՝ Ավան կոչվող քաղաքի մոտ՝ Էլամում, այսօր՝ Իրանի տարածքում):
Բարձրաքանդակում աջ ու ձախ կողմերն ուղղված՝ Կիսաձուկ-կիսայծ պատկերն է, հայտնի «Սուխումաշու» անվամբ («Sukhurmashu»), հետագայի «Այծեղջյուրի» նախատիպը… (լուսանկարը՝ ստորև):
Համաձայն ասորագետների և հին միջագետքյան մշակույթի այլ մասնագետների, այն ստորգետնյա քաղցրահամ ջրերի, նաև՝ Անդնդոց ջրերի դիցի՝ Էնկիի (Հայայի) խորհրդանիշն է, «Պահապան-ոգի»:
Հիշենք, որ Էնկին սովորաբար պատկերվում էր մորուքավոր դեմքով, ուսերից երկու հոսող գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի շիթերով…
Վերոհիշյալ կուդուրուից բացի, ասվածն ապացուցում է Ասորեստանում, Նինվեի գրադարանից հայտնաբերված գրավոր մի սկզբնաղբյուր, ուր նշվում է, որ «Երկնակամարը պահող լեռներով շրջապատված Երկրի կլոր սկավառակը լողում էր աղբյուրների տեսքով ժայթքող ջրերի վրա: Տիգրիսը և Եփրատը՝ «Քաղաքակրթության օրրանը»՝ Քաղդեի հարթավայրը ջրող երկու մեծ գետերը, բխում էին գիտելիքների և իմացության աղբյուր «Ձուկ-Այծի» տիրույթից» (Ֆ.Բոդե, Philippe E.Bodet «La Capricorne, symbole parlant sur les monnaies romaines», էջ 50):
Ուշադրություն դարձնենք կարևոր մի փաստի վրա՝ «Քաղդե» անունով է նշվում գետերի ակունքների՝ «Քաղաքակրթության օրրանի» տարածքը…
Մի ապացույց, որ «Քաղդեացիներ» մեր նախնիներին էին անվանում …
Հռոմի 26 կեսարներից 7-ը, Օկտավիանոս-Օգոստոսից սկսած, գրեթե 300 տարի, ողջ կայսրության տարածքում, Էնկիի խորհրդանիշ այծեղջյուրով են դրոշմել Հռոմեական կայսրության դրամները:
Այսօրվա Թուրքիայում, Բոսփորից հարավ ընկած շրջաններում և այլուր գտնվող՝ ժամանակի արհեստանոցներում արտադրված՝ Այծեղջյուրի պատկերով դրամների ավելի քան 70 տեսակի հավաքածուի քննությունն է ներկայացրել Philippe E.Bodet -ն իր ուսումնասիրության մեջ («La Capricorne, symbole parlant sur les monnaies romaines»), ուր ներկայացվում է հռոմեացի պատմագիր և գրող, «Տասներկու կեսարների կյանքը» գրքի հեղինակ Սվետոնիոսի (70-122թթ.) բացատրությունն այդ խորհրդանիշի ընտրության վերաբերյալ:
Վերջինիս համաձայն, ն.թ.ա 45-44 թվականին, աստղաբան Թեոգենեսին են հանդիպել Իլլիրիացի Ապոլոնին, Օկտավիանոսն ու Ագրիպան:
Աստղաբանն Ագրիպային փայլուն գործունեություն է գուշակել և երկրպագել է Օկտավիանոսի բացառիկ ճակատագրի առաջ:
Սվետոնիուսի հավաստմամբ՝ «Այդ ժամանակից ի վեր, Օգոստոսն (Auguste) այնքան մեծ վստահություն ուներ իր ճակատագրի հանդեպ, որ իր հորոսկոպն է հրապարակում և արծաթե դրամներ թողարկում, որոնց վրա իր ծնունդի համաստեղության՝ Այծեղջյուրի պատկերն է դրոշմում»:
Զուտ նման առիթն, ըստ իս, բավարար չէ, որ մյուսները ևս շարունակեին խորհրդանիշի գործածությունը:
Գուցե կեսարների (իրենց նախնյաց) ծագումնաբանությամբ էր պայմանավորված Էնկիի խորհրդանիշի կիրառումը:
Ի դեպ նշենք, որ հազարամյակներ ի վեր որպես Հռոմը հրդեհող Ներոնը, վերջին բացահայտումների համաձայն, հրդեհի պահին Հռոմից բավականին հեռու է գտնվել ու նրան վերագրվող մեղադրանքներն անհիմն են ու մտացածին…(Պատմության աղավաղման հայտնի ձևերից)…
Հունական դիցաբանության մեջ ներկայացվող կիսամարդ-կիսայծ կերպարը՝ իր սրինգով հայտնի Պանը, որը Հայերեն բառարանում նաև «Պայն» ձևով է գրվում, հնագույն ստուգաբանմամբ, նախնական ձևով «Այգիպան» է նշվում (ոչ հայկական աղբյուրներում):
«Այգ» հայերենով «խաղողի» հնացած, չգործածվող ձևն է՝ համաձայն Հ.Աճառյանի «Հայերէնի արմատական բառարանի», («Այծպանի» սկզբնական ձևը):
Հունական դիցաբանության մի այլ կերպար, որպես Հաբեթի և Թեմիսի որդի հիշվող Պրոմեթևսը, Ջրհեղեղից հետո կյանքը հարատևելու համար մարդ արարող Էնկիի նման, մարդկությանը գիտությունն էր փոխանցում՝ կրակի (այլաբանական իմաստով՝ իմաստնության) գործածումը:
Եվ Աստվածային իմացությունը մարդկանց հաղորդելու համար նա դատապարտվեց:
Հիշյալ երկու դիցերի կերպարներում Էնկիի հետագա արձագանքներն են:
Նախորդ գրառումներից մեկում արծարծել էինք կյանքի արարիչ Էնկիի խորհրդանիշներից՝ խոյի (երբեմն նշվող՝ բեզոարյան այծի, հայտնի՝ «Քավության նոխազի») եղջյուրների նմանությունը կնոջ վերարտադրողական համակարգի հետ:
Ասվածի գրավոր ապացույցն ունենք դեռևս 7-րդ դարից՝ Կարթագենում ծնված և Հիսպալիսում (Սեվիլում, Իսպանիայում) գործունեությունը ծավալած, սրբացված մի հոգևորականի՝ եպիսկոպոս Իսիդոր Սևիլացու (մոտ 560-636թթ.) «Ծագումնաբանություններ» աշխատության մեջ (Isidor de Séville, «Ethymologies») որն, ի մեծ զարմանս ինձ, հայտնաբերեցի վերջերս …
«Այն կոչվում է «Utérus» (« Արգանդ», Կ.Ա.), քանի որ կրկնակի է և վեր բարձրանալով բաժանվում է երկու կողմի՝ «Uterque» («Ուտերք» բառն է գործածված՝ շատ նման՝ «Ընկերքի», Կ.Ա.), որոնք թեքվում են խոյի եղջյուրների նման» (մեջբերումը՝ «Des Béliers dans l’Espace. Les bêtes à cornes de la Création» հոդվածից):
Եվ, ի հավելումն ասվածի, նա մի այլ համեմատություն է անում, նշելով պատերազմական գործողությունների ժամանակ գործածվող «Խոյ» գործիքի (որի մի քանի բախումով դարպասներն էին բացում) ու երկունքի պահին նորածնի՝ գլխով կրկնվող հրումով իր «ելքի ճանապարհի» բացման միջև եղած համանմանությունը…
Խոյ քաղաքի (հին անվամբ՝ Խոր, Հեր) ու մեր նախնյաց երբեմնի ընդարձակ Ազատ, Անկախ ու, հատկապես, Հզոր Տերության՝ այսօրվա փառապանծ ժառանգներին, անցյալի զորեղ ոգով ոգեշնչված՝ Նոր Հայաստանի կառուցման տոնական մաղթանքով …
