…«Ու նաիրյան աղջիկների հեզաճկուն պա՛րն եմ սիրում»… (Ե.Չարենց)
Ամիսներ առաջվա գրառումներից մեկում Մ.Գավուկչյանի գրքից մեջբերել էի դոկտոր
Հ.Մատիկյանի մի կարևոր միտք, համաձայն որի յուրաքանչյուր ազգի պատմություն դիցաբանական աշխարհայացքով է սկսվել և «…Այս կետը հայ պատմաբանի մը մտադրութենէն երբեք վրիպելու չէ. մեր պատմութեան գորդեան հանգոյցը հոս է»:
Այդ «Գորդյան հանգույցը» հանգուցալուծելու համար կրկին վերադառնանք
Նոր քարեդարի և Բրոնզեդարի ժամանակաշրջանի սրբավայրերը, ուր «Մեծ Մորը», «Մայր Բնությունը» խորհրդանշող բազմաթիվ արձանիկներ են հայտնաբերվել:
Նրանցից վաղագույնները դեռևս Պորտասարից ոչ հեռու գտնվող հնավայրերից են (Չաթալ Հոյուկ, Նեվալի Չորի…), որոնք հաճախ ուղեկցվում են ցուլի կամ խոյի պատկերով:
Իր բեղուն «սերմերով», առնականությամբ և ուժով հայտնի Ցուլը խմբի, ցեղի գոյատևման ու պաշտպանության գրավականն էր:
Վանի մոտ, Բութ գյուղի կիրճի չորս անձավներում («Կույսերի անձավ»), շուրջ 150 պատկերներում պարող կամ ծննդաբերող կանայք են, «Նախամոր» — «Մեծ Մոր» պատկերներ…
Հիշենք, որ Ջրհեղեղից հետո վերապրածների համար Բնության, Կյանքի Վերածնունդն ու շարունակությունը, հարատևումը կարևորագույն հարցն էր:
Այդ մտածողության արտացոլումն է ժամանակի հավատալիքներում, աշխարհայացքում և կենցաղում՝ զանազան խորհրդանիշների կիրառմամբ:
Եվ, հարատևելով, հասել է մինչև մեր օրերը (Սարդարապատի Ազգագրական թանգարանի դռան վրա՝ Ծովինարի ոճավորված դիմքի օձակերպ աչքերը նկատի ունեմ, որն էլ այս գրառման առիթներից է նաև)…
Հիշյալ բազմաթիվ դրսևորումներից անդրադառնանք օձերով պատկերվող դիցուհուն, որի օրինակները շատ են պահպանվել հատկապես «միկենյան» կոչվող մշակույթում և որի ակունքները, համաձայն մասնագետների, «Անատոլիայիում» են՝ Արևմտյան Հայաստանի տարածքում:
Ի տարբերություն «Երկնային» դիցերի, այն հնագույն «Երկրային» դիցերից է (հողածին՝ քտոնյան), որոնք հունական դիցաբանության հիմքում են:
Հիշենք, որ հունական դիցաբանությունն էլ Հուրիական (հին հայկական) դիցաբանության կրկնությունն է՝ որոշ փոփոխությամբ (ըստ ուսումնասիրողների):
Հնում բուժական նպատակներով օձի կիրառման մասին հիշատակություններ են թողել զանազան պատմիչներ:
Պլատոնը, Աթենքի փռյուգիացիների մի ծեսի առիթով, նկարագրում է հոգեբուժական մի միջոց՝ հիվանդի շուրջ երաժշտությամբ ուղեկցվող գալարավուն շարժումներով պարով ամոքելով:
Ստրաբոնը ևս հիշատակել է օձերը գլխավերևում թռցնելով կատարվող մի սովորույթ՝ համահունչ «անատոլիական» (հայկական) դիցուհու ծեսին:
Չմոռանալով վերոհիշյալը, վերադառնանք հետջրհեղեղյան շրջանի մեր նախնյաց հավատալիքներին, որոնց վկայությունը նրանց թողած շինությունների, գործածած առարկաների վրայի պատկերներն են:
Մասնավորապես, օձի խորհրդանիշին (կիմանանք, թե ինչու՛ հատկապես օձի):
Միջագետքյան, շումերական տեքստերում («Գիշգամեշ»), օձը ներկայացվում է որպես Գիլգամեշից առաջ «Հավերժական կյանքի» պտուղը համտեսող, որի հետևանքով, իր կաշվի վերանորոգմամբ, այդուհետ կյանքի Վերածնունդն էր խորհրդանշում:
Այլ մշակույթներում ևս, օձը, ինչպես և խոյը, համարվում են կյանքի խորհրդանիշ:
Ինչու՞…
Վաղնջական ժամանակներից կիրառվող «Կենաց Ծառի» խորհուրդին անդրադարձել էինք (ընկերքի նմանությամբ՝ որպես նրա իմաստի արտահայտում):
Մարդու և ողջ բնության կյանքի հարատևությունն ապահովող տարրերից է և «Սրբազան հեղուկը», կյանքը վերածնող նախնական համաշխարհային Ջուրը, որի դիցը օձաձև Թիամատն էր՝ Մեծ Մայրը:
Կենաց Ծառի խորհրդի համանմանությամբ, կյանքը ծնունդ տվող կնոջ վերարտադրողական համակարգի այլ մասերը նույնպես պիտի «փառաբանվեին» (ինչպես որ տղամարդունն էր. դերերի արդարացի վերաբաշխման սկզբունքով)…
Առաջին իսկ օրերից կյանքը սնուցող Պորտալարի և Օձի նմանությունն ակնբախ է…
Կյանքն արարող կնոջ մարմնի համապատասխան համակարգին նման է խոյի գլուխն իր գալարավուն Եղջյուրներով (ստորև ոճավորված լուսանկարները)…
Առատության Եղջյուրն էլ՝ իր Խորախորհուրդ իմաստով՝ մի այլ պատմություն է…
Թեև ավելի ուշ, Դրախտում «Կենաց Ծառի»՝ Իմաստնության և Իմացության պտուղը համտեսելու գայթակղությանը մղելով մարդկանց լուսավորելու՝ «չարն ու բարին» տարբերելու կարողությանը հաղորդակցելու համար նույն գրքի «խորագետ» օձը «բացասական կերպարի» վերածվեց, այնուամենայնիվ, մերօրյա հանճարեղ մեծերի մտահղացմամբ, իր հեռավոր արձագանքը գտավ Սարդարապատում՝ որպես բազմահազարամյա մշակույթի ժառանգության և նրա հետնորդների առհավատչյան…
Ավանդույթների շարունակությունն են հավաստում այսօր նրանց սերունդները՝ առնական ու մարտական Խոյի խրոխտ խոյացումներն ընդօրինակելով «Քոչարի» պարով, ինչպես նաև՝ Օձի գալարավուն շարժումները կրկնող՝ հեզաճկուն «Ուզունդարայով»…
Սկիզբն ու վերջը խորհրդանշող (երկգլխանի անգղի նմանությամբ) երկդեմ դիցի՝ առավել հայտնի հռոմեական Հունուսի ոճով (Janus, որից՝ «հունվար» ամսվա անունն է), «մեկը՝ դեպի անցյալն ուղղված , մյուսը՝ դեպի ապագան» իմաստով, «խորհրդավոր ծագմամբ մի Ոսկե գավաթ» գտա համացանցում պատահաբար, որը «Ծովինարի Գավաթ» անվանեցի (նույնիսկ, եթե իրենը չի), քանզի շատ է նման իմ հարազատ Ծովինարներին…
Բոլորիս քաջ հայտնի «Անահիտի» ճակատի երկու ոլորուն մազափունջը երկու օձերի ոճավորված խորհրդանիշն է (վզինը՝ նույնպես)…
Հրածին Ծովինարի ու իր դյուցազուն սերունդների մասին քիչ ավելի մանրամասն՝ առաջիկայում…
Դարձյալ ու կրկին՝ «Դառնանք փառաբանենք Ծովինարին» ու իր պատմությունն ընթերցողներին նաև…
ՀՀ Լոռու մարզ, Վանաձորի երկրագիտական թանգարան, խոյագլուխ շքասեղ, Ք.ա. XXVII-XXV դդ., բրոնզ
(լուս.` Հ. Սիմոնյանի)
