«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՎԻՃԱԿԸ 17-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ»
Փարիզում հրատարակված հնախոսական, պատմական, լեզվաբանական ու քննական «Բանասէր» հանդեսի 1899 թվականի Ա հատորի Գ համարում 19-րդ դարի ֆրանսիացի արևելագետ Մարի — Ֆելիսիտե Բրոսեի (Marie-Félicité Brosset, 1802-1880) անդրադարձն է՝ 17-րդ դարի Հայաստանի իրավիճակին (Շահ Աբասի իրականացրած բռնագաղթին)՝ «Հայաստանի վիճակը ԺԷ դարուն մէջ», որտեղից ներկայացնում ենք որոշ քաղվածքներ…
«Հայաստանի վիճակը ԺԷ դարուն մէջ»
…«Օսմանցիներու ապրուստի բոլոր միջոցներն ու ներքին նահանգներուն մէջ գտնուած ամէն տեսակ ապաւէնը տանելէ վերջը, Շահաբբաս ուզեց նոյն իսկ որ արդէն իր իշխանութեան տակն անցած բնակիչներն ալ Պարսկաստան տարուին, թէեւ 1605-ի ձմեռը մօտեցաւ. եւ այս անողոք հրամանը գործադրուեցաւ՝ ինչպէս կը կարծուի՝ ամենամեծ խստութեամբ, Պարսից թագաւորին կողմանէ այս վիճակներուն ընդհանուր կուսակալ Էմիրգունե’ի կամ Էմիրգունա’ի տնօրինութեան տակ:
Բայց Հայերէն շատերը իրենց հալածողներէն ազատուելու համար անմատչելի տեղեր կ’ապաւինէին:
Հաւուց Թառի վանահայրն Մանուէլ եպիսկոպոս ու Գեղարդայ վանուց վանահայրն՝ որչափ պաշար որ կրցան հաւաքել՝ ժողովրդի բազմութեան մը հետ միասին ապաստանեցան գաւառին ամենաբարձր լեռներուն մէջտեղը գտնուած մեծ այրի մը մէջ:
Էմիրգունա իր զորքերովն հասաւ անոնց ետեւէն. բայց Հայք կը մերժէին անձնատուր ըլլալ անոնց, եւ քարեր կը նետէին Պարսից վրայ:
Սակայն զինուոր մը յաջողեցաւ լերան գագաթն ելնել, եւ՝ հասնելով այրին բերանն՝ սկսաւ կանչել Մանուէլ եպիսկոպոսը, զոր կը ճանչնար անձնապէս: Մանուէլ այնքան ապշեցաւ, որ չի կրցաւ պատասխանել, եւ զինուորն անոր գլուխը կտրեց, տարաւ իր հրամանատարին:
Անգամ մը ճամբան հարթուելէն վերջը՝ պարսիկ զինուորներն եկան մեծ բազմութեամբ եւ ջարդեցին-կոտորեցին այս անպաշտպան ժողովուրդը:
Քորադարաի ու Եախրշխանի այրերն ալ լաւ չկրցան պաշտպանել իրենց մէջ ապաւինածներն:
Հոն, Թիմուրի պատերազմներուն ժամանակն եղածին նման, զինուորները ժայռերուն կատարն հասած՝ հրացանով կը սպաննէին այդ խեղճերը, եւ, երկար պարաններու միջոցաւ վար իջնելով, ի հուր եւ ի սուր կը մատնէին զանոնք, այս հիւրընկալ լեռներու խորքերուն մէջ:
Օսմանցիները Կարս հասնելուն պէս, Շահաբբաս հրամայեց իր զօրավարներուն եւ Հայոց երեւելիներուն՝ փութացնել գաղթականներու անցքն Երասխ գետէն: Այս նպատակաւ հաւաքեցին քանի մը փոքր նաւեր, նաւակներ ու լաստեր: Որովհետեւ ժողովուրդը պարսից բաղձանքին համեմատ չէր շարժիր եւ շտապիր երբեք, եւ նոյն իսկ շատերը կը դիմադրէին, պաշտօնեայք անոնցմէ ոմանց ականջներն ու քիթը կտրեցին, մնացածները վախցընելու համար, եւ անոնցմէ երկուքն ալ — որոնց մէկն էր հոգելոյս Առաքել հայրապետին եղբայրն Յովհանջան — սպաննեցին:
Անոնց ցցի վրայ հանուած դիակներուն արհաւիրքն՝ ստիպեց խեղճ Հայերն համակերպիլ, եւ գետին անցքը (Արաքսի անցումը, Կ. Ա.) կատարուեցաւ ամենամեծ անկարգութեամբ, ինչպէս կը պատմեն զայն Հայ մատենագիրք:
Իւրաքանչիւր ընթերցողի երեւակայութիւնն իրեն պիտի ներկայացընէ դիւրաւ այս տեսակ պատկերներ. եւ արդէն ճիշդ է, որ մեր գլխաւոր հեղինակը՝ Ֆրա Աւգոստինոս՝ այդ փառքն ունի (Ֆրա Օգոստինոսի մասին՝ մի քանի տող՝ ստորև, Կ. Ա.): Ի լրումն դժբաղդութեան՝ Շահաբբաս ներկայ էր անձամբ. բարկացայտ խոսքերով եռանդը կը դրդեր իր սպաներուն, որոնք իրենց չարաչար վարմունքովն ու բրտութեամբը հակահարուածը կուտային գերիներուն. եւ կը ստիպէին զանոնք անձերնին վտանգի ենթարկել գետին վրայ, ոչ մէկ տեսակ զգուշութեան հոգ տանելով եւ յայտնապէս վտանգելով անոնց կեանքը:
Գետին անցքը կատարելուն պէս՝ գաղթականներն առաջնորդուեցան Պարսկաստանի ներսերն, ամենասոսկալի ճամբաներով, լեռներու եւ ժայռերու վրայով, ուր ձմեռն անցունել տուին, որմէ ետքը՝ գարնան՝ ազգին գլխաւորները քաղաքները տարուեցան, ուր այսուհետեւ բաւական անուշութեամբ վարուեցան հետերնին:
Ջուղայի Հայերն, ի մէջ այլոց, ընդունեցան իբրեւ բնակավայր Սպահանի թաղերէն մէկը, միւս կողմը Զէնդէ-րուդ գետին, որ կը թրջէ քաղաքը: Գալով հասարակ ժողովրդին, ցոյց տրուեցաւ անոնց շրջակայ աւանները՝ Լնջանի, Երնջակի, Գանդիմանի, Ջլակորի, Փառիաի եւ Փուլվարիաի վիճակներուն մէջ, եւ ազգը բնակեցաւ՝ հպատակ իշխանութեան մելիքներու, որոնք բնիկ երկրացիներէն ընտրուած տեսակ մը ինքնօրէն պաշտոնեաներ էին:
Այն լաւ վարմունքը, զոր տեսան պարսից թագավորին կողմէ, հաստատեցին ընդմիշտ այն վիճակներուն մէջ այս հարուստ եւ քաջարուեստ ժողովրդին մեծագոյն մասը:
Այս առաջին գաղթականութեան, որ տասներեք հազար ընտանիքէ բաղկացած էր, շուտով յաջորդեց երկրորդ մըն ալ, որ կը բարձրանար տասը հազարի, Դավրեժի (Թավրիզի, Կ.Ա.), Արդաւիլի, Երեւանի եւ Գանձակի շրջականերէն, որոնք հաստատուեցան վատառողջ երկիր մը՝ Գաւրաբադ, որուն կլիման ջնջեց — վերցուց՝ ինչ որ խնայած էր սուրը»…
Արևելքի ու Արևմուտքի միջև տարանցիկ ճանապարհների խաչմերուկում՝ Նախիջևանի Հայ վաճառականները, նաև՝ որոշ Հայ կաթոլիկ «դոմինիկեաններ», մասնակցություն ունեցան ժամանակի քաղաքական հարաբերություններում: Նրանցից շատերը դիվանագիտական ծառայութիւններ էին մատուցում Պարսկաստանի շահերին, ռուսական ցարերին ու եվրոպական թագավորներին (հատկապէս հակաթուրքական կոալիցիայի ստեղծման գործում):
Նրանցից մեկն է Ֆրա Աւգոստինոս քահանան՝ իր խոսքերով՝ «ի Աշխարէն Մեծ Հայաստանոյ, ի գաւառէն Երինջակոյ, ի գիուղէն Ապարաներոյ եւ ազգաւ Հայ», Նախիջևանի Հայ կաթողիկե (դոմինիկյանների) փոքրաթիվ համայնքից (վերջինս գոյատևեց մի քանի դար):
Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան կողմից հրատարակված՝ «Հանդէս ամսօրեայ» ամսագրի 1921 թվականի թիվ 11-12-ում զետեղված մի հոդված տեղեկացնում է, որ «Ֆրա Աւգոստինոս Աւետիք» անվամբ մի այլ Հայ է ապրել Վենետիկում «ԺԴ դարու (14-րդ դարի, Կ. Ա.), երկրորդ կեսին» և չպետք է նույնացնել Երնջակի Ապարաներ գյուղից՝ 17-րդ դարի՝ «ԺԷ դարու առաջին քառորդին ի Վենետիկ» ապրած» անձնավորության հետ:
Փարիզում՝ Կարապետ Բասմաջեանի (1864 — 1942) տնօրինությամբ հրատարակվող «Բանասէր» հանդէսի Առաջին հատորի Գ գրքից (1899 թ.) մի հատված՝ ստորև (հեղինակ՝ Կարապետ Բասմաջյան), ուր վերոհիշյալ կրոնավորի «Վարք»-ն է՝ Պարսից շահի և ֆրանսիայի Լուի 14-րդ թագավորի միջև Հայերի «դեսպանության» դրվագով…
Աւգոստինոս Բաջենց Հայալատին եպիսկոպոսին
Յաւելուած՝ Անտոն Քահանայ Ապրակունեցի
(Անտիպ ձեռագիրք) (էջ 218)
Պարիսի (Փարիզի, Կ.Ա.) Ազգային Մատենադարանին հայերէն ձեռագիրներէն թիւ 3, Supplément Arménien, զոր մենք Թիւ 10 համարով նկարագրած ենք «Բանասէր»-ի ներկայ պրակին մէջ, կը պարունակէ, ի միջի այլոց, շատ կարեւոր եւ հետաքրքրական տեղեկութիւններ Շահաբբասի արշաւանքին վրայ, Հայր (կամ՝ ինչպէս գրիչն ինքզինքը կը կոչէ՝ Ֆրայ = Եղբայր) Աւգոստինոս Բաջենցի կատարած ուղեւորութեան վրայ եւ Հ. Անտոն Ապրակունեցւոն դեսպանութեան վրայ, զոր ստանձնած էր վերջինս Պարսից Շահէն՝ Ֆրանսայի Լուի ԺԴ (Լուի 14-րդ, Կ.Ա.) թագաւորին համար: Այս ձեռագրերն, որքան գիտենք, տակաւին անտիպ կը մնան, եւ միայն ֆրանսերէն թարգմանութեամբ մը հրատարակած է Բրոսէ, Պարիսի Ասիական ընկերութեան Օրագրին 1837 մարտի և մայիսի պրակներուն մէջ (Journal Asiatique, 1837 Mars, pp. 209-245 et Mai, pp, 401-421):
… Նկատելի է, թէ հակառակ Հ. Ագոստինոսի լռութեան, Հ. Անտոն կը պատմէ, թէ Աւգոստինոս արքեպիսկոպոսութեան աստիճանին բարձրացած է եւ կարգուած վանահար Նախիջեւանի վանքի (1627-1653):
Փափագողք աւելի տեղեկութիւններ կրնան գտնել Բաջենցի մասին Գեր. Հ. Ղեւոնդ Վ. Ալիշանի «Սիսական» պատուական գրոց մէջ, էջ 394-395): Իսկ ինքն՝ Հ. Անտոն՝ Ֆրանսայի թագաւորէն 1.000 ֆրանկ ստացած է իր ճանապարհի ծախուց համար, Արտաքին Գործոց նախարար Arnaud de Pomponne -ի ձեռքով, եւ պալատական կառքով առաջնորդուած է յարքունիս, ինչպէս կը նկարագրէ Scriptores ord. Pread. գրութիւնն, էջ 653»:
