ԴԻՑԱՆՈՒՅՇ, ՀՈՒՇԿԱՊԱՐԻԿ, Պայն-Պայիկ-Պահակ

ԴԻՑԱՆՈՒՅՇ, ՀՈՒՇԿԱՊԱՐԻԿ, Պայն-Պայիկ-Պահակ

Վաղնջական ժամանակներից ցայսօր աշխարհիս տարբեր ծայրերում հանդիպում ենք երևակայական մի կերպարի՝ Սֆինքսի, որն իր անունն է փոխանցել նույնիսկ 1918 թվականին հայտնաբերված մի աստերոիդի:

Եգիպտական, միջագետքյան ու խեթական սֆինքսներից բացի մի այլ սֆինքս էլ էր հայտնի՝ Հունաստանի Թեբե քաղաքի մուտքն արգելողը, որն իր առաջադրած հանելուկի ճիշտ պատասխանը չգտնողներին ուղարկում էր Հադեսի թագավորություն (Մեռյալների աշխարհ):

Հիշենք, որ, հիշյալ Սֆինքսի պահանջով, անհրաժեշտ էր գտնել մի արարած, որն առավոտյան չորս ոտք ուներ, կեսօրին՝ երկու, երեկոյան՝ երեք:

Հին Հունաստանի ողբերգակների գրչով անմահացած այդ հանելուկի պատասխանը մեզ հայտնի է Էդիպի շնորհիվ:

Ու դա հենց Մարդն էր՝ ծնունդից հետո՝ չորեքթաթ, հասուն տարիքում՝ երկու ոտքերին, ծերության տարիներին՝ ձեռնափայտի ապավինությամբ…

Առեղծվածային, զանազան կենդանիների տարբեր մասերի համադրմամբ, երբեմն մարդու գլխով դիցաբանական կերպարների հայերեն անվանումներն են՝ Պայ (Պայն, Պան), Պայիկ կամ Պայակ, «որը նույնն է, ինչ՝ Պահակ՝ իբրև պահապան» (համաձայն Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի):

Կան նաև՝ «Դիցանոյշ՝ իգական սեռի առասպելական էակ, որն իբր թե ունի գերբնական զօրութիւն, բարի ու չար դիցանույշներ (փերիներ), ( նաև իգական սեռի դիքի համար է կիրառվում՝ աստվածուհի իմաստով, ըստ Մալխասյանի «Հայերէն բացատրական բառարանի»), Անդրաշխարհի դռները հսկող եռագլուխ շունը՝ Սինկղը (հունական դիցաբանությունից հայտնի՝ Կերբերոսը), Մարդապան, իր սրինգով հայտնի Պանը, Մարդապայն քաղ (հունական դիցաբանությունից՝ առասպելական հրեշը՝ «Քիմերը») Եղջերվաքաղ, Ծովացուլ, Վիշապաքաղ…

Աշխարհը լուսավորելու համար ամեն օր «Խորունկ ու Մթին Երկվորյակ լեռան» ճանապարհով էր անցնում Արևը, ինչպես նկարագրվում է մարդկությանը ցարդ հայտնի հնագույն էպոսում՝ «Գիլգամեշում»:

Անմահության գաղտնիքն իմանալու հույսով, կյանքի ու մահվան մասին տեղեկություններ ստանալու նպատակով, «աստվածների մոտ եղած իր նախահոր»՝ Ջրհեղեղից փրկված Ութնապիշտիմին հանդիպելու համար ճամփորդող հերոսին՝ Գիլգամեշին այս լեռան ստորոտում են խոչընդոտում նրա պահապանները՝ զույգ Մարդ-Կարիճները (կես մարդ-կես կարիճ, կարիճապոչ մարդիկ), արգելելով մարդկանց այնտեղ ներթափանցել:
Ահավասիկ՝ հատվածներ.

«Կարիճ-մարդը «Մաշու լեռան մուտքը բացեց՝ ասելով՝ «Այս լեռան մեջ զարհուրելի և մութ վիհեր կան»…
«Լեռներուն դուռը, որ մենք պահապան կեցած ենք, թող բացվի առջևդ»…
«Տասներկու ժամ երթալե ետք լույսը ծագեցավ և նշմարեց աստվածներու պարտեզը»…
(մեր պատմական նահանգի՝ Կորճայքի (Կորդուքի) անունը ևս այս արարածների հետ է թերևս առնչվում, համաձայն Մովսես Նաճարեանի ուսումնասիրության) …

Զուտ իրենց ահասարսուռ տեսքով հակառակորդին սարսափեցնելով, Արևի ուղեգիծը հսկող ու պաշտպանող երևակայական հիշյալ արարածների նմանությամբ բազմաթիվ կերպարներ են պահպանվել հնագույն գրական տեքստերում, դիցաբանության մեջ (ինչպես Մայրիների Սրբազան Անտառը հսկող սահմռկեցուցիչ Հումբաբան, Լեռնանցքները հսկող Առյուծները…):

Հին աշխարհից հայտնի, տարբեր կենդանիների զանազան մասերից հավաքված — կազմված, գերբնական զորություն ունեցող այդ կերպարները դիցանվեր անտառների, աղբյուրների, քաղաքների, Սրբազան վայրերի պահապաններն էին, նաև՝ մարդկանց հովանավոր, պաշտպան-ոգիները (Պայակ-Պահակները)…

Պատմիչի նշած՝ «քարապաշտ» Հայոց սովորույթները, կրոնի փոփոխությամբ, նոր «երանգներով» դրսևորվեցին ու քարապաշտը խաչապաշտ-խաչքարապաշտ դարձավ…

Ժողովրդական հավատալիքներում ցայսօր էլ պահպանվել է քարակերտ կոթողներին մոգական-պաշտպանական ուժ վերագրելը՝ ինչպես սիրահարներին «չար աչքից» անխոցելի դարձնող «Սբ.Սարգիս» խաչքարերը կամ՝ բնության տարերքը սանձահարող «Ցասման խաչեր» կոչվող կոթողները, որոնք անհիշելի ժամանակներից են հայտնի:

Հազարամյակները հոսում են, հավատալիքները՝ մնում՝ հարմարվելով ժամանակի հետ …
Եվ վաղնջական «Վիշապները» վերաիմաստավորվում են, դառնալով յուրատեսակ «Ցասման խաչեր»:

Բնակավայրերից հեռու, արտերին հարակա բլուրների վրա խոյացող քարակոթողները, որոնք, ազգային հավատալիքների համաձայն, պատվար էին աստծո բարկության առջև, «Ցասման Քարեր» էին կոչվում հնագույն շրջանում (խեթական արձանագրություններում նրանց հետ կապված ծիսակատարությունների նկարագրությունը կա, կանդրադառնանք հաջորդիվ):

«Թէ ինչո՞ւ համար ըսուած է ցասման խաչ.
վասն զի երբ տարաժամ ձիւն կամ կարկուտ տեղայ, բերքերուն ﬖաս է, երբ մարախ ու թրթուրը, բոյսն ու կանաչը գոսացնեն, երբ երաշտութիւն լինի, երբ երկրաշարժ լինի, և ինչ որ պատահի երկրիս, այն մարդոց ըրածը չէ,
աստուծոյ ցասումն կը համարին. և այդ ցասման դէմն առնելու համար Քրիստոսի
խաչին պատկերը կը բարձրացնեն այսպես երկնից առջև», որ պատուհասիչ հրեշտակը պատկառի խաչեն և աստված հաշտվի», — գրել է Գ.Սրվանձտյանը 1874 թվականին Կ.Պոլսում հրատարակված «Գրոց բրոց»-ում (էջ 117-118):

«Ցասման խաչի» վերածված «Վիշապներ» է հիշատակել Մ.Աբեղյանը՝ Աժդահա-յուրտ կոչվող վայրում, Ա.Շահինյանը՝ Վայոց ձորում…
Օրեր առաջ հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանն իր ֆեյսբուկյան էջում հրապարակել է Խլաթ գավառում պահպանված «Ցասման խաչերի» հիանալի լուսանկարներ (առանձնահատուկ շնորհակալություն հայտնելով՝ տեղադրենք ստորև)…

Արմեն Պետրոսյանի և Արսեն Բոբոխյանի խմբագրությամբ հրատարակված՝ «Վիշապ քարակոթողները» գրքում Համլետ Պետրոսյանի՝ «Մի քանի դիտողություն Վիշապ կոթողների վերաբերյալ» ուսումնասիրության մեջ կարդում ենք (ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և Ազգագրության ինստիտուտ, «Վիշապ քարակոթողները», էջ 97, Երևան, 2015)՝

…«Սակայն պիտի նկատի ունենալ, որ խաչի՝ աստվածային ցասումը կանխելու գործառույթի մասին շատ ավելի վաղ վկայություններ կան:
Այսպես Դվինի 719թ. Եկեղեցական ժողովի որոշմամբ խաչը «մատակարարէ ի մարդիկ զպահպանութիւնս և զշնորհս բժշկութեան ախտից հոգւոց և մարﬓոց» (Կանոնագիրք 1964, 533):Իսկ Ներսես Շնորհալին խաչի հիﬓական սրբազան գործառույթներից ﬔկը համարում է հենց աստվածային զայրույթի ﬔղմումը. «որպէսզի զդևս հալածեսցէ, և զախտս ի մարդկանէ սրբեսցէ,
և զցասուﬓ, որ վասն ﬔղաց ﬔրոց իջանեն ի վերուստ, դադարեցուսցէ»
(Գանձակեցի 1961, 140)»:

Այսինքն, խաչին վերագրվում են նույն հատկությունները, ինչ քրիստոնեությունից առաջ՝ պահապան ոգիների քանդակներն ու հատուկ քարակոթողներն ունեին:

Այն է՝ մարդկանց (ու տեղանքը) պահպանելը, «մարմնի ու հոգու ախտի դեմ բժշկություն շնորհելը»…

Ն. Շնորհալու՝ խաչի զորությամբ աստվածային զայրույթը մեղմելու միտքը նրանից գրեթե երկու հազարամյակ առաջ գրված խեթական սեպագիր սալիկների տեքստերում կա՝ ծիսական արարողություններով, նվիրաբերություններով դիցերին բարեհաճ լինելու և, հարկ եղած դեպքում, նրանց բարկությունը մեղմելու…Եվ այս գաղափարը Հին աշխարհում գրեթե ամենուր է…

Իրանի Պերսեպոլիսում, նաև՝ աշխարհիս լավագույն թանգարաններում հանգրվանած, «Լամասու» անունով հայտնի պահապան-ոգիների՝ անգղի թևերով ցուլերին (Տավր-Անգղին՝ Տորք-Անգեղին) առանձին գրառմամբ ենք ներկայացրել ամիսներ առաջ:

Հավելենք միայն, որ հին աշխարհում այնքան տարածված ու փառաբանված այդ կերպարի սեպագիրը վերծանվում է «Ան Գալ» ձևով, «Անգել-Անգեղ»-ին շատ նման (լուսանկարը՝ ստորև):

«Ան»-ը գլխավոր դիցն էր (Անու սեռական հոլովով են հաճախ ընթերցվում վերծանումները):
«Գել» (գեղ) բնիկ հայերեն բառը, համաձայն Հ. Աճառյանի արմատական բառարանի՝ vel-տեսնել արմատից՝ «դեմք, կերպարանք, երևույթ», «արտաքին փայլ» իմաստներն ունի:Երկնքի բարձունքում ճախրող Անգղը աստվածային ոլորտի խորհրդանիշն էր (Ան-գել-ը (հրեշտակը), Ան-ի «տեսքով, երևույթով» իմաստն է ստանում:

Տորք-Տավրին հիշելու առիթով՝ ուշագրավ մի բառի մասին էլ խոսենք:

Հ.Աճառյանի «Հայերէն արմատական բառարանում» «Տավռոն»՝ որպես «աստղի անուն» մի հազվագյուտ բառ կա, որի բացատրությունը, թերևս, կապվում է Ցուլի աստեղատան ամենափայլուն աստղի՝ Ալդեբարանի հետ (այս համաստեղության հին անվանումը՝ «Եզն» էր):
Մովսես Նաճարեանի ստուգաբանությամբ՝ Ալդեբարանը «Ալ տավարան» է:

Գրավոր հնագույն աղբյուրներում պահպանվել են նաև պատումներ՝ մարդու՝ մասնակիորեն կենդանու վերածվելու ավանդույթների մասին (ինչպես ն.թ.ա 8-րդ դարի Փռյուգիայի արքա Միդասի՝ ավանակի նման երկար ականջներ ստանալը՝ Ապոլոնի և Պանի միջև երաժշտական մրցույթի սխալ դատավարության պատճառով (հաղթանակը Պանին էր շնորհել), կամ Տրդատ թագավորի՝ խոզագլուխ դառնալու պատմությունը…

Դրանք էլ՝ մի այլ առիթով…

Համբերատար ընթերցման և ցուցաբերած հետաքրքրության համար՝ խորին շնորհակալություն բոլորիդ…

Թռչնի մարմնով և կնոջ դեմքով առասպելական էակներից մեկը՝ Հուշկապարիկը, Դվինից հայտնաբերված ջնարակված խեցեղեն գավաթի վրա

Ան-կալ — Անգել —- Անգեղ