ՀՈՐՈՏ-ՄՈՐՈՏ ԼԵՌՆԵՐԻ ԿԱՐՈՏԸ…
19-20-րդ դարերի հայագիտության բնագավառում ծանրակշիռ դեր ունի Ջավախքը, որի ականավոր զավակներից են քառահատոր «Հայերեն բացատրական բառարանի» հեղինակ, հայագետ, գրականագետ, լեզվաբան Ստեփան Մալխասյանը (1857-1947թթ.) և գյուղագիր, մանկավարժ ու հասարակական գործիչ Հովհաննես Մալխասյանցը (1866-1931թթ.):
Վերջինս, իր ու մեր «սիրասուն Ջավախքին» նվիրված՝ գյուղական կյանքի գողտրիկ պատկերներով համեմված պատմվածքների քառահատոր ժողովածուն վերնագրել է «Հորոտ-մորոտ» (հրատարակված՝ 1898-1923թթ.)…
Անհիշելի ժամանակներից Հայկական Լեռնաշխարհի բնակչության հոգում արմատավորված, երբեմնի այնքա՜ն հոգեհարազատ, անուշաբույր այս ծաղիկով լեցուն լեռներով իր «վերքերը ամոքող» մի այլ անվանի հայորդի՝ մեզ ժամանակակից՝ Համո Սահյանը (1914-1993թթ.), գրել է՝
Կարոտել են…
Հորոտ-մորոտ ծաղիկները
Կարոտել են իմ ձեռքերին,
Կարոտել են իմ ոտքերին
Հորոտ, մորոտ կածանները։
Վայրի, բարի այս հավքերը
Կարոտել են իմ երգերին,
Կարոտել են իմ ականջին
Այս շշուկներն ու ձայները…
Սի՛րտ, նրանցից կարոտս առնեմ,
Հետո դառնամ առնեմ նրանց
Ժպիտներն ու արցունքները,–
Առնեմ, դնեմ քո վերքերին,
Որ դու նորից թեթևանաս,
Ապաքինվես ու լավանաս,
Եվ համբուրես, և համբուրես
Հորոտ, մորոտ այս լեռները,
Թռվռալով թողնես գնաս
Քեզ կարոտած,
Քո կարոտած հեռուները։
Հորոտ-մորոտ ծաղիկներով առատ «Հորոտ-մորոտաբույր լեռների» կարոտած կանչին հետևելով, ինքներս պարուրվենք կարոտով և ուղևորվենք պատմության խորքերը՝ հասկանալու համար մեր պոետի երգած կարոտը…
Ազգային ավանդույթների գիտակներն անմիջապես կհիշեն այդ ծաղկի հետ կապված, այսօր էլ սիրված մի տոն՝ հայտնի «Համբարձման տոն» անունով (նաև՝ «Ծաղկաքաղի օր», «Ջանգյուլումի օր», «Ծաղկամոր տոն», «Ճակատագրի տոն», «Կաթնապուրի օր»), որի ճշգրիտ նկարագրությունը կա դեռևս 3.500 տարի առաջվա՝ խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայից հայտնաբերված սեպագիր սալիկներում (Կճուճն էլ հենց «Հարսի» բառով վերծանված)…
Հարսներն ու աղջիկներն արևածագից առաջ յոթն աղբյուրից յոթ բուռ ջուր, հոսող առվակից յոթ տեսակ քար էին հավաքում, լեռներից ու դաշտերից յոթ տեսակ ծաղիկ քաղում և փնջեր կապում (Յոթը դիցերի խորհրդանիշ Յոթ մոլորակների խորհուրդը հիշենք, չմոռանալով, որ «Յոթը» թվով էին Երկինքները (նախորդ գրառումներից մեկում հիշված), նաև՝ ներքևում, շումերական դիցաբանությունից հայտնի՝ «Անվերադարձ ճանապարհով» անհրաժեշտ էր Յոթը պարիսպներում բացված հերթական Յոթը դռներով անցնել՝ Անդրաշխարհին հասնելու համար)…
Ծաղիկների մեջ գերակշռում էր դեղին, փնջաձև ծաղիկներով գինարբուկը՝ հայտնի նաև Կովածաղիկ, «Ջանգյուլում», «Հորոտ-Մորոտ» անուններով, անչափ սիրված հատկապես Մուշում, Սասունում, Վարագում, Կարինում և այլուր՝ որպես «Համբարձման Վիճակի» կարևորագույն ծաղիկներից մեկը:
Մանուկ Աբեղյանը մանրակրկիտ նկարագրել է գարնանային այս տոնն իր հայրենի Աստապատ գյուղում (Վասպուրական Աշխարհի Նախիջևան գավառում), շեշտելով զանազան աղբյուրներից բերված ջրում պատրաստվող թուրմի բաղադրիչ ծաղիկների մեջ մոգական Հորոտ-Մորոտի կարևոր դերը, հարսի տեսքով պատրաստված տիկնիկը՝ պարուրված զարդերով, վզնոցներով, ուլունքներով…
Տոնական ուղեկից երգը հաստատում էր, որ Արևն ու Լուսինն են հյուսել նրա հարսանեկան զգեստը, Ամպերը, Ծովն ու Աստղերն են նրա զարդերը…
Չորեքշաբթի վաղ առավոտյան լռելյայն քաղված ու փարչի մեջ լցված ծաղիկներով «Հարսի կճուճը»՝ «Վիճակի կճուճը» մեծ փնջով՝ «Ծաղկամերով» փակելուց հետո, աստղերը երևալուն պես, թաքցվում էր թփերի տակ՝ «Աստղունքի դրվում», բաց երկնքի ներքո՝ գիշերվա աստղերի լույսով և առավոտյան՝ վաղորդյան ցողով վիճակի ծաղիկներն օծվելով՝ երկնային ու երկրային բարերար հովանավորությունն ստանալու նպատակով, հույսով, որ «Աստղերն իրենց բախտը ցույց կտան»՝
Երկնքի աստղերը թող ցոլան, անուշիկ ցոլան,
Աղոթրան բացվի, լուսը բացվի, ճակատիս գիրը տան…
Նաև՝ հսկելով, որ չփախցնեն տղաները (կարող էին «փրկագին» պահանջել այն վերադարձնելու համար):
Թեև միայն աղջիկների, հարսների մասնակցությամբ կատարվող վիճակը՝ վիճակահանությունը, այդ տարվան նրանց սպասվող իրադարձությունների գուշակությունն էր (ամուսնություն, Մայր հողի կողմից բաշխված նվեր՝ Մայրություն…), այնուամենայնիվ, հետագայում, քրիստոնեության տարածումից հետո, տոնն այլ երանգով ներկայացվեց՝ որպես Քրիստոսի մահից հետո առաքյալների վիճակահանությամբ Հուդային փոխարինող առաքյալի ընտրություն…
( Հողի բերրիության նպատակով, թերևս, գետնին լցվող Կաթնապուրի և մյուս խորհուրդների իմաստն էլ թողնելով անբացատրելի…):
Մ.Աբեղյանի՝ տոնի վերոհիշյալ նկարագրությանն անդրադարձել է ֆրանսիացի լեզվագետ, կրոնների պատմաբան Ժ. Դյումեզիլն իր մի աշխատության մեջ, ուր արծարծել է մեր բուրավետ մոգական ծաղկի՝ «Հորոտ-Մորոտի» ու նրա ակունքը համարվող՝ «Հարութ և Մարութ» հրեշտակների կապին, տպագրված Փարիզում լույս տեսնող՝ «Հայկական ուսումնասիրությունների հանդեսում», 1926 թվականին («Revue des études Arméniennes», 1926, T.6, fascicule 2, էջ 40-79):
Մուսուլմանական հավատքում քաջ հայտնի Հարութ և Մարութ անուններով երկու հրեշտակները Բաբելոնում մարդկանց «մոգություն» էին ուսուցանում, հիշեցնելով, որ նրանց համար իրենք որպես «փորձություն են»…
«Ղուրանի» մեկնիչներն ու զանազան ուսումնասիրողները բազմաթիվ ու տարաբնույթ մեկնաբանություններ են թողել հիշյալ կերպարների վերաբերյալ:
Բրիտանական անգլիկան հոգևորական, լեզվաբան, պատմաբան ու բանասեր William St.Clair Tisdall -ի հաստատմամբ, հիշյալ «Հարութ և Մարութ» հրեշտակները հին հայկական աստվածներ էին, «Հորոտն ու Մորոտը, որոնք պաշտվում էին Հայերի կողմից մինչև քրիստոնեությունն ընդունելը՝ 3-4րդ դարերում («Մուսուլմանական լեգենդների ակունքները», «Les origines des légendes musulmanes», Էջ 24-25):
«Այս առումով, անգլիացի գիտնականը մեջբերում է ժամանակակից մի հայ հեղինակից հետևյալ հատվածը ( Ընտիր Հատվածներ, 1, էջ, 127):
Սպանդարամետ դիցուհու օգնականներից էին Հորոտն ու Մորոտը՝ Մասիս լեռան (Արարատի) կիսաստվածներն ու Ամենաբեղը և, հավանաբար, միաժամանակ նաև այլ դիցեր, որոնք մեզ անհայտ են:
Նրանք բերքատվության ու բերքառատության հատուկ հովանավորներն էին:
Անգլիացի հեղինակը հայկական այս դիցաբանությունը կապում է «Ավեստայի» հետ, նշելով, որ Հորոտ ու Մորոտ անունները նշանակում են առատություն և անմահություն»:
(Հետագայում հիշվող Մասիսի քաջքերն արդյո՞ք նրանց մի յուրատեսակ արձագանքն են …):
Իսլամի քննարկումների առիթով Henri Charles Puech-ը ևս «Հարութ և Մարութ» հրեշտակների ծագումը բխեցնում է հայկական դիցաբանությունից:
Դեռևս 1847 թվականից P. de Lagarde-ը նրանց ծագման համար մատնանշել էր Ավեստայի՝ Amesa
Spenta-ի երկու՝ Հովերետար և Ամերետար՝ Ջրերի ու Բույսերի, առողջության ու բժշկության դիցերին:
Այս տարբերակը հաստատելով, Ժորժ Դյումեզիլը (Georges Dumézil) հիշատակում է միշտ միասին հիշվող «Հորոտ-Մորոտ» ծաղիկը: («Mysticisme soufisme et confréries» էջ 42):
Զրադաշտականության՝ «Սիրո հայացքով» թարգմանվող անվամբ Ամեստա Սպենտայի համարժեքը հայկական դիցաբանության մեջ Սպանդարամետն է՝ Մայր Հողի, Մայր Բնության ու հոգատար, գորովալից Մայրության խորհրդանիշը:
Ինչպես հաճախ, զանազան իմաստներով երանգավորված մեկնաբանվելով, Աստվածաշնչյան թարգմանության մեջ որպես Դիոնիսոսի (Բաքոսի) համարժեքն է ներկայացվել Սպանդարամետը:
Համաձայն Մանուկ Աբեղյանի՝ «Իննակնյան տեղերում» էին Սանդարամետի պաշտամունքի վայրերը և կոչվում էին «Սպանդարամետի դուռ»:
Այն նույնացվում էր Անդրաշխարհի հետ՝ կոչվելով «Սանդարամետ Անդնդոց»:
Տարոնի Քարքե լեռան վրա էր Սանդարամետի պաշտամունքավայրերից մեկը:
Մանրամասները՝ Հասմիկ Հմայակյանի «Դիոնիսոս-Սպանդարամետի աստվածաշնչյան նույնացման շուրջ» ուսումնասիրության մեջ (ՀՀ ԳԱ Արևելագիտության ինստիտուտի Զեկուցումների հրատարակություն, Երևան, 2017թ.):
Ըստ իս, «Հորոտ-Մորոտ» ծաղկի մյուս անունը՝ «Գինարբուկը» հենց այստեղից է ծագել՝ խաղողի, գինու դիցի՝ Դիոնիսոսի ( Բաքոսի) հետ նույնացումից:
Մովսէս Նաճարեանն իր «Լեզուաբանութի՞ւն թէ իմաստասիրութիւն» գիտական հոդավածաշարից մեկում («Ցուլ-Տաւրոսի մռութը «ջրի մէջ» », գրված 22 դեկտեմբերի, 2016) արաբական աղբյուրից մեջբերում է՝
«Հարութ եւ Մարութ հրեշտակները հիւսիսից եկան ու մեզ գիտութիւններ ու օրէնք սովորեցրին (նոյնիսկ թռնելու գաղտնիքը տուեցին)»:
Ուսումնասիրողները հիշյալ երկու հրեշտակներին համադրում են նաև Ենովքի գրքում (գլ.6-10) հիշվող երկու հրեշտակների հետ, որոնց մասին, անվանափոխված, նշվում է.
«Եվ Ազազելը սովորեցրեց մարդկանց պատրաստել թրեր ու սրեր, վահաններ ու կրծքի զրահ, ու նրանց ցույց տվեց մետաղներն ու նրանց մշակման արվեստը, և ապարանջաններն ու վզնոցները, և աչքերի շուրջ նկարելու արվեստը և կոպերը գեղեցկացնելը, գեղեցիկ ու թանկարժեք քարերը և գույների բոլոր երանգները»: («Les origines des légendes musulmanes» (էջ24)):
Մինչև 3-րդ դարն Աստվածաշնչում ներառված «Ենովքի գիրքը»՝ ֆրանսիական համբավավոր գիտական բարձրագույն հաստատությունների դասախոս Պիեր Ժովանովիչի (Pierre Jovanovic) հաստատմամբ՝ շումերական տեքստերից է կրկնված…
Ն.թ.ա 596 թվականին, Արարատյան թագավորության (Բիայնիի, Ուրարտուի) անկումից հետո Բաբելոնում հաստատված՝ « Հայկական հինավուրց «Արամագի» Մոգության Գիտությունների Դպրոց-Միաբանության Քուրմ Հարութ Այանցու և իր օգնական-պատգամախոսուհի Մարութի» գործունեության մասին է հիշատակել վերջերս Քուրմ Յարութ Առաքելեանն իր գրառումներից մեկում (իր էջում՝ 15.08.2019 և «Արեւորդիներ-Բարեպաշտներ» էջում, 14.08.2019), նշելով, որ ճնշվող ժողովրդին՝ ինքնապաշտպանության նպատակով, մոգության արվեստին էին նրանք հաղորդակցում:
Քուրմ Հարութի միաբանությունը հետագայում, ն.թ.ա 189 թվականին, վերադառնում է Մեծ Հայքի Մոկս գավառ, ուր գոյատևում է մինչև 301 թիվը, երբ օրվա Կենդանի Հավատար Քուրմ Միհրան Մանավազյանը զոհվում է քրիստոնյաների ձեռամբ, որից հետո իր երկու աշակերտները՝ Քուրմ Հարմա և Քուրմ Արտա Մանավազյանները, Միաբանությունը տեղափոխում են Պարսկաստան՝ իրենց հետ տանելով Անահիտ Դիցամոր պաշտամունքը:
Բաբելոնի հայտնի «Քաղդեացի քրմերի»՝ հայկական ծագման պարզաբանումից զատ հիշենք նաև, որ դեռևս շումերական դիցաբանության մեջ Ջրհեղեղից հետո Էնկին (Էան, Հայան) էր Մեծ Մոր (Մայր դիցի) հետ արարել մարդկությանը՝ նրան հաղորդելով իմաստնության ու մոգության գաղտնիքները՝ իր Յոթն Իմաստունների օգնությամբ (ինչպես տեսնում ենք՝ ավանդույթն հետագայում շարունակվել է)…
Հազարամյակների հուշերով լի հողից սնվելով՝ ամեն գարնան հետ ծաղկող Հորոտ-Մորոտն իր անսկիզբ ու անվերջ պատմությունն է շարունակում, ապրեցնում ու արբեցնում «մեզ կարոտած ու մեր կարոտած» հեռուներից եկող՝ գինարբուկի իր բուրմունքով, մտովի տեղափոխելով մեզ դեպի Մարութա սարն ու վեհափառ լեռները՝ մեզ հաղորդակցելու այնտեղ պարփակված հոգևոր գանձերին …
