«ԱՅՍՕՐ ԳԱՐՈՒՆ Է, ՆՈՐ ՏԱՐԻ,
ՔԵԶ ԳՐԵԼ ԵՄ ՀԱԶԱՐ ԲԱՐԻ»…
Ազգային հնագույն տոներն ու ծեսերն իրենց իրական իմաստով ու էությամբ լավագույնս են արտացոլում Ազգի աշխարհընկալումը:
Վաղնջական ժամանակներից եկող ծեսերն ու տոներն ինքնանպատակ չեն. իրենց Բանական ու Բնական՝ տրամաբանական պատճառը՝ հիմնավորումն ու բացատրությունն ունեն՝ կապված Տիեզերքի, Բնության շրջափուլերի հետ, որոնք պայմանավորում են իրենց անքակտելի մի մասնիկի՝ Մարդու կյանքն ու գործունեությունը:
Հայոց մշակույթում, ազգային ավանդույթներում պահպանվել են անհիշելի ժամանակներից եկող ծիսակատարությունների հետքերը՝ բանահյուսության, երաժշտության մեջ, պարերում, խաղերում ու թատերականացված դրվագներում:
Տիեզերագիտական ուսումնասիրությունների վրա հիմնված փորձի կուտակման և սերունդներին փոխանցման նպատակով հաստատված տոնացույցն՝ իր ծիսական կարգով, արտացոլում էր Բնության մեջ կատարվող փոփոխությունները, երկրագործի առօրյան՝ իր հաջորդական փուլերով:
Հայոց տոմարին ու տոնացույցին զանազան փոփոխություններ են պարտադրվել քրիստոնեության տարածումից հետո՝ աղճատելով նրանց նախնական ձևը: Սակայն, բարեբախտաբար, ազգային մտածողությունը, Հայկազունների Սրբազան ուսմունքը պահպանվեց Քրմազուն հազվագյուտ նվիրյալների շնորհիվ՝ անպատմելի դժվարությունների հաղթահարմամբ…
Արեգակի, աստղերի ընթացքով պայմանավորված եղանակների հաջորդականությունը, գարնանային, ամառային, աշնանային ու ձմեռային օրահավասարները երկրագործական տոնացույցում կարևոր հանգույցներն էին:
Ուստի, նշանավորվում էին համապատասխան ծիսա-տոնական արարողություններով՝ փառաբանելու համար տնտեսական տարվա նախապատրաստումը՝ ցանքին ու բերքաճին նվիրված տոներով, ծեսերով, այնուհետև՝ բերքահավաքի, տնտեսական տարվա արդյունքների ամփոփմանը նվիրված տոներով ու ծեսերով և, անշուշտ, Նախնիների փառաբանմամբ…
Ձմեռվա վերջին շրջանն ու գարնան սկիզբը, Բնության Ջարթոնքն ազդարարող, բերքի առատ աճն ու բարեհաջող բերքահավաքն ապահովող ծիսահմայական սովորույթներն են հնագույն ժամանակներից եկող տոնացույցի հիմքում:
Հետևաբար, տոնակատարություններն իրենց առանձնահատուկ բնույթն ունեին, տոնական օրերն էլ՝ իրենց բնորոշ խնդիրները, որոնց խորհուրդն իմաստազրկվում է՝ արհեստականորեն ստեղծված այլ տոմարով նշելիս (ձմռանը՝ հունվարի 1-ին Նոր տարի նշելը նման է երեկոյան «Արևածագ» դիմավորելուն):
Մեկ կամ մի քանի օր տևող տոների ընթացքում խոսքի կամ գործունեության հմայական զորությամբ Բնության վրա ներգործելու հավատով՝ զանազան ծիսական սովորույթներով համեմված դրվագներ են հարատևել ու այսօր էլ դեռևս շարունակվում են Հայոց ավանդույթներում:
Բնության շրջափուլերի Առաջին օրը, տարվա Առաջին Պտուղը առանձնահատուկ խորհուրդ ունեին՝ ողջ Տարվա բարեկեցության, ողջ Բերքի առատության ապահովման համար:
Այստեղից էլ՝ ծեսերի իմաստն ու բովանդակությունը՝ բարեմաղթական, չարխափան բնույթով, թեև, քրիստոնեության տարածումից հետո արգելվեցին ու Հայերի կենցաղից դուրս մղվեցին նման բազմաթիվ ծիսակարգեր, երգեր…
Շարունակելով մեր հեռավոր Նախահայրերի՝ աստղագիտական, տոմարագիտական հմուտ գիտելիքները, Անանիա Շիրակացին ներկայացրել է երկնակամարում Արեգակի ընթացքին համահունչ կատարվող փոփոխությունների կարևորությունը («Վասն ընթացից Արեգական՝ ըստ կենդանատեսակացն…»): Եվ պատահական չէ, որ արեգակի դիրքի հետ կապված փոփոխությունների ուսումնասիրությունը նա սկսում է մարտ ամսից:
Գարնանային օրահավասարը՝ Արեգ ամսվա Արեգ օրը (մարտի 21-ը), «Ձմեռային քնից հետո» Բնության Վերազարթոնքն ու Փթթումն էր բերում՝ նշանավորելով Նոր տարվա գալուստը (Ամանոր), Արարչության փառաբանումը (Զատեք), երփնատունկ ծառերի ծաղկումը՝ Ծառզարդարը՝ «Երփնագեղ ծիրանածայր ընծիւղքով»: Կենսախինդ այս տոնը նախորդվում էր եկող Բարեբեր օրերի զվարճալի սպասումով՝ Բարի Կենդանության՝ Բարեկենդանի խրախճանքներով ու տոնախմբություններով, Տրնդեզով, երբ Արևի կենարար ճառագայթներն սկսում են ավելի ջերմացնել՝ ազդարարելով ձմռան ավարտն ու գալիք հերթական Վերածնունդը:
Գարնան գալուստը Բույսերի վերընձյուղումն էր՝ սաղարթումը, բողբոջումը ու նոր փթթումի սկիզբն էր ազդարարում: Ուստի՝ դաշտերի դալարաբերությունն ու ծառերի պտղաբերությունն էին փառաբանում Հայորդիք և ուրախ տոնախմբություններով, ծեսերով նշանավորում մեկնարկվող Նոր տարին:
Գարնան հետ սկսվող Նոր տարվա հիշատակումը պահպանվել է Հովնաթանյանների հայտնի տոհմի ներկայացուցիչներից մեկի՝ 18-րդ դարի Հայ բանաստեղծ, նկարիչ Նաղաշ Հակոբի տողերում.
«Այսօր գարուն է, Նոր տարի,
Քեզ գրել եմ հազար բարի,
Դու զարադարած ինձ մոտ արի.
Է՞ր նազ կանես, քեզ ի՞նչ արի»:
Հայաստանի պատմական բոլոր շրջաններում ծիսական համընդհանուր ավանդույթներ ու սովորույթներ կային, որոնց մասին պահպանվել են վկայություններ՝ տարբեր աղբյուրներում:
Հայոց մեջ Նոր Տարվա տոնական մի դրվագի նկարագրությունը՝ Հաճընցիների հուշերից՝ քաղված «Յուշամատեան»-ից՝ ահավասիկ.
«Տղոց համար ամէնէն սիրելի ու սպասուած օրն է Կաղանդը, որ կու գայ նուէրներով, անուշեղէններով ու զուարթ խաղերով ուրախացնել մանուկները: Կաղանդի գիշերը տղաք փողոց ելած տուն տուն կը պտտին եւ երդիքներէն պարանով տոպրակ մը իջեցնելով նուէրներ կը պահանջեն, ապա տուները մտնելով կը սկսին երգել.
«Կաղընտէս, տընտէս, տընտէս»…
Երդիկներից շարոց կախելը, Գոտեկախը, տոնին համապատասխան կերակուրների պատրաստումը, նվերներով, երեխաների խմբերով տնետուն շրջելով ու «Ավետիս»-ներով՝ «տոնական Բարի լուրի հաղորդմամբ» միմյանց շնորհավորանքն ու բարեմաղթանքները՝ «օջախին՝ շենություն, բերքին՝ առատություն» մաղթելը, ծիսահմայական գործողություններին պարտադիր ուղեկցող երգերը դեռևս մինչև վերջին հարյուրամյակը հարատևել էին Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր անկյուններում:
Կաղանդի տոնին շրջելով «Բարի լուրն ավետող» երեխաների համանման մի ավանդույթի նկարագրությունն է մնացել նաև հին Հունաստանից՝ Հոմերոսի մոտ, ինչպես և՝ 19-րդ դարի հույն նկարիչ Նիկոֆորոս Լիտրասի՝ «Կաղանդի երգը» կտավում (1872 թ.):
Նիկիֆորոս Լիտրաս
«Կաղանդի երգ», 1872
