«…ՄԻԱՅՆ Կ’ԱՂԱՉԵՄ, ՈՐ ԱՅՍ ԽԵՂՃԵՐՈՒՆ ՎՐԷԺԸ ԼՈՒԾԵԼԸ ՏԵՍՆԱՄ»…
2021 թվականի ապրիլին Ֆրանսիայի Ազգային գրադարանը հրատարակեց Տրապիզոնից Մարսել հասած մի խիզախ Հայուհու՝ Սրբուհի Հովակյանի (1893-1976) հուշերը, որոնք գրվելուց մոտ մեկ դար անց պատահաբար հայտնաբերել էր հեղինակի թոռնուհին՝ իր տատի անձնական իրերի սնդուկում, նրա մահվանից հետո:
Ֆրանսիայի Ազգային գրադարանում հանգրվանելուց առաջ աշխարհին անհայտ մնացած այս բացառիկ գրքույկը չափազանց արժեքավոր է Հայության, ողջ մարդկության համար, քանզի գրվել է հենց Հայերի հանդեպ իրականացված ցեղասպանության օրերին՝ ի տարբերություն եղեռնը վերապրածների բազմաթիվ այլ հուշագրությունների, որոնք շարադրվել են այդ աննախադեպ ոճրագործություններից տարիներ, տասնամյակներ անց…
1915-ի մայիս-հունիսից սկսած՝ իր բազմահազար ազգակիցների նման, 22-ամյա Սրբուհին՝ իր՝ դեռևս ողջ մնացած երկու երեխաների՝ նորածին Աիդայի և մոտ 4-5 տարեկան որդու՝ Ժիրայրի հետ ձերբակալվելուց ի վեր, որոշ ընդմիջումներով, մատիտով թղթին է հանձնել ականատեսի իր վկայությունները՝ 1915-1918 թվականների առօրյա իրադարձությունները՝ համառոտ ամփոփված…
Սկզբում՝ Հայերենով, հետո և ֆրանսերենով, որոշ հատվածներ էլ՝ հունարենով գրված այս կարևոր ու հուզառատ Օրագիրը՝ մասնագետների ուշադրության կենտրոնում հայտնվելուց հետո, մեծ արձագանք գտավ, թարգմանվելով ու հրատարակվելով նաև անգլերենով:
Երիտասարդ Հայուհին՝ Սրբուհի Հովակյանը Հայոց ցեղասպանության սահմռկեցուցիչ դրվագներից մեկի՝ Կամախի (Քեմախի) կիրճում կատարված աննկարագրելի սպանդից մազապուրծ հազվագյուտ Հայերից էր, որն ի լուր մարդկությանն ու գալիք սերունդներին՝ արձանագրեց իր տեսածն ու ապրածը:
1915 — 1918 թվականներին Թուրքիայում գերմանական ռազմական առաքելության ղեկավար, Թուրքիայի 5-րդ բանակի սպա, բանակային կորպուսի հրամանատար Լիման ֆոն Սանդերսի անձնական թարգմանիչ Հայնրիխ Ֆիրբյուխերը՝ այդ տարիներին Հայոց հանդեպ իրականացվող ցեղասպանության ականատեսներից մեկը, «Ի՞նչ էր թաքցնում կայզերական կառավարությունը գերմանահպատակներից: Հայաստան. 1915 թ.: Քաղաքակիրթ ժողովրդի ոչնչացումը Թուրքիայի կողմից» վերնագրով իր գրքում, որն առաջին անգամ Գերմանիայում լույս է տեսել 1930 թվականին, նկարագրել է պետական մակարդակով կազմակերպած ոճրագործությունները՝ անհերքելի փաստերով ու ապացույցներով, բացահայտելով նաև կայզերական Գերմանիայի հանցակցությունը:
«Եթե ուզում ենք մեր մեջ պահել սիրելու կարողությունը, մենք պետք է ատե՛նք այն հրեշավոր գազանությունները, որոնք կատարվեցին մեր շուրջը: Ուրեմն, թող այս գիրքը մի փոքր ներդրում լինի այդ գործում՝ որպես մի աննշան խաչ՝ Կովկասյան լեռներում՝ ընդհանուր գերեզմանի վրա»:
«…Տրապիզոնի և Էրզրումի վիլայեթներից տեղահանված Հայերին Եփրատի հովտով քշեցին մինչև Քեմախի կիրճը:
Դա մի շատ խորը, զառիվայր լեռնանցք է, որտեղ գետը վերածվում է հորձանուտի:
Այն, ինչ այստեղ կատարվեց հազարավոր Հայերի հետ, աներևակայելի դաժանության ու գազանության այնպիսի պատկեր է ներկայացնում, որ թվում է, թե հազարամյակների խելագարությունը մի անգամ ևս կենտրոնացել է այստեղ, որպեսզի հաղթականորեն գոռա հունիսյան արևի դեմ, թե ողջ քաղաքակրթությունն ընդամենը քո՛ղ է, որն ամեն օր կարող է պատռվել երկոտանի հրեշի բիրտությամբ»…
…«Հունիսի 8-ին, 9-ին և 10-ին Հայերի խմբերը թողեցին Երզնկա քաղաքը՝ զինվորական պահակախմբի ուղեկցությամբ, որը պետք է ապահովեր բազմաթիվ մարդկանց ու հարյուրավոր սայլերի տեղափոխության անվտանգությունը:
Նրանք գնում էին Քեմախ՝ հաջորդ գավառաքաղաքը:
Եփրատի հովիտով տարվող հարյուր-հազարավոր Հայերից միայն շատ փոքր մասը հասավ նշանակման վայրը:
Կիրճում անզեն մարդկանց վրա հարձակվեցին զինվորներն ու վրա հասած արյունարբու քրդերը. թալանեցին և հետո՝ արյան մոլուցքով բռնկված, մորթեցին նրանց:
Մորթող ճիվաղները վայրենի աղաղակներով բացատարած անդունդն էին շպրտում կիսամեռ մարդկանց ու դիակներ, որոնցից ներքևում կույտեր էին առաջանում:
Ջախջախված մարդկային մարմնի մասերի շառաչյունը արձագանքում էր ժայռերի մեջ՝ խառնվելով վերևում հոգեվարքի մեջ թավալվող զոհերի խելակորույս հեծեծանքներին:
Տղամարդկանց ու կանանց աչքերի առաջ անդամահատում ու կտոր-կտոր էին անում նրանց երեխաներին ու հարազատներին, նրանց արնաշաղախ մարմինները ջարդում էին՝ խփելով ժայռի սուր ելուստներին:
Այս դժոխային տեսիլքից խելագարված մայրերն իրենց երեխաների ու ամուսինների հետևից նետվում էին մահվան անդունդը:
Հուսահատության հասած մարդկային էակները ծնկի էին գալիս արնաթաթախ ճիվաղների առաջ ու պաղատում արագ սպանել իրենց:
Ուրիշները խնդրում էին կարեկցել կամ իրե՛նք էին շպրտում իրենց երեխաներին գետը, որի առափնյա ելուստներում դիակների կույտից արգելապատ էր առաջացել:
Մեռած մարմինները շրմփոցով ընկնում էին արագ հոսող ալիքների վրա…
Եվ այս սատանայական գործը տևեց ո՛չ թե մեկ կամ երկու ժամ, այլ՝ երեք օր շարունա՛կ…
Ժամերով շարունակվում էր խեղդամահ անելն ու մորթելը: Արյան շիթերը ծուլորեն հոսում էին ժայռերից ներքև ու խառնվում ալեկոծված ալիքներին…Երե՜ք օր շարունակ…
Եվ արևը չխավարեց, և սարսափի փոթորիկ չանցավ Ստամբուլի այգիների շքեղ սեղանների վրայով, որոնց մոտ նստած գերմանացի քաղքենիների երևակայության մեջ արևելյան կախարդական պատկերներ էին հառնում, մորթվող երեխաների մահվան ո՛չ մի ճիչ չսթափեցրեց նրանց գինարբուքային կեղծ երազանքներից:
Մի՞թէ գիշերային ո՛չ մի ձայն չհուշեց գերմանացի պետական գործիչներից որևէ մեկին, որպեսզի Բոսֆորի իր գործընկերների ականջին գոռա, թե նրանք հրեշնե՛ր են, որոնց պետք է շղթայակապել»…
…«Երեք օր… Եփրատում կուլ գնացածների ունեցվածքը տարան անտեր մնացած սայլերով:
Միայն չորրորդ օրը Քեմախի կիրճ ուղարկվեցին 86-րդ հեծյալ ջոկատի զորքերը՝ իբր մարդասպան քրդերին պատժելու համար:
Այս «ազնիվ» ջոկատն ավարտեց արյունալի գործը՝ մորթելով այն քիչ մարդկանց, որոնք դեռ կենդանի էին մնացել:
Զառիթափերն ու ժայռերը սփռված էին ուռչող դիակներով, որոնք օդը լցնում էին անտանելի գարշահոտությամբ:
Երկու բուժքույրեր Երզնկայից պատմում են մի ժանդարմի մասին, որը պարծենում էր, թե ինքն ամեն օր տաս-տասներկու տղամարդ էր սպանում ու շպրտում գետը, ճեղքում էր երեխաների գանգերը, որոնք չէին կարողանում փախչել»…
…«Մեր ժանդարմը պատմեց, թե ինքը 3000 կանանցից ու երեխաներից բաղկացած մի այդպիսի շարասուն է տարել Մամախաթունից՝ Քեմախ: «Հեփ գիթտի բիթտի — բոլորին ոչնչացրին»,- ասաց նա:
Մենք հարցրեցինք. «Եթե ուզում եք նրանց սպանել, ինչու՞ դա չեք անում գյուղերում: Ինչու՞ եք նրանց սկզբում հասցնում այդպիսի ստորացուցիչ թշվառության»: «Իսկ ու՞ր պետք է կորցնենք դիակները, չէ՞որ դրանք գարշահոտություն կտարածեն»,- եղավ պատասխանը»…
(Մեջբերումները՝ Վ. Գ. Մինալյանի՝ «Հայնրիխ Ֆիրբյուխեր. «Հայաստան. 1915 թ.» » հոդվածից):
Մի քանի անգամ փախչելով «մահվան քարավաններից», հաղթահարելով բազմաթիվ դժվարություններ, Կամախի կիրճում իրականացված զարհուրելի սպանդին ականատես ու հրաշքով փրկված Սրբուհի Հովակյանը Երզնկայի ճանապարհին գրում է իր օրագրում.
«Օրը 6 ժամ կը քալէինք անօթի, ծարաւ՝ առանց նպատակի:
Ճամբայ մը քալէ եւ քալէ, մինչեւ որ կեանքիդ վերջ տաս, չարչարանք մը, որ աննկարագրելի է…
Եփրատ գետը միշտ քովերնիս կ’անցնէր, ամէն վայրկեան կը սպասէինք, որ գետը նետեն մեզի:
Երկու կառք փոքրիկ տղայքներ ամբողջ տարին՝ գետը նետեցին:
Ո՛հ, ի՜նչ սոսկալի էր այդ տեսարանը, դեռ աչքիս առաջն է այդ տեսարանը եւ բնաւ միտքէս չ’ելլաւ. կարծեմ, որ յաւիտենակա՛ն չպիտի ելլայ:
Երբ այդ տղոցը մարմինները ջուրին մէջ տեսայ, եւ դեռ անդամները կը շարժէին, եւ այդկէ սոսկալի աւելի ազդուեցայ, երբ տեսայ այդ հրէշները կը դիտէին հեգնական ժպիտո՛վ մը:
Ով Աստուա՛ծ իմ, միայն կ’աղաչեմ, որ այս խեղճերուն վրէժը լուծելը տեսնամ»…
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
