«ԾԻՍԱԿԱՆ ԿԱՐԳԵՐԸ ՀԱՅՈՑ ՄԷՋ. ԸՆԾԱՆԵՐ»…
Շարունակելով հնագույն ժամանակներից հարատևող ընծայաբերության ծեսի զանազան դրսևորումների քննությունը՝ որոշ քաղվածքներ ևս՝ Երվանդ Լալայանի՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ» վերնագիրը կրող հոդվածից:
…«Իբր երախայրիք՝ ցորենից, ալիւրից, իւղից, պանրից, կարագից, ձէթից, խաղողից և գինուց թէ՛ բարեկամներին և թէ՛ եկեղեցուն ու նրա պաշտոնեաներին մատուցած ազատ նվիրաբերութիւնից հետզհետէ ծագել են հետևեալ եկեղեցական տուրքերը:
ՊՏՂԻ — Յօգուտ Էջմիածնի ամբողջ Ռուսահայաստանում հաւաքւում է ցորեն՝ կալոցի ժամանակ, տնից՝ մէկ փութ, իսկ Աղթամարայ կաթողիկոսութեան վիճակում՝ տնից մօտ կէս փութ՝ յօգուտ Աղթամարի սբ. Խաչ վանքի:
Վերջինիս վիճակում այս տուրքը վճարում են միայն «կողվինք» — «անկողին ունեցողները», այսինքն՝ ամուսնացած անձինք, որոնք ազատւում էին այս տուրքից միայն այն ժամանակ, երբ այլևս պտղելու, այսինքն՝ որդեծնութեան վիճակի մէջ չէին լինում:
Երբ մինը մերժում էր այս տուրքը՝ հաւաքող հոգեւորականը անիծում էր՝ ասելով. «Չպտղիս»:
Այս տուրքը հաւաքելու համար գնում են վարդապետներ և գործակալ քահանաներ, որոնք նաև քարոզում են եկեղեցիներում: Սրանց ևս իբր նուէր տրւում է մի քանի փութ ցորեն, որ կոչւում է «գաւազանապտուղ», այսինքն՝ գաւազանը ձեռին բռնած քարոզող հոգևորականի կամ գաւազան՝ իշխանութիւն ունեցողի պտուղ:
Միևնոյն կալոցի միջոցին ծխատէր քահանան ևս ժամկոչի հետ գնում օրհնում է իւր ծխերի կալերը և նուէր ստանում մօտաւորապէս մի փութ ցորեն և կես փութ գարի, որ «կալապտուղ» է կոչւում, իսկ ժամկոչը՝ մօտ մեկ քառորդ փութ կամ մի ռըպիկ ցորեն:
Քաղաքներում և մեծ աւաններում ժամկոչները այս ցորենի տուրքի փոխարէն ամեն շաբաթ օր ման էին գալիս տները մի մեծ կողով շալակած և բղաւում. «Ժամկոչի հա՛ց, խանու՛մ մարիկ»:
Ամեն մի տուն մի ամբողջ հաց բերում տալիս էին:
Այս սովորութիւնը ևս վերացել է, սակայն մի քանի տեղեր, ինչպէս Հին Նախիջևանում, Կաղզվանում, Վանում, յարատևել է նոյն սովորութիւնը միայն Մեծ պասի եօթ շաբաթների ընթացքում: Ամեն մի տուն ինքնաբերաբար շաբաթական մի հաց տանում է եկեղեցի և տալիս ժամկոչին, իսկ եթէ մինը զլանում է՝ ժամկոչը գնում է նրա տունը և պահանջում:
Այս տուրքը կոչւում է «եօթնահաց»:
Ջաւախքում մի հին սովորութիւն ևս մնացել է. քաւորը պարտաւոր է թագաւորին մի զոյգ եամանի պարգևել, իսկ սա իւր հին չուստերը պարտաւոր է ժամկոչին նուիրել:
ՊԱՆԻՐ — Գարնանը՝ Համբարձումից յետոյ գործակալները ցրւում են գիւղերը և ոչխարների մի օրուայ կաթը հաւաքում, պանիր պատրաստում և ուղարկում Էջմիածին. նոյնը անում են և Աղթամարի կաթողիկոսութեան շրջանում:
ԻՒՂ — Աշնանը դարձեալ գործակալները ցրւում են գիւղերը և ամեն տանից մեկ կամ կես ֆունտ իւղ հաւաքում յօգուտ Մայր աթոռի: Նոյնը անում են և Աղթամարի շրջանում, սակայն այստեղ միաժամանակ հաւաքում են նաև մի-մի զոյգ գուլպա՝ Աղթամարի միաբանների համար:
ՁԷԹ եւ ԿԱՆԵՓ — Աղթամարի կաթողիկոսութեան շրջանում Մեծ պասին հաւաքում էին իբր տուրք ձէթ, կանեփ և բամբակ՝ յօգուտ եկեղեցու: Ձէթը և բամբակը գործ էին ածում կանթեղների մէջ, իսկ կանեփից թոկ էին պատրաստում թէ՛ կանթեղները կախելու և թէ՛ վանքի նաւակների վրայ գործածելու:
ԳԻՆԻ — Իւրաքանչիւր հնձանի տէր նոր գինի ստանալիս ոչ միայն բաժին է հանում իւր բարեկամներին, քահանային և տանուտէրին, այլև մի երկու գաւ տանում է եկեղեցի՝ իբր «բաժկի», այսինքն՝ պատարագի ժամանակ հաղորդութեան համար գործածելու:
Հին եկեղեցիներից շատերի կողքերին թաղուած են կարասներ, ուր լցնում, պահում էին այդ գինիները:
Շատ տեղերում, երբ սկսում են գինի քաշել, քահանան գնում օրհնում է հնձանը և իբր վարձատրութիւն՝ խաղող ստանում:
ԱԼԻՒՐ — Առաջին անգամ նոր ցորենը աղալիս՝ մի քիչ ալիւր ուղարկում են եկեղեցի, որ պահեն՝ նշխարք գործելու:
ԽԱՂՈՂ — Աստուածածնի վերափոխման տօնին ամէն միայգետէր 5-10 ֆունտ խաղող է տանում եկեղեցի, որի մի մասը օրհնում են և բաժանում ժամաւորներին, մնացածը տալիս քահանաներին և ժամկոչին:
ԿԱՐԱԳ — Աւագ հինգշաբթի օրը՝ «Ոտնլուայի» ժամանակ, ամեն մի տնից մի «խիար», այսինքն՝ խիարի՝ վարունգի մեծութեան և ձևի կարագ տանում են եկեղեցի և տալիս քահանային:
Սրա մի չնչին մասը քահանան օրհնում է և բաժանում ժողովրդին, իսկ մնացածը՝ իւրացնում:
ՀԱՒ — Աղթամարի կաթողիկոսութեան շրջանում սովորութիւն է եղել, որ աշնանը յօգուտ Աղթամարի ամեն մի տնից 1-2 վառեկ են հաւաքել իբր տուրք:
Զատկին և Ս, Խաչին ընդհանրացած սովորութեան համեմատ Աղթամարի կաթողիկոսին նուէր էին տանում գառ, ձու, թխուածքներ, շաքար, տապակած հաւ. շատերն էլ «աջհամբոյր» էին տալիս:
ՀՈԳԵԲԱԺԻՆ եւ ԿՈՂՈՊՈՒՏ — Հնումը իւրաքանչիւր վանք տարեկան մի կամ երկու անգամ մի կամ երկու հոգևորական ուղարկում էր իւր թեմի գիւղերը՝ նոյն տարում վախճանուածների ազգականներից հաւաքելու իբր «հոգեբաժին»՝ գառ, ոչխար, տաւար և կամ դրամ, և իբր «կողոպուտ»՝ ննջեցեալի անկողինը և հանդերձը:
Այժմ այս այլևս տեղի չի ունենում, այլ սրա փոխարեն՝ ննջեցեալի տարելիցին մի րուբլի, և կամ աւելի պահանջում են յօգուտ եկեղեցու՝ իբր «հոգեբաժին»…
…«Կովի և գոմեշի առջինեկ հորթը սովորաբար նուիրել են և նուիրում են եկեղեցուն»:
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
