«ԸՍՏ ՔԱՋԱՑՆ՝ ԱԶԳ ՔԱՋՔ» («ՔԱՋԵՐԻ ՍԵՐՈՒՆԴՆԵՐԸ ՔԱՋԵՐՆ ԵՆ»)…
Հնագույն ժամանակներից ի վեր ազգերը փառաբանել են իրենց Նախնիներին՝ Հայրերին, Նախահայրերին և նրանց գործերը, սխրանքները հավերժացրել սերնդեսերունդ փոխանցվող զանազան զրույցներով, առասպելներով…
Բերնեբերան անցնելով՝ վիպական այդ պատումներից շատերը ժամանակի ընթացքում փոփոխություններ են կրել, սակայն միշտ պահպանել են իրենց ոգին ու շունչը՝ ոգևորելով սերունդներին:
«Մեծ մարդկանց հիշատակը մեզ համար ոչ նվազ նշանակություն ունի, քան նրանց կենդանի ներկայությունը»,- հավաստում էին Հին աշխարհի իմաստունները:
Հայկեան տոնացույցում Արեգնափայլի տոնին՝ Նավասարդ ամսվա Արամ օրը, մեծարվում են Հայոց հզոր, խոհեմ ու հոգատար Հայրերը, Տրէ ամսվա Մազդեզ օրը (սեպտեմբերի 22-ին)՝ Իմաստուն Նահապետաց տոնն է, Արաց ամսվա Արամ օրը (նոյեմբերի 18-ին)՝ երկիրը շենացնող, բարեպաշտ ու արդարադատ Արքաների օրը…
Հայ ազգի նվիրյալ առաջնորդներին անդրադառնալով, Խորենացին պերճախոս նկարագրությամբ վկայում է փառապանծ Նախնիների հանդեպ Հայկազունների տածած համընդհանուր սիրո մասին:
…«Սա այր (Հայկեան Արամ) աշխատասէր եւ հայրենասէր եղեալ, որպէս ցուցանէ նոյն պատմագիր, լաւ համարէր զմեռանելն ի վերայ հայրենեացն, քան թէ տեսանել զորդիս օտարածնաց կոխելով զսահմանս հայրենից, և հարազատից արեան նորա տիրել արանց օտարաց»…
«Սա (Հակյան Արամը) աշխատասեր և հայրենասեր մարդ լինելով, ինչպես ցույց է տալիս նույն պատմագիրը, լավ էր համարում հայրենիքի համար մեռնել, քան տեսնել, թե ինչպես օտարացեղ ազգերը ոտնակոխ են անում իր հայրենիքի սահմանները, և օտարները տիրում են իր արյունակից հարազատների վրա»։
«Այս Արամը Նինոսի ասորեստանցիներին և Նինվեին տիրելուց քիչ տարիներ առաջ, շրջակա ազգերից նեղվելով` ժողովում է հարազատ, քաջ և աղեղնավոր մարդկանց մի բազմություն, մոտ հինգ բյուր մարդ, վարժ նիզակավոր շատ ուժեղ երիտասարդներ, հաջողակ ձեռքերով, սրտոտ ու պատերազմելու հմուտ։
Նա պատահում է Հայոց սահմաններին մոտ մեդացիների քաջերին, որոնց առաջնորդում էր մի ոմն Նյուքար Մադես, մի հպարտ և պատերազմասեր մարդ, ինչպես ցույց է տալիս նույն պատմագիրը։ Դրանք մի անգամ քուշանների նման ասպատակելով սմբակներով ոտնակոխ արին Հայաստանի սահմանները, և Մադեսը երկու տարի իրեն ենթարկեց Հայաստանը։
Արամը հանկարծորեն նրա վրա հարձակվելով արևը ծագելուց առաջ՝ կոտորեց նրա բազմաթիվ ամբոխը և իրեն՝ Նյուքարին էլ, որ Մադես էր կոչվում, ձերբակալ անելով բերեց Արմավիր և այնտեղ պարսպի աշտարակի ծայրին հրամայեց պատին գամել, երկաթե ցից մխելով ճակատի մեջ՝ ի ցույց դնելով անցորդներին և բոլոր այնտեղ եկվորներին, իսկ նրա երկիրը մինչև Զարասպ կոչված լեռը իրեն ծառայեցնելով՝ հարկատու դարձրեց մինչև Նինոսի թագավորելն Ասորեստանի և Նինվեի վրա»։
Տիգրան Երվանդեանի մասին նույն պատմիչը՝ Խորենացին գրում է.
«Բայց անցնենք այսուհետ գրելու Տիգրանի և նրա գործերի մասին, որովհետև սա մեր թագավորներից ամենահզորը և ամենախոհեմն էր և նրանցից բոլորից քաջ:
Նա Կյուրոսին աջակից եղավ Մարաց իշխանությունը տապալելու, հույներին էլ ոչ քիչ ժամանակ նվաճելով իրեն հնազանդեցրեց, և մեր բնակության սահմանները ընդարձակելով հասցրեց մինչև հին բնակության սահմանների ծայրերը:
Բոլոր իր ժամանակակիցներին նախանձելի եղավ, իսկ հետո եկողներիս ցանկալի թե՛ ինքը և թե՛ իր ժամանակը:
…Նա տղամարդկանց գլուխ կանգնեց և, ցույց տալով քաջություն, մեր ազգը բարձրացրեց, մեզ, որ լծի տակ էինք, դարձրեց շատերին լուծ դնողներ և հարկապահանջեր:
Այս և այսպիսի ուրիշ շատ բաներ բերեց մեր երկրին այս խարտյաշ, մազերի ծայրը գանգուր Երվանդյան Տիգրանը՝ գունեղ երեսով, քաղցր նայվածքով, ուժեղ սրունքներով, գեղեցիկ ոտներով, վայելչակազմ և թիկնավետ, կերակուրների և ըմպելիքների մեջ՝ պարկեշտ, ուրախությունների մեջ՝ օրինավոր… մեծիմաստ և պերճախոս և լի բոլոր հատկություններով, որ պիտանի են մարդուն»…
Գրաբարով՝
«Զայս և որ այլ այսպիսիք բազումք, եբեր մերոյ աշխարհիս խարտեաշս այս և աղեբեկ ծայրիւ հերաց Երուանդեանս Տիգրան, երեսօք գունեան և մեղուակն, անձնեայն և թիկնաւէտն, առոգաբարձն և գեղեցկոտն, պարկեշտն ՚ի կերակուրս և յըմպելիս, և ՚ի խրախճանութիւնս օրինաւոր․ զորմէ ասէին ՚ի հինսն մեր, որք փանդռամբն երգէին, լինել սմա և ՚ի ցանկութիւնս մարմնոյ չափաւոր, մեծիմաստ և պերճաբան, և յամենայն որ ինչ մարդկութեան պիտանի»…
«Վասն որոյ սիրեմ կոչել այսպէս ըստ քաջութեան՝ Հայկ, Արամ, Տիգրան. քանզի ըստ քաջացն՝ ազգք քաջք. իսկ միջոցքն՝ որպէս դէպ ումեք թուիցի կոչել։ Բայց ըստ դիցաբանութեանն կարծեաց՝ ճշմարիտ է և ասելս մեր»: (Խորենացի, Գիրք առաջին, ԼԱ)
Աշխարհաբարով՝ «Ուստի ես սիրում եմ ըստ քաջության այսպես կոչել՝ Հայկ, Արամ, Տիգրան. որովհետև քաջերի սերունդները քաջերն են, իսկ նրանց միջև եղածներին ով ինչպես ուզում է՝ թող կոչի։ Բայց դիցաբանական տեսակետից ևս ճշմարիտ է մեր ասածը»…
