ՀԱՅՏՆԻ ՈՒ ԱՆՀԱՅՏ, ԺԱՅՌԱՓՈՐ ՈՒ ԱՆՁԵՌԱԿԵՐՏ ՍՐԲԱՎԱՅՐԵՐ…

Բյուրակն — Մնձուրյան լեռնաշղթայում, Մեծ Հայքի Տուրուբերան Աշխարհի Տարոն գավառում, Արածանի գետի վերին հոսանքում, Ագաթանգեղոսի հիշատակությամբ՝ հնագույն մեհյանների սրբավայրում է Քարքե լեռը:

Նրա՝ «դեռ վաղեմի դիցանվեր անտառներով հովանավորվող գեղեցիկ բարձրավանդակներում կանգնած Հայոց մեծագանձ տաճարների»՝ «Հաշտից տեղերի» և Նավասարդ ամսվա սկզբին նրանց շուրջը կատարվող ընդհանրական աշխարհախումբ զվարթ տոնակատարությունների նկարագրությունն է թողել Րաֆֆին՝

«Նոր տարին բերում էր յուր հետ և նոր կյանք: Հայաստանը այդ տոնախմբության ժամանակ պետք է ցույց տար յուր աստվածներին յուր անցյալ տարվա հառաջադիմության պտուղները:
Վահագնը քաջություն էր պահանջում, Անահիտը` արհեստ, իսկ Աստղիկը` սեր և բանաստեղծություն:

Կատարվում էին հանճարի և քաջության մրցություններ:Բանաստեղծը յուր հորինած երգն էր երգում, երաժիշտը ածում էր յուր բամբիռի վրա, ըմբիշը յուր բազուկների ուժն էր ցույց տալիս, իսկ վարպետը` յուր գեղարվեստի արդյունքը:

Լինում էին զինախաղեր, լինում էին մենամարտություններ, քաջը՝ քաջի հետ և մարդը` կատաղի ցուլի կամ գազանի հետ:
Լինում էին արշավանքներ` ձիաներով, կառքերով, կամ ոտով` արագավազ եղջերուների հետ:

Հաղթողը ստանում էր այն վարդյա պսակներից մեկը, որոնցով զարդարված էր լինում Աստղկա վարդերով վառված տաճարը:
Այդ պատճառով այդ տոնախմբությունը կոչվում էր Վարդավառի տոնախմբություն»:

Եվ գրեթե նույնն է նկարագրվում խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայից հայտնաբերված՝ 3.500 տարվա վաղեմության սեպագիր սալիկներում (որպես «վարպետը` յուր գեղարվեստի արդյունք»՝
տեքստերում հիշվում է նաև, որ մետաղագործներն իրենց լավագույն աշխատանքներով էին մրցում) …

Ղ.Ալիշանն իր «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրօնք Հայոց» գրքում գրում է՝

«Պաշտամունքասեր ժողովուրդը իր աղոթքը, նվիրաբերությունները և զոհաբերությունները կատարում էր մեհյաններից դուրս բակում կամ ոչ փակ տեղում՝ բագինների դիմաց կանգնած։
Դա հայտնի է դարձնում նաև առաջին մեհյանները շատացնող աշխարհակալ Տիգրանի մասին ասվածը․
«Մեհեանս շինեալ և առաջի մեհենիցն բագին․․․ կանգնել, զոհս՝ ամենայն նախարարացն հրամայէ մատուցանել, հանդերձ երկրպագութեամբ»։

Ասվածից գուշակվում է, որ հասարակ և աղքատ ժողովուրդը բագինին նույնիսկ չէր մոտենում, այլ իր պաշտամունքը կատարում կամ հանդեսները դիտում էր՝ հեռվում կանգնած»։

Իսպանիայում ապրած՝ 7-րդ դարի հայտնի կրոնավոր (հետագայում՝ սրբացված) Իսիդոր Սևիլացու «Ծագումնաբանություններ» աշխատության մեջ («Etymologiae», գիրք 15, 4), կարդում ենք (թարգմանությամբ)՝

«Սրբազան են Աստվածային պաշտամունքի համար ստեղծված վայրերը, որոնցում դիցին ձոնված խորաններն են նվիրաբերվում քահանայապետի օծումով՝ կանոնակարգի համաձայն, այն դիցին բարեհաճ դարձնելու նպատակով:
Հների մոտ «Սրբազանը» տաճարի շուրջ արտաքին մասն էր:
Ինչ վերաբերում է «Սրբություն Սրբոց»-ին՝ այն Տաճարի ամենագաղտնի մասն էր, ուր մուտքի իրավունք ուներ միայն քրմապետը:
Այն «Սրբություն Սրբոց» է կոչվում, քանզի այս վայրը ավելի սուրբ է, քան դուրսը, կամ, որ, Սրբության հետ համեմատած, այն ավելի Սուրբ է (նույն ձևով, ինչպես ասվում է՝ «Երգ Երգոց»):

Խեթական սալիկներում նույն միտքն է…
Տաճարի հիմնադրման առիթով շրջակա տարածքի սրբագործման արարողության մասին նախորդ գրառումներում հիշելու առիթն ենք ունեցել…

Հին քարեդարի ժամանակաշրջանից ի վեր Հայկական Լեռնաշխարհի ողջ տարածքում ու նրա հարակից շրջաններում հայտնաբերված հարուստ հնագիտական նյութերը փաստում են զանազան սրբավայրերի առկայությունը՝ Պորտասարից, Չաթալ Հոյուկից մինչև Յազիլիկայա (թարգմանաբար՝ «Քանդակազարդ ժայռ», այսօրվա Թուրքիայի տարածքում), մինչև Ագարակ ու … Գեղարդ …

«Անկարծելի վայրերում խնամքով թաքնված հեթանոսական պաշտամունքարանների վրա» հետագա ուսումնասիրողների ուշադրությունն է հրավիրել դեռևս Ղ.Ալիշանն իր հիշյալ գրքում («Հին հավատք կամ հեթանոսական կրօնք Հայոց»)՝

«Արագածի Աղց գյուղի մոտ էլ՝ լեռան մեջ, փորված է մի խոր տեղ՝ մատուռի ձևով՝ խորանով հանդերձ, որի մեջ կանգնեցված է մի փոքրիկ սյուն՝ երկու կողմերում կիսաբոլոր խորշեր, մարդկանց ու կենդանիների քանդակապատկերներ։
Դրանք տեսնողը (Հովհ․ Շահխաթունյան) հիշատակում է նաև դրանց նման վայրեր Արմավիրում և Երվանդակերտում, որոնք արժանի են նոր քննության ու նկարագրության։

Եթե այսպիսի անծանոթ ու անկարծելի վայրերը խնամքով քննվեին, գուցե դեռ հեթանոսական պաշտամունքարանների ավելի շատ հետքեր երևային, քան թե հայտնի և բացօթյա տեղերում շինվածներն են, որոնք տեսանելի լինելու պատճառով էլ շուտով աներևույթ եղան Քրիստոսի խաչի զորությամբ և Լուսավորչի ու Տրդատի ձեռքով, որոնց ավերածներից պատմիչները հիշատակել են միայն գլխավորները, իսկ մնացածների մասին հայտնում են մեկ բառով՝ ամենայն։

Դրանք, եթե հայոց քրիստոնեական տաճարների բազմության հետ մտածվեն, նույնպես բազմաթիվ կարող էին լինել, բայց, ինչպես ասացինք, ոչ մեծ և ոչ նշանավոր։
Եվ մեր հեթանոս նախահայրերը ավելի շատ ուխտատեղիներ դիմող են երևում, քան առանձին աղոթողներ»:

Նախաքրիստոնեական սրբավայրերից քրիստոնեականի վերածված մի համալիր է Կոտայքի մարզի Գողթն գյուղի լեռներում բազմած Գեղարդվանքը (Այրիվանքը՝ «Քարայրների վանքը»):

Վանքի գլխավոր գավթի ներսում պահպանված աղբյուրը, հազարամյակների հեռվից, ուխտավորների հուշն է պահպանել՝ չնայած հետագայում, ժամանակի թելադրանքով կատարված՝ իրեն շրջապատող բարձրարվեստ ճարտարապետական շինության և նրա քանդակների ու զարդամոտիվների իմաստափոխության…

Վաղնջական ժամանակներից եկող՝ ջրի պաշտամունքի՝ Ազատ գետի ակունքներից մեկի մոտ գտնվող բնականորեն ժայռափոր մեհյանին փոխարինած եզակի այս համալիրը հետագայում գրչության հայտնի կենտրոն էր, դպրանոց և միշտ՝ ուխտատեղի…

Ինչպես այսօրվա Հայաստանի սահմաններից հեռու՝ Արածանիի՝ (Արևելյան Եփրատի) Ակունքներում գտնվող մի այլ սրբավայր՝ Գ.Սրվանձտյանի բնորոշումով՝ «Ոսկեղեն մի Երկրի»՝ երբեմնի հզոր Անգեղտան, Ծոփաց թագավորության հռչակավոր ուխտատեղին…

Հավերժական կյանքի խորհրդանիշ կենարար Ջրի պաշտամունքը, որպես Կենաց Աղբյուր, ամենուր էր Հին աշխարհում:

Հին Հռոմի հռչակավոր պոետներից մեկի՝ Վերգիլիոսի (ն.թ.ա 70-19թթ.), հռոմեացիների ծագումը գովերգող «Էնեական» պոեմում հանդիպող «Սրբազան աղբյուր» արտահայտությունը մեկնաբանելով՝ Սերվիուսը 4-րդ դարում գրել է՝ «Չկա աղբյուր, որ սրբազան չլինի»…

Ջրի վաղնջական պաշտամունքի հետքերն այսօր էլ ամենուր են՝ զանազան ավանդույթների, Վիշապ-քարակոթողների կամ Աղբյուր-սրբավայրերի տեսքով…

Ժայռափոր տաճարների, բազմաթիվ սրբավայրերի փոքր-ինչ մանրամասն նկարագրելու հետագա առիթների հույսով և բոլորիդ՝ «Ջրի բերած Ամենայն բարիքի» մաղթանքով…

Ստորև լուսանկարներում՝ տեսարաններ Գեղարդից (գավիթն իր մեջ պահպանված ժայռաբուխ Սրբազան աղբյուրով), նաև՝ փոքրիկ հիշեցում Գառնիի այցելուներին՝ Սրբազան տարածքում առանձնահատուկ պահվածքի կարևորության մասին…

Գեղարդավանքում պահպանված՝ հնագույն սրբատեղին՝ ժայռաբուխ Սրբազան Աղբյուրը…

ՋՐՀՈՍԻ, ԽՈՅԻ, ԱՅԾԵՂՋՅՈՒՐԻ ԵՎ ՄՅՈՒՍ ԱՍՏԵՂԱՏՆԵՐԻՀՈՎԱՆՈՒ ՆԵՐՔՈ… Կամ՝ «Բազմիմաստ Խորհրդանիշների խորհուրդը»…

Թանգարաններում հազարամյակների պատմությունն է՝ ամփոփված զանազան ցուցանմուշներում:

Ինչպես աշխարհի տարբեր հավաքածուներում, այնպես էլ փարիզյան հռչակավոր Լուվրում, մեր անցյալի բազմաթիվ վկայություններն են, որոնք այսօր լույս են սփռում ցարդ ստվերոտ հարցերի վրա:

Նախքան այդ հարուստ գտածոներից որոշներին ծանոթանալը վերհիշենք, որ որպես հաղորդակցության, գաղափարների արտահայտման միջոց՝ վաղնջական ժամանակներից մարդն օգտագործել է խորհրդանշանները:

Ասելիքը փոխաբերական պատկերներով հաղորդելու վառ օրինակներից են և տարբեր ժամանակների՝ զանազան առակներով պատմվող այլաբանական զրույցները…

Դիցաբանական ամենավաղ պատկերացումների վկայություններում ևս ասվածի ցայտուն դրսևորումներն են:
Կենդանակերպ, երևակայական կերպարները մարդկանց ու դիցերի միջև հաղորդակցության միջոց էին:

Մարդակերպ քանդակներից բացի, հաճախ գործածվել են դիցի խորհրդանշանները:

Միջագետքյան դիցերն իրենց վերագրվող մոլորակները, թվերը, կենդանիներն ու բույսերը, զենքերն ունեին:

Կարևոր իրադարձությունների ժամանակ դիցի հովանավորությունն ապահովելու նպատակով իր «ներկայությունը» խորհրդանշող մարդակերպ քանդակի փոխարեն երբեմն ավելի հարմար էր նրա խորհրդանիշը տեղափոխել:

Ինչպես, օրինակ, ռազմական արշավանքներին՝ նրա պատկերով զինանշանը կամ, վիճահարույց հարցերի լուծման ժամանակ, երբ բանավիճող կողմերը տեղաշարժվելու կամ խնդրո առարկան տաճար փոխադրելու հնարավորություն չկար, նրա խորհրդանիշ զենքն էր կիրառվում (այսօրվա դատավարական մուրճի հարվածով ատյանի վերջնական որոշումն ազդարարելն ասվածի հեռավոր արձագանքն է):

Ն.թ.ա 3-րդ հազարամյակից մնացած բազմաթիվ տեքստերը վկայում են, որ դիցին վերագրվող թվանշանը (նրա երկրաչափական պատկերը), կարող էր գործածվել որպես նրա գաղափարագիր:

Գրառումներիցս մեկում հիշած՝ Մակարավանքի զարդամոտիվների կիրառումը «Փակ շուկայի» դռան վրա, հիշյալ դրսևորումներից է, ուր արտացոլված է «Սրբազան Երկրաչափություն» կոչվող քրմական գիտությունը:

Հին Եգիպտոսում, ուստի և մեր նախնյաց պատկերացումներում, մարդու մարմինը Տիեզերքի մի յուրօրինակ «քարտեզն» էր, ուր արտացոլվում էր ողջ Տիեզերքը:

Մարդը համարվում էր Տիեզերքի մանրապատկերը՝ Արարչագործչության բոլոր բաղկացուցիչներով: Մարդն ու Տիեզերքը մշտապես փոխազդեցության մեջ էին:
Այստեղից էլ՝ «Ծանի՛ր զքեզ» պատվիրանը՝ Դելփիքի տաճարի ճակատին փորագրված «Ճանաչի՛ր ինքդ քեզ ու դու կճանաչես Տիեզերքն ու Աստվածներին» իմաստնությունը:

Հնագույն գրեթե բոլոր քաղաքակրթություններում «Սրբազան երկրաչափություն» գիտությունն Աստվածային էր համարվում, քանզի դրսևորվում էր ողջ բնության մեջ՝ իր կուռ ճշգրտությամբ (բյուրեղներում, բույսերում, մարդու օրգանիզմում…):
Ի դեպ , «Խատուտիկ» ծաղիկն այդ խորհուրդի ակնհայտ օրինակներից է…(լուսանկարը՝ ստորև):
Ողջ Տիեզերքը՝ պարփակված մի Մասնիկում և մի Մասնիկը՝ որպես Տիեզերքի դրսևորում…

Այսինքն, «Ամեն ինչի ստեղծող Արարչի ամենուր լինելու» գաղափարի արտահայտման մի ձևն էր:

Վաղնջական ժամանակներից հայտնի հիմնական հինգ ծավալաձևերի, նրանց խորհրդանշանների և ն.թ.ա 4-րդ դարի հույն իմաստասեր Պլատոնի ձևակերպումով մեզ հասած տեսությանը վերջերս անդրադարձել է Արթուր Արմինը (մեր մանկության սիրված խաղերից մեկի՝ «Քարկտիկ»-ի թաքնագիտական իմաստը բացատրելու առիթով նաև…):

Ինչպես հայտնի է՝ Սիպարում, Արևի դիցի՝ Շամաշի տաճարի վերանորոգման ժամանակ, ն.թ.ա 870 թվականին, կուռքի կորսված քանդակը փոխարինվել է արևի սկավառակի պատկերով շրջանակով, մինչև քանդակի պատրաստումը:

Մարդու կերպարանքից բացի, դիցերն ունեին նաև իրենց աստղային տեսքը, քանզի աստղերը՝ լուսատուները, մոլորակներն ու գիսաստղները, դիցերին էին ներկայացնում («Աստեղատները»՝ Համաստեղությունները):

Գլխավոր դիցերի Աստղային տեսքի վկայությունն է դիցաբանական տեքստերում՝ «Արարչագործչության պոեմ»-ում՝

«Մարդուկն այնտեղ (երկնքում) դասավորեց Մեծ Աստվածների կացարանները և այնտեղ ստեղծեց Աստեղատներ՝ Աստղերով, որոնք իրենց պատկերներն են…» (մեջբերումն իմ թարգմանությամբ՝ Aurélien Le Maillot, «Les tendances à l’abstraction dans la représentation du divin au Mesopotamie antique», էջ 122, «Les images, regards sur les sociétés», Publications de la Sorbonne, 2016):

Հին աշխարհում գրեթե ամենուր, նաև՝ Միջագետքում, Բաբելոնում, ն.թ.ա 19-15-րդ դարերից այս սկզբունքն ակներև է:

Շամաշի (Արևի), Սինի (Լուսնի), Իշտարի (Աստղիկի) պատկերագրական խորհրդանիշներն իրենց համադրվող երկնային մարմիններն են:

Բնության տարրերի՝ լեռների, գետերի, կայծակի (հող, ջուր, հուր, օդ…) պաշտամունքը զանազան խորհրդանիշների տեսքով էր դրսևորվում:

Մարդակերպ դիցերի փոխարեն իրենց խորհրդանիշների կիրառումը հայտնի է բավականին վաղ շրջանից, ինչպես, օրինակ, Ուրուկից (Արեգ) գտնված՝ ն.թ.ա 4-րդ հազարամյակին վերագրվող մի սափորի վրա Ինանայի երկու խոպոպավոր ձողերի պատկերը…

Նմանատիպ լուծումներով բազմաթիվ նմուշներից է նաև Մեծ Հայքի թագավորության Բարձր Հայք նահանգի Եկեղյաց գավառում, ուր Անահիտ Դիցամոր գլխավոր տաճարն էր՝ իր ոսկեձույլ արձանով, Երզնկայից 15 կիլոմետր հեռավորության վրա, Երեզում (Երիզա, Երզինջան՝ Ալթինթեպե), Ոսկե Բլուր կոչվող սրբավայրից գտնված բիայնական (ուրարտական) շրջանի մի մետաղե գոտու վրայի ծիսական պատկերը (լուսանկարը՝ ստորև):

Շումերական «Ութու» բառը միաժամանակ և՛ «Արև» է, և՛ «Արև-աստված», «Ան» («Անու»)՝ և՛ «Երկինք» է նշանակում, և՛ «Երկնքի դից»…

Հին աշխարհում այնքան հաճախ հանդիպող երևակայական կենդանիների տեսքով խորհրդանիշների իմաստի բացատրությունը, բարեբախտաբար, գտնում ենք «կուդուրու» կոչված քարակոթողների վրա:

Վերջիններից մեկը՝ Լուվրի թանգարանի Արևելքի հնագիտական բաժնի նմուշներից է:

Թեև այն 1899 թվականին Ժակ դը Մորգանի (Jacques de Morgan) կողմից հայտնաբերված կոթողի վերին հատվածն է միայն, սակայն Միջագետքի հնագույն դիցաբանության ուսումնասիրության համար կարևորագույն նշանակություն ունի (ստորև՝ լուսանկարը):

Կուդուրուների վրա հաճախ Բաբելոնյան արքաների կողմից հողատարածքների բաշխման իրավական տեքստերն էին՝ գրված Աստվածների հովանավորության ներքո:

Եվ, բարեբախտաբար, այստեղ 15 դիցերի խորհրդանիշներն են՝ իրենց անվանումներով:

Տեքստի ու պատկերի նման համադրությունը Միջագետքի հնագույն դիցաբանության ուսումնասիրության համար հազվագյուտ կարևորության մի փաստ է…

Ահա նրանցից մի քանիսն՝ ըստ իրենց կողքին նշված թվերի.

1. Վերևում՝ Իշտարի (Աստղիկի) ութաթև Աստղն է, Արուսյակի (Վեներայի) մոլորակի հետ նույնացվող:

2. Լուսնի դիցը՝ կիսալուսնի տեսքով, Սինը:

3. Արեգակը՝ ճառագող աստղի տեսքով, Արդարության դիցը:
Ճառագայթները խավարը, մութն ու ստվերն անհետացնող լույսն են:
Հիշենք այսօր էլ երգվող մեր հնագույն շարականը՝
«Առավոտ լուսո, Արեգակն արդար…»:

4. Բժշկության դիցուհին՝ Գյուլան, իր խորհրդանիշ-կենդանու՝ շան վրա (Արալեզները):

5.Մեզ համար առանձնահատուկ կարևորություն ունեցող՝ Էան (Հայան):

Աստվածներից ամենաիմաստունը, մարդկությանն իմաստնություն հաղորդողը, ինչպես նշվում է՝ «քաղցրահամ ու ստորգետնյա ջրերի տիրակալը», ավելի ճշգրիտ, ըստ իս, Գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի, Նաիրիի նաև), իր խորհրդանիշ կես-ձուկ-կես այծ կենդանու մեջքին բարձրացող խոյագլուխ գավազանով:
(Այլ հուշարձանների վրա, որպես նրա խորհրդանիշ, խորանի պատկերն է՝ վրան եղջյուրները: Հետագայում՝ խոյակազարդ սյուների խորհուրդը՝ այլ առիթով…):

Այս կերպարի մարմնավորումներն են Ջրհոս, Այծեղջյուր և Խոյ Աստեղատները (տարբեր կրոներում՝ համաստեղությունների անվանումների ծագման այլ բացատրություն է հանդիպում):

6.Մարդուկի խորհրդանիշ բահը (marru)՝ պատվանդանի վրա տեղադրված:
Հավանաբար, որպես հողագործության հովանավոր-դից իմաստով:

7. Նուսկուի խորհրդանիշը՝ ճրագավառ՝ կրակի և լույսի դիցը:
8. Իշարա դիցուհին՝ Կարիճի համաստեղությունն է՝ իր մոգական նշանով պատկերված:
9. Ներգալն ու մնացյալ դիցերը…

Լուվրի սրահներում ցուցադրվող մի այլ նմուշ, հայերիս համար անչափ կարևոր, ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակին վերագրվող ծիսական ավազանի մի հատվածն է՝ բերված Շուշան (Suse) անունով հինավուրց քաղաքից (ժամանակին՝ շումերական մի արքայատոհմի ծննդավայր՝ Ավան կոչվող քաղաքի մոտ՝ Էլամում, այսօր՝ Իրանի տարածքում):

Բարձրաքանդակում աջ ու ձախ կողմերն ուղղված՝ Կիսաձուկ-կիսայծ պատկերն է, հայտնի «Սուխումաշու» անվամբ («Sukhurmashu»), հետագայի «Այծեղջյուրի» նախատիպը… (լուսանկարը՝ ստորև):
Համաձայն ասորագետների և հին միջագետքյան մշակույթի այլ մասնագետների, այն ստորգետնյա քաղցրահամ ջրերի, նաև՝ Անդնդոց ջրերի դիցի՝ Էնկիի (Հայայի) խորհրդանիշն է, «Պահապան-ոգի»:

Հիշենք, որ Էնկին սովորաբար պատկերվում էր մորուքավոր դեմքով, ուսերից երկու հոսող գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի շիթերով…

Վերոհիշյալ կուդուրուից բացի, ասվածն ապացուցում է Ասորեստանում, Նինվեի գրադարանից հայտնաբերված գրավոր մի սկզբնաղբյուր, ուր նշվում է, որ «Երկնակամարը պահող լեռներով շրջապատված Երկրի կլոր սկավառակը լողում էր աղբյուրների տեսքով ժայթքող ջրերի վրա: Տիգրիսը և Եփրատը՝ «Քաղաքակրթության օրրանը»՝ Քաղդեի հարթավայրը ջրող երկու մեծ գետերը, բխում էին գիտելիքների և իմացության աղբյուր «Ձուկ-Այծի» տիրույթից» (Ֆ.Բոդե, Philippe E.Bodet «La Capricorne, symbole parlant sur les monnaies romaines», էջ 50):

Ուշադրություն դարձնենք կարևոր մի փաստի վրա՝ «Քաղդե» անունով է նշվում գետերի ակունքների՝ «Քաղաքակրթության օրրանի» տարածքը…
Մի ապացույց, որ «Քաղդեացիներ» մեր նախնիներին էին անվանում …

Հռոմի 26 կեսարներից 7-ը, Օկտավիանոս-Օգոստոսից սկսած, գրեթե 300 տարի, ողջ կայսրության տարածքում, Էնկիի խորհրդանիշ այծեղջյուրով են դրոշմել Հռոմեական կայսրության դրամները:

Այսօրվա Թուրքիայում, Բոսփորից հարավ ընկած շրջաններում և այլուր գտնվող՝ ժամանակի արհեստանոցներում արտադրված՝ Այծեղջյուրի պատկերով դրամների ավելի քան 70 տեսակի հավաքածուի քննությունն է ներկայացրել Philippe E.Bodet -ն իր ուսումնասիրության մեջ («La Capricorne, symbole parlant sur les monnaies romaines»), ուր ներկայացվում է հռոմեացի պատմագիր և գրող, «Տասներկու կեսարների կյանքը» գրքի հեղինակ Սվետոնիոսի (70-122թթ.) բացատրությունն այդ խորհրդանիշի ընտրության վերաբերյալ:

Վերջինիս համաձայն, ն.թ.ա 45-44 թվականին, աստղաբան Թեոգենեսին են հանդիպել Իլլիրիացի Ապոլոնին, Օկտավիանոսն ու Ագրիպան:

Աստղաբանն Ագրիպային փայլուն գործունեություն է գուշակել և երկրպագել է Օկտավիանոսի բացառիկ ճակատագրի առաջ:

Սվետոնիուսի հավաստմամբ՝ «Այդ ժամանակից ի վեր, Օգոստոսն (Auguste) այնքան մեծ վստահություն ուներ իր ճակատագրի հանդեպ, որ իր հորոսկոպն է հրապարակում և արծաթե դրամներ թողարկում, որոնց վրա իր ծնունդի համաստեղության՝ Այծեղջյուրի պատկերն է դրոշմում»:

Զուտ նման առիթն, ըստ իս, բավարար չէ, որ մյուսները ևս շարունակեին խորհրդանիշի գործածությունը:
Գուցե կեսարների (իրենց նախնյաց) ծագումնաբանությամբ էր պայմանավորված Էնկիի խորհրդանիշի կիրառումը:

Ի դեպ նշենք, որ հազարամյակներ ի վեր որպես Հռոմը հրդեհող Ներոնը, վերջին բացահայտումների համաձայն, հրդեհի պահին Հռոմից բավականին հեռու է գտնվել ու նրան վերագրվող մեղադրանքներն անհիմն են ու մտացածին…(Պատմության աղավաղման հայտնի ձևերից)…

Հունական դիցաբանության մեջ ներկայացվող կիսամարդ-կիսայծ կերպարը՝ իր սրինգով հայտնի Պանը, որը Հայերեն բառարանում նաև «Պայն» ձևով է գրվում, հնագույն ստուգաբանմամբ, նախնական ձևով «Այգիպան» է նշվում (ոչ հայկական աղբյուրներում):
«Այգ» հայերենով «խաղողի» հնացած, չգործածվող ձևն է՝ համաձայն Հ.Աճառյանի «Հայերէնի արմատական բառարանի», («Այծպանի» սկզբնական ձևը):

Հունական դիցաբանության մի այլ կերպար, որպես Հաբեթի և Թեմիսի որդի հիշվող Պրոմեթևսը, Ջրհեղեղից հետո կյանքը հարատևելու համար մարդ արարող Էնկիի նման, մարդկությանը գիտությունն էր փոխանցում՝ կրակի (այլաբանական իմաստով՝ իմաստնության) գործածումը:

Եվ Աստվածային իմացությունը մարդկանց հաղորդելու համար նա դատապարտվեց:
Հիշյալ երկու դիցերի կերպարներում Էնկիի հետագա արձագանքներն են:

Նախորդ գրառումներից մեկում արծարծել էինք կյանքի արարիչ Էնկիի խորհրդանիշներից՝ խոյի (երբեմն նշվող՝ բեզոարյան այծի, հայտնի՝ «Քավության նոխազի») եղջյուրների նմանությունը կնոջ վերարտադրողական համակարգի հետ:

Ասվածի գրավոր ապացույցն ունենք դեռևս 7-րդ դարից՝ Կարթագենում ծնված և Հիսպալիսում (Սեվիլում, Իսպանիայում) գործունեությունը ծավալած, սրբացված մի հոգևորականի՝ եպիսկոպոս Իսիդոր Սևիլացու (մոտ 560-636թթ.) «Ծագումնաբանություններ» աշխատության մեջ (Isidor de Séville, «Ethymologies») որն, ի մեծ զարմանս ինձ, հայտնաբերեցի վերջերս …

«Այն կոչվում է «Utérus» (« Արգանդ», Կ.Ա.), քանի որ կրկնակի է և վեր բարձրանալով բաժանվում է երկու կողմի՝ «Uterque» («Ուտերք» բառն է գործածված՝ շատ նման՝ «Ընկերքի», Կ.Ա.), որոնք թեքվում են խոյի եղջյուրների նման» (մեջբերումը՝ «Des Béliers dans l’Espace. Les bêtes à cornes de la Création» հոդվածից):

Եվ, ի հավելումն ասվածի, նա մի այլ համեմատություն է անում, նշելով պատերազմական գործողությունների ժամանակ գործածվող «Խոյ» գործիքի (որի մի քանի բախումով դարպասներն էին բացում) ու երկունքի պահին նորածնի՝ գլխով կրկնվող հրումով իր «ելքի ճանապարհի» բացման միջև եղած համանմանությունը…

Խոյ քաղաքի (հին անվամբ՝ Խոր, Հեր) ու մեր նախնյաց երբեմնի ընդարձակ Ազատ, Անկախ ու, հատկապես, Հզոր Տերության՝ այսօրվա փառապանծ ժառանգներին, անցյալի զորեղ ոգով ոգեշնչված՝ Նոր Հայաստանի կառուցման տոնական մաղթանքով …

…«Եվ ինչու՞ պիտի չհպարտանանք…» (Պ.Սևակ)

17-րդ դարի ֆրանսիացի փորագրող ու քարտեզագիր Մելքիոր Տավերնիեն ( Melchior Tavernier), 1628 թվականին Պետրուս Բերտիուսի (Petrus Bertius) հետ կազմում ու Փարիզում հրատարակում են մի քարտեզ՝ վերնագրված՝ «Աշխարհն ըստ Պոսիդոնիոսի» (հատկապես մայրցամաքների դիրքի համար):

Պոսիդոնիոսը Հին Հունաստանում հայտնի գիտնական էր՝ աշխարհագետ ու պատմաբան, ծնված Ապամեայում՝ Հայոց Միջագետքում (այսօրվա Սիրիայում, մոտ ն.թ.ա 135-51թթ.):

Քարտեզում, մեզ հետաքրքրող Ծովից-Ծովն ընկած տարածքում, իրավամբ, միայն Հայաստանն է նշված՝ ARMENIA…

ՃԵՐՄԱԿ ՄԱՐՄԱՐԵ ՄԻ ԿՃՂԱԿ ՈՒ ՄԻ ՀԱՅԵԼԻ…

Ազգային խանդավառ տոներում լավագույնս են պահպանվել վաղնջական ժամանակներից եկող և ցայսօր էլ հարատևող սովորույթներն ու հավատալիքները՝ վաղորդյան շաղով պարուրված Ծաղկաքաղով (Համբարձման տոն), միմյանց վրա ջուր ցողելով (Վարդավառ)…

Ջրի՝ խորհրդանշական ու իսկական իմաստով մաքրագործող, «սրբագործող» դերը հայտնի էր հնագույն շրջանից՝ ամենուր: Ու դրսևորվում էր տարբեր ազգերի զանազան արարողակարգերում:

Արշալույսին, արևածագի առաջին շողերով պարուրված բնության մեջ ցողված շաղը կաթիլ առ կաթիլ հատուկ սրվակներում հավաքելու և «սրբազան հեղուկի» կիրառման հետագա դրսևորումներից է քրիստոնեության տարածման ժամանակ հին հավատքի մեհյանները, տաճարները «ջրով սրբագործելու» ծեսը:

Ջուրը, որպես սրբագործող, մաքրազերծող միջոց, լայն կիրառում ուներ հնագույն շրջանում ողջ Հայկական Լեռնաշխարհում ու հարակից տարածքներում:

Խեթական տեքստերում մանրամասն նկարագրված են «ջրով սրբագործման» տարբեր արարողությունները (ծեսի ժամանակ, «տնօրհնեքին», քարակոթողների վրա ցողելով, հատուկ արարողությամբ ձեռքերի խորհրդանշական լվացմամբ)…

Պահպանվել է Սբ.Գրիգորիս Պապի (590-604թթ.)՝ 601 թվականի հուլիսի 18-ի գրությունն ուղղված Անգլիայում գործող Սբ.Մելիտուսին, ուր հորդորում է՝
«Հեթանոսական տաճարները եկեղեցու վերածելու համար անհրաժեշտ է նրանք ցողել սրբազան հեղուկով ( eau lustrale), այնտեղ մի խորան կառուցել և մասունքներ դնել»:

Նույնը՝ գրվածից գրեթե 300 տարի առաջ, մեզանում էր իրականացվում՝ հազվագյուտ բացառությամբ չոչնչացված նախկին սրբավայրերում…

Ալեքսանդր Սահինյանն իր «Գառնիի անտիկ կառույցների ճարտարապետությունը» մենագրության մեջ, 301թվականին չկործանած (կամ մասնավորապես կործանած) և քրիստոնեական սրբավայրի վերածած կառույցներից է համարում Տեկորի, Քասախի, Երերույքի, Զովունու վերակառուցված (իմաստափոխված) տաճարները:

Նաիրիի ու Բիայնայի արքաներից՝ Արգիշտի Ա-ի (ն.թ.ա 786-764թթ.),1963 թվականին այստեղ հայտնաբերված արձանագրության մեջ հիշատակվող «Գիառնիանի Երկիրը»՝ այսօրվա Գառնին, ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակով թվագրվող դամբարաններ, բրոնզեդարյան մշակույթի փայլուն նմուշներ՝ բրոնզե կացնի ձուլման կաղապար (Փայլակի, Շանթի դիցի՝ Թեշուբի խորհրդանիշն էր կացինը), բրոնզե մանգաղ ու բացառիկ այլ նյութեր է պահպանել իր ընդերքում ու մեզ հասցրել…

1909-ին Ն.Մառի և Յ. Սմիռնովի կողմից հայտնաբերված Վիշապ-քարակոթողները, հետագա արշավախմբերի պեղած վանակատե (օբսիդիանե) գործիքներն ու հետագայի կառույցները (մառանները, կենցաղային իրերը, սևափայլ խեցեղենի նմուշները (բիայնական (ուրարտական) ու երվանդյան շրջանների), վկայում են հազարամյակների ընթացքում տեղանքի կարևոր բնակավայր լինելը:

Գեղամա լեռնաշղթայի Գեղասար գագաթի հարավային ստորոտում, Ազատ գետի կիրճի հարևանությամբ փռված Գառնու ամրոցի ապահով աշխարհագրական դիրքը ռազմական գործողություններից զերծ չի պահել անմատույց այս վայրը, Փ.Բուզանդի հիշած՝ «խիստ ամրացված արքունի ամրոցը», ուր «Կայանք զօրացն էին»՝ ըստ Եղիշեի (Զորքերի կայանատեղին, Զորակայանը):

Գառնու ամրոցի պարիսպներից ներս, տաճարի, հարակից բազմաթիվ շինություններում (դեռևս բրոնզեդարից հայտնի բոլորաձև կացարանները, տաճարին կից՝ կլոր հատակագծով «եկեղեցու» մնացորդները, 50 մետր հեռավորության վրա գտնվող բաղնիքն իր հայտնի խճանկարով…), արճճապատ երկաթյա գամերով ամրացված պատի շարքի՝ հնագույն տեխնիկայով կառույցների կողքին կրաշաղախի ու առանց գամերի օգտագործմամբ պատերը վկայում են տարբեր շրջաններին բնորոշ կառուցողական աշխատանքների մասին, որոնք շարունակվել են ընդհուպ մինչև 13-րդ դարը՝ փաստելով բնակավայրի կարևորությունը:

Դեռևս ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակով թվագրվող դամբարաններով ու հնագիտական հարուստ նյութերով բացառիկ այս համալիրը վաղուց է գրավել Հայ և այլազգի մասնագետների ուշադրությունը:

Նրա դերը կարևորվում է հատկապես հելլենիստական շրջանով՝ ն.թ.ա 3-1-ին դարերով («հելլենիզմ» տերմինով բնորոշվում է հունականի և Ալեքսանդր Մակեդոնացու կողմից նվաճված այլ երկրների մշակույթների փոխազդեցությունից ձևավորված մշակույթը):

Ա.Սահինյանն իր «Գառնիի անտիկ կառույցների ճարտարապետությունը» մենագրության մեջ, դեռևս տասնամյակներ առաջ, նշել է Գառնիի տաճարի հորինվածքային կապը նրանից շուրջ հազար տարի առաջ կառուցված Մուսասիրի հայտնի տաճարի և Էրեբունիի «Սուսի» կոչված տաճարի միջև («սուսի» տիպի բիայնական (ուրարտական) տաճարներ կային և այլուր՝ թագավորության մյուս շրջաններում):

Հիշյալ համալիրում առկա բաղնիքին համանման՝ հիպոկաուստիկ հատակով, մի քանի բաժանումներից բաղկացած բաղնիքները շատ տարածված էին ողջ Հին աշխարհում՝ ուշ հելլենիստական շրջանում:

Նման բաղնիքներ են կառուցվել Վաղարշապատում, Դվինում, Զվարթնոցում, Անիում, Ամբերդում՝ կազմելով պալատական հորինվածքների անբաժանելի մասը:

Զվարթնոցում, որն առաջվա Տիրի Երազամույն տաճարն էր, Գառնիի համալիրի նմանատիպ՝ հիպոկաուստ հատակով բաղնիքի առկայությունը վաղնջական ժամանակներից հայտնի՝ «սրբազան տարածքում մաքրագործող նշանակությամբ» լողավազանների հետագա զարգացումն է:

Հիշենք, որ Տիրի Երազամույն վայրերը երազների միջոցով հիվանդությունների ակունքը գուշակելու և բուժման նպատակով եկած ուխտավորների համար էին հատկապես:

Ուստի՝ շոգեբաղնիքները լավագույնս նպաստում էին զանազան բուժումներին՝ նրանց անհրաժեշտ մի մասը հանդիսանալով:

Տիրի (որը նույնացվում է և Ապոլոնի, Ասկլեպիոսի (Էսկուլապի) հետ), երբեմն նշվում է նաև՝ Միհրի անվան հետ), տաճարները հաճախ շրջանաձև էին (նախորդ գրառումներից մեկում ավելի հանգամանալից անդրադարձել էինք):

Եվ, ինչպես հայտնի է, նույն սրբավայրում երբեմն մի քանի դիցերին նվիրված մեհյաններն էին համախմբվում:

Կլոր հատակագծով էին նաև խնդրո առարկա ժամանակաշրջանի հունահռոմեական աշխարհում քաջ հայտնի՝ Անշեջ Հուրի՝ Օջախի պահապան դիցուհիների՝ հունական Հեստիայի և հռոմեական Վեստայի՝ որպես Ազգային օջախի պահապանների պաշտամունքին նվիրված տաճարները:
Հայոց դիցարանում Նանեին է վերագրվում այդ դերը:

«Մայր Զգաստութեանց» բնորոշումով քրմուհիների՝ «վեստալների» դերը տիեզերածին ուժի՝ կյանքի համար անհրաժեշտ Հուրը մշտավառ պահելն էր…
Անշեջ կրակի խորհուրդը, հարատևելով տարբեր երանգներով, մեզ է հասել:
(Դպրոցական տարիներին հերթապահում էինք «Անմար Կրակի» շուրջ…):

1909-1911 թվականներին Ն.Մառի արշավախումբը Գառնու տաճարի պեղումների ընթացքում բացահայտել էր նրան կից, բոլորակ մի շինության մնացորդները, որի «հազիվ նշմարելի հիմերի» մասին է խոսել և Թ.Թորամանյանը:

Մանրամասները՝ Տիրան Մարությանի՝ «Գառնիի բոլորակ տաճարի ճարտարապետության առանձնահատկությունները» ուսումնասիրության մեջ, ուր քննարկվում են տարբեր ճարտարապետների կողմից առաջարկված վերակազմության տարբերակները, նրա զուգահեռները հայկական ճարտարապետության մեջ:

Գառնիում տաճարին կից բոլորաձև հատակագծով շինությունը, հետագա կիրառումից առաջ, գուցե վերոհիշյալ նշանակությամբ է եղել՝ ըստ իս, նվիրված Հայոց դիցարանում Օջախի ու նրա Անշեջ Հուրի պահապան Նանեի պաշտամունքին…

2009 թվականին ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի Արտաշատի հնագիտական արշավախմբի պեղումների արդյունքում, քաղաքի հյուսիս-արևմտյան տարածքում, եռանավ բազիլիկից ոչ հեռու Տիրի (Ապոլոն-Տիրի) տաճարի հիմնապատվանդանի պատերն են հայտնաբերվել:

Տիրին նվիրաբերվող ընծաների համար նախատեսված գանձարանից բացի, շոգեբաղնիքի սենյակի առկայությունն է նշում Ժորես Խաչատրյանն իր «Նորահայտ հեթանոսական տաճար Արտաշատ մայրաքաղաքում» հոդվածում, ուր մեջբերված են նաև հայ և օտար պատմիչների վկայությունները, որոնք ներկայացնում ենք՝ առիթից օգտվելով (թեև՝ թեմայից քիչ շեղվելով):

Պլուտարքոսի հավաստմամբ՝ «Տիգրանակերտը լի էր գանձերով և աստվածներին նվիրաբերված թանկարժեք ընծաներով, քանզի մասնավոր անձինք և մեծատունները, ցանկանալով հաճոյանալ թագավորին, միմյանց հետ մրցում էին քաղաքի շինության ու ընդարձակման համար»:

Ագաթանգեղոսը հիշատակում է Հայ Արշակունի թագավորների կատարած նվիրատվություններն ու զոհաբերությունները:

«Խոսրով թագավորը, պատերազմում հաղթելով պարսից թագավորին, վերադառնալով Հայաստան, հրաման տվեց բոլոր կողմերը պատվիրակ ուղարկել, հրովարտակներ հղել՝ հրամայելով յոթ մեհյանների բագիններին ուխտի գնալ, պաշտամունք կատարել Աստվածների կուռքերին:
Իր Արշակունի տոհմի հայրենական պաշտամունքի վայրերը մեծարեց՝ նվիրաբերելով սպիտակ ցուլեր ու նոխազներ, ճերմակ ձիեր ու ջորիների, ոսկեղեն ու արծաթեղեն զարդեր փողփողուն ծոպերով, պսակներով ու ճոպաններով զարդարուն մետաքսե զգեստներ, ոսկի պսակներ ու արծաթե զոհարաններ, թանկագին քարերով լի գեղեցիկ անոթներ, ոսկի ու արծաթ, պայծառագույն հանդերձներ և գեղեցիկ զարդեր» (Ագաթանգեղոս, Պատմություն Հայոց», պատմիչներից մեջբերումները՝ Ժ.Խաչատրյանի վերոհիշյալ հոդվածից):

Հայաստանում քրիստոնեության հռչակումից հետո կործանված մեհյանների կալվածքներն ու գանձերը եկեղեցիներին շնորհվեցին:

Արտաշատում հայտնաբերված՝ Տիրի մեհյանին կից գանձարանն այդ շրջանում թալանված ու քանդվածներից մեկն է…

Մինչև 1679 թվականի երկրաշարժը կանգուն մնացած, այսօրվա տեսքով 1969-74 թվականներին ճարտարապետ Ալեքսանդր Սահինյանի նախագծով վերականգնված Գառնու տաճարի շուրջ կատարված պեղումների գտածոների ցանկում առկա է պղնձե մի հայելի և ցուլի՝ մարմարե քանդակից մնացած՝ կճղակի մի բեկոր՝ տաճարից 20 մետր հեռավորությամբ դեպի հյուսիս գտնվող տեղանքից:

Խորհրդանշական մեծ իմաստ կրող երկու հուշ, որոնցում պարփակված է անցյալի մի ողջ շրջանի հսկայական պատմությունը…

Բագինների մշտավառ հուրը հարկ եղած դեպքում բորբոքելու նպատակով մեհյաններում գործածվում էին վահանների տեսքով (կորնթարդ), յուրահատուկ «հայելիներ», որոնցով «եզան աչք» կոչվող բացվածքից (oculus) որսված արևի ճառագայթներով կրակն էին վառում:

Ցուլի՝ մարմարե կճղակի առկայությունը, Ցուլի ու նրա հետ կապված խորհրդանիշի կիրառումն այստեղ այլ թեմաներ է հիշեցնում…

Կարծում եմ՝ արդեն ոչ անծանոթ…

Առավել ևս, որ օտար աղբյուրներում, 1-ին դարի Հայոց պատմությանը վերաբերող կարևոր տեղեկություններ թողած՝ հռոմեացի պատմիչ ու սենատոր Տակիտոսը (58-120թթ.), Գառնին հիշատակում է «Cornea» ձևով (Կորն՝ «Եղջյուրն» իմաստով նկատի ունեմ), որով Հայկի ժառանգներից Գառնիկի անվան հետ կապվող ստուգաբանության այլ տարբերակ է հուշվում…

Որպես փոքրիկ հավելում նշենք, որ Հ.Աճառյանի «Հայերէն արմատական բառարանում» «Ցուլ կենդանակերպը» «Եզն» բառով է ներկայացվում:

Բառի ժողովրդական ստուգաբանության մեջ հիշվում է Յ.Մ.Տուտուխեանի՝ 1838 թվականի ապրիլի 27-ի «Արևելք»-ում տպագրված մի հոդված, որի համաձայն՝
«Աստված իբր թե Ադամի անկումից հետո մի հրեշտակ ուղարկեց, որ նրան հողագործություն սովորեցնէ:
Երբ հրեշտակը հարցնում էր, թե կենդանիներից որի՛ն է լծելու արօրին, նրանցից մին «Ե՛ս, ե՛ս» աղաղակեց և անունը մնաց «Եզ»…

Այս պատմության մեջ «առաքված հրեշտակը» շումերական դիցաբանությունից հայտնի Իմաստունին՝ Օհանեսին է հիշեցնում, որն Էնկիի կողմից ուղարկվել էր մարդկությանը գիտությանն ու արհեստներին հաղորդակցելու նպատակով (պատումների՝ երանգափոխված հարատևության մի ապացույց) …

Նախաքրիստոնեական շրջանից քրիստոնեական եկեղեցու փոխակերպված ու իր նախնական տեսքը լավագույնս պահպանելով մեզ հասած հազվագյուտ հուշարձաններից է Հռոմի հնագույն կառույցներից մեկը՝ Հերկուլես Օլիվարիուսի (կամ Հերկուլես Վիկտորի) տաճարը:
Իր կլոր հատակագծի պատճառով՝ ճերմակ մարմարյա այս մեհյանը սկզբում վերագրվել է Օջախի պահապան Վեստային…

Քրիստոնեության տարածումից հետո Գառնու ամրոցը եղել է Տրդատ Գ արքայի քրոջ՝ Խոսրովիդուխտի «ամառային սենյակը»՝ ի հիշատակ (կամ՝ շնորհիվ), գուցե, Օջախի պահապան ու մայրության խորհրդանիշ դիցուհու՝ Նանեի (հետագայում՝ եպիսկոպոսանիստ բնակավայր էր):

Ժամանակի հետ ջնջվելով (կամ փոփոխվելով), անցյալում կարևորություն ունեցող խորհրդանիշներն այսօր էլ վերստին իրենց երբեմնի գոյությունն են հիշեցնում՝ Գառնիում հայտնաբերված մի մարմարյա կճղակով կամ, Հունաստանում՝ Դելփիքի սրբավայրից գտնված՝ իրական չափերով քանդակված ցուլի արծաթե քանդակով…

Օջախի պահապան դիցուհին էլ՝ կոչվի նա վաղնջական ժամանակներից հայտնի՝ Մեծ Մոր, Նանեի, Հեստիայի, Վեստայի կամ Սիբիլի անունով, այսօր էլ մեզ հիշեցնում է իր հեռավոր գոյությունը՝ զանազան անուններով, Փարիզի բարձունքներում, Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում և այլուր…

«Որդեա՛կ, լավ է թափես գինին արդարների գերեզմանին, քան թե խմես այն չար մարդկանց հետ»:

Հազարամյակների խորքից լսվող այս խրատն արդիական է և այսօր:

Հին Արևելքում քաջ հայտնի՝ Խիկար Իմաստունին վերագրվող հիշյալ տողերը տասնամյակներ առաջ մեզ հիշեցնում էր ժամանակակից մի այլ Իմաստուն՝ Մատենադարանի հինավուրց ձեռագրերի անխոնջ մշակներից ու լավագույն գիտակներից մեկը՝ բանասեր և պատմաբան, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Արտաշես Մարտիրոսյանը (1930-1998թթ.), ում անմոռանալի դասախոսություններն ունկնդրելու բախտն եմ ունեցել ուսանողական տարիներին (քաղաքագետ Հայկ Մարտիրոսյանի հայրն է)…

Որպես Ասորեստանի և Նինվեի տիրակալ Սենեքերիմ արքայի դպիր ներկայացվող Խիկար Իմաստունի (այլ աղբյուրներում՝ Ահիկար ձևով է անունը) զրույցների հայկական բազմաթիվ ընդօրինակություններ են պահպանվել՝ հնագույն շրջանից մինչև ուշ միջնադար:

Ա.Մարտիրոսյանն իր «Խրատք եւ իմաստութիւն Խիկարայ» զրույցի հայերեն թարգմանության շուրջ» աշխատության մեջ գրում է՝

«Հայ միջնադարյան ձեռագրերում հաճախ ենք հանդիպում «Խրատք և իմաստութիւնք Խիկարայ» զրույցի ընդօրինակությունների:
Նրա արժեքը դուրս է գալիս սոսկ հայագիտության սահմաններից:
Խիկարի զրույցը արևելյան ծագում ունի, գալիս է վաղեմի ժամանակներից և թափանցել է շատ ժողովուրդների գրականության և անգիր բանահյուսության մեջ:
Նրա ազդեցության հետքերը կարելի է տեսնել Եզովպոսից մինչև Շեքսպիր, Բիբլիայից մինչև Հազար ու մեկ գիշերներ:
Խիկարի առակավոր ասույթները օգտագործել են իրենց խոսքի մեջ հայ մատենագիրները, տեղ են գտել հայկական առակներում. նա ի պետս մանկանց, հարց և վարդապետաց անցել է գրչությունից գրչություն, նրա անունը դեռևս Շնորհալու ժամանակ ընդհանրացված է եղել իբրև հասարակ անուն, իմաստուն առումով:
Խիկարը սեմական արևելքի և հին հայոց Եզովպոսն է»:

Հնագույն շրջանից մնացած զանազան գրավոր աղբյուրներում, հույն պատմիչների թողած տեքստերում հիշվող, ն.թ.ա 2-րդ դարի պատմիչ Պոսեյդոնիոսի վկայությամբ՝ «Բաբելոնի Իմաստունների մեջ հռչակավոր Խիկարի» ծագման հետքերին հետևելով, 1909 թվականին Փարիզում հրատարակված « Ասորեստանցի Ահիկարի (Խիկարի,Կ.Ա.) պատմությունն ու իմաստնությունը» գրքում, (էջ 48), հեղինակը՝ François Nau-ն, հասնում է Հայաստանի հյուսիսային շրջանները:

Նկատենք, որ մեր էպոսում ևս հիշվում է Նինվեի արքա Սենեքերիմը (նաև՝ «Պղնձե քաղաքը») և Ծովինարի հետ մի քահանա (Քուրմ) էր գնացել (իր հետ տանելով նաև քրմական ուսմունքը)…

Բաբելոնի քրմական դասի՝ քաղդեացիների հետ կապվող Խիկարի հետքն ու միտքն են արտացոլված Աստվածաշնչում՝ Սողոմոնի և Հիսուսի իմաստնություններում, Եզովպոսի առակներում ու Ղուրանում, «Հազար ու մի գիշերներում» ու բազմաթիվ այլ ստեղծագործություններում:

«Պղնձե քաղաքի պատմության» և հարակից զրույցների մեջ հիշվող այս իմաստուն պատմություններից մեկը խրատում է՝

«Որդեա՛կ, թէ ընկերն քո հիւանդանայ մի ասեր, թե զինչ տարայց նմայ, այլ երթ ոտիւք և տես աչօք և բանս քաղցունս ասայ նմայ, զի լօ (լաւ) է, քանի թէ Ծ քանքար ոսկոյ տարցես նմայ»:

«Որդյա՛կ, եթե ընկերդ հիվանդանա, մի՛ ասա, թե ի՛նչ տանես նրան, այլ՝ գնա՛ ոտքովդ և աչքովդ տես ու մի քաղցր խո՛սք ասա նրան, քանզի դա ավելի լավ է, քան հիսուն քանքար ոսկի տանես նրան»:

Միտքը՝ «Հիվանդի համար այցելությունն ու քաղցր խոսքն ավելի են, քան հիսուն քանքար ոսկին»:
Մեջբերումը՝ Ա. Մարտիրոսյանի վերոհիշյալ աշխատությունից (էջ 82):

Քիչ ձևափոխմամբ՝

Մեր արդեն հիվանդ, կողոպտիչ հանքարդյունաբերությունից թունավորված Բնությունը (ողջ Հայրենիքը) հոգատարությամբ պարուրերով, անաղարտ պահելով սերունդներին փոխանցելն ավելին է, քան «50 քանքար ոսկին»…

Ի պաշտպանություն ԱՄՈՒԼՍԱՐԻ…

«…ԺԱՅՌԻՑ ՄԱՍՈՒՐ Է ԿԱԹՈՒՄ…» (Հ.Սահյան)Կամ՝ «…Շաղոտվեց ծաղկունքը ողջ. Շաղն՝ ամպից, ամպն՝ արեգակից…» ( արևելահայերենով հատված՝ Գ.Նարեկացու «Տաղ Վարդավառից»)

«Մասրենին իմ երկրի կերպարն է:
…Ոչինչ չի ուզում, երաշտ տարին էլ լավ պտուղ է տալիս, մի քանի անգամ ծաղկում՝ կանաչում է, սպիտակում, դեղնում, կարմրում…:
Խեղճ, բաշխող, բայց և փշեր ունի:
Օտարն ինձ պիտի ճանաչի մասրենու թփով՝ ժայռի մեջ խրված:
Ամենալավ բույրն ունի, գույնն ունի, պտուղն ունի:
Արմատը խոր, պիրկ, ամուր, հապա փորձիր պոկել…
Մասրենին ինքը չգիտե, որ այդքան բուժիչ է, այդքան գեղեցիկ, այդքան պիտանի:
Մասրենին չգիտե և չէր էլ կարող իմանալ, որ ինքը հայ է, հայի բնավորություն, որ այնքան բնորոշ է մեր ազգին:
Դա մե՛նք պիտի իմանանք և ներկայացնենք այլոց էլ»:

Հ.Սահյանի՝ վերոհիշյալ հանճարեղ բնութագրած՝ հնագույն շրջանից իր օգտակար ու բուժիչ հատկություններով հայտնի Մասրենին փառաբանվում էր և իր հրաշալի վարդ-ծաղիկով:

Հունական մի ավանդազրույցի համաձայն՝ Աֆրոդիտեի՝ այս բույսի փշով ծակված մատից հոսած արյան կաթիլներն էին երանգավորել նրա ծաղկաթերթերը…

Հետագայում, Միջնադարում, Վերածննդի ու նրան հաջորդած շրջանում ևս Վարդն իր մեծ խորհուրդն ուներ՝ կյանքի վերածննդի, հավերժության և այլ իմաստավորմամբ (եվրոպական ճարտարապետության մեջ, հայկական խաչքարներին՝ Վարդյակներն անբաժան են…):

Վաղնջական ժամանակներից հայերի, եգիպտացիների մոտ ընդունված՝ վաղորդյան ցողի կաթիլները որպես սրբազան հեղուկ հատուկ սրվակում հավաքելու ավանդույթի նմանությամբ, քրիստոնեության մեջ, Հովսեփ Արիմաթացու կողմից՝ Խորհրդավոր ընթրիքի ժամանակ Քրիստոսի ճաշակած գավաթում, խաչելությունից հետո, նրա արյան կաթիլները հավաքվեցին («Սուրբ Գրաալը»):

Հունաստանում վարդը նվիրաբերվում էր նաև Լռության, գաղտնիքի ու անմեղության դիցին՝ Հարպոկրատին (Harpocrate):
Ի դեպ, Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահում (որի քանդակի բաժնի գիտաշխատողներից էի տասնամյակներ առաջ), Հարպոկրատի՝ ն.թ.ա 1-ին հազարամյակին վերագրվող մի արձանիկ է ցուցադրվում…

Վարդն, այնուհետև, որոշ խիստ գաղտնի ժողովներում մասնակիցների կողմից գաղտնիության պահպանման յուրահատուկ խորհրդանիշը դարձավ՝ հավաքույթում հնչածի առիթով այլուր մասնակիցների կողմից լռություն պահպանելու իմաստով (վարդի՝ փակված թերթիկներով իր «սիրտը» թաքցնելու կարողության ակնարկով):
Այստեղից էլ՝ « Sub rosa» — «Վարդի ներքո» արտահայտությունը՝ խոսակցությունը չբացահայտելու պայմանը՝ հռոմեացիների ժողովների ժամանակ սեղանի վերևում վարդ կախելու ավանդույթից …

Հազարամյակների ընթացքում բազմաթիվ պոետների գովերգած ծաղիկների թագուհին՝ բուրավետ վարդը, Կույս Մարիամի խորհրդանիշը դառնալուց բավականին առաջ, մայրության ու սիրո խորհուրդը մարմնավորող դիցուհիերի՝ Անահիտի ու Աստղիկի խորհրդանիշն էր, ինչպես նաև նրանց համարժեք՝ հունական Աֆրոդիտեի և Ավրորայի (Արշալույսի, Հերայի) խորհրդանիշը, որոնք գլխի, պարանոցի շուրջ ու ոտքերին փռված վարդերով էին պատկերվում: Հերան Արշալույսն էր՝ «առ քերթողս»:

Հայոց դիցուհիների նման, Արշալույսի դիցուհին նույնպես «Վարդամատն» մակդիրով էր բնորոշվում…
Համաձայն Մկրտիչ Ավգերյանի «Առձեռն բառարան Հայկազեան լեզուի» (հրատարակված 1846-ին՝ Սբ.Ղազարում), «Վարդամատնը» Հերան ու Անահիտն էին՝ ըստ քերթողաց:

Կյանքի հավերժական վերանորոգման իմաստով, իր հնգաթև թերթիկների բազմախորհուրդ մեկնաբանություններով վարդի պատկերները դեռևս ն.թ.ա 1600 թվականից Կրետեի մշակույթում ենք հանդիպում, նաև՝ Եգիպտոսում (Թութանհամոնի սարկոֆագում վարդի մի փունջ է եղել):

Թերթիկների 5 թիվը ևս իր իմաստն ուներ՝ որպես իմաստնության ու ներդաշնակության խորհրդանիշ
(Լեոնարդո Դա Վինչիի հայտնի նկարը՝ շրջանում ձեռքերն ու ոտքերը տարածած մարդը (չորս կողմն ու գլուխը՝ հինգ անկյուն), Վերածնության շրջանի մտածողության արգասիքն է՝ Մարդը՝ Տիեզերքի կենտրոնում…

Վերոհիշյալ պատմական թռուցիկ ակնարկից հետո մտաբերենք մեր նախնյաց իմաստնության դրսևորումներից մեկը պարփակած, այսօր էլ մեր շուրթերին հնչող հինավուրց շարականը՝ Նարեկացու թողած «Տաղ Վարդավառին»: Մի հատված՝ գրաբարով և արևելահայերենով.

Շուշանն շաղով լցեալ,
շող-շաղով և շար մարգարտով:
Ծաղկունքդ ամէն շաղ առին,
շաղն յամպէն, ամպն յարեգակնէն…

Շուշանն էր շաղով լցված,
շող շաղով և շար մարգարտով,

Շաղոտվեց ծաղկունքը ողջ.
շաղն՝ ամպից, ամպն՝ արեգակից…

Երկնքից շաղված ցողը՝ բույսերի, հետևաբար նաև կյանքի համար անհրաժեշտ այդ «Շաղը», Կյանքի Աղբյուրն էր:

Ի վերուստ ցողված այդ պարգևը Երկրի, Հողի պարարտության՝ բերք ու բարիքի, ցորենի ու գինու առատությունն էր պայմանավորում նաև (Աստվածաշնչում՝ Ծննդոց, 27:28 և բազմաթիվ այլ հատվածներում՝ ասվածի հավաստումն է):

Այսպիսով, նախորդ գրառման մեջ արծարծված՝ «Համբարձման տոնի» առիթով Լուսնի շողալույսից հետո վաղորդյան շաղով պարուրված ավանդական Ծաղկաքաղն իր իմաստն է ստանում:

Տարբեր առիթներով, հնագույն շրջանից սկսած մինչև մեր օրերը, մարդկանց վրա և այլուր «սրբազան հեղուկի» տեսքով ցողումը՝ նույնպես…

Հ. Սահյանի խորիմաստ տողերը վերհիշելով՝ այս «երաշտ տարիների մի լավ պտուղն» էլ մե՛նք լինենք՝ ծաղկելով-ծաղկեցնելով՝ հանուն գալիք ծաղկուն սերունդների…

ՀՈՐՈՏ-ՄՈՐՈՏ ԼԵՌՆԵՐԻ ԿԱՐՈՏԸ…

19-20-րդ դարերի հայագիտության բնագավառում ծանրակշիռ դեր ունի Ջավախքը, որի ականավոր զավակներից են քառահատոր «Հայերեն բացատրական բառարանի» հեղինակ, հայագետ, գրականագետ, լեզվաբան Ստեփան Մալխասյանը (1857-1947թթ.) և գյուղագիր, մանկավարժ ու հասարակական գործիչ Հովհաննես Մալխասյանցը (1866-1931թթ.):

Վերջինս, իր ու մեր «սիրասուն Ջավախքին» նվիրված՝ գյուղական կյանքի գողտրիկ պատկերներով համեմված պատմվածքների քառահատոր ժողովածուն վերնագրել է «Հորոտ-մորոտ» (հրատարակված՝ 1898-1923թթ.)…

Անհիշելի ժամանակներից Հայկական Լեռնաշխարհի բնակչության հոգում արմատավորված, երբեմնի այնքա՜ն հոգեհարազատ, անուշաբույր այս ծաղիկով լեցուն լեռներով իր «վերքերը ամոքող» մի այլ անվանի հայորդի՝ մեզ ժամանակակից՝ Համո Սահյանը (1914-1993թթ.), գրել է՝

Կարոտել են…

Հորոտ-մորոտ ծաղիկները
Կարոտել են իմ ձեռքերին,
Կարոտել են իմ ոտքերին
Հորոտ, մորոտ կածանները։

Վայրի, բարի այս հավքերը
Կարոտել են իմ երգերին,
Կարոտել են իմ ականջին
Այս շշուկներն ու ձայները…

Սի՛րտ, նրանցից կարոտս առնեմ,
Հետո դառնամ առնեմ նրանց
Ժպիտներն ու արցունքները,–
Առնեմ, դնեմ քո վերքերին,

Որ դու նորից թեթևանաս,
Ապաքինվես ու լավանաս,
Եվ համբուրես, և համբուրես
Հորոտ, մորոտ այս լեռները,

Թռվռալով թողնես գնաս
Քեզ կարոտած,
Քո կարոտած հեռուները։

Հորոտ-մորոտ ծաղիկներով առատ «Հորոտ-մորոտաբույր լեռների» կարոտած կանչին հետևելով, ինքներս պարուրվենք կարոտով և ուղևորվենք պատմության խորքերը՝ հասկանալու համար մեր պոետի երգած կարոտը…

Ազգային ավանդույթների գիտակներն անմիջապես կհիշեն այդ ծաղկի հետ կապված, այսօր էլ սիրված մի տոն՝ հայտնի «Համբարձման տոն» անունով (նաև՝ «Ծաղկաքաղի օր», «Ջանգյուլումի օր», «Ծաղկամոր տոն», «Ճակատագրի տոն», «Կաթնապուրի օր»), որի ճշգրիտ նկարագրությունը կա դեռևս 3.500 տարի առաջվա՝ խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայից հայտնաբերված սեպագիր սալիկներում (Կճուճն էլ հենց «Հարսի» բառով վերծանված)…

Հարսներն ու աղջիկներն արևածագից առաջ յոթն աղբյուրից յոթ բուռ ջուր, հոսող առվակից յոթ տեսակ քար էին հավաքում, լեռներից ու դաշտերից յոթ տեսակ ծաղիկ քաղում և փնջեր կապում (Յոթը դիցերի խորհրդանիշ Յոթ մոլորակների խորհուրդը հիշենք, չմոռանալով, որ «Յոթը» թվով էին Երկինքները (նախորդ գրառումներից մեկում հիշված), նաև՝ ներքևում, շումերական դիցաբանությունից հայտնի՝ «Անվերադարձ ճանապարհով» անհրաժեշտ էր Յոթը պարիսպներում բացված հերթական Յոթը դռներով անցնել՝ Անդրաշխարհին հասնելու համար)…

Ծաղիկների մեջ գերակշռում էր դեղին, փնջաձև ծաղիկներով գինարբուկը՝ հայտնի նաև Կովածաղիկ, «Ջանգյուլում», «Հորոտ-Մորոտ» անուններով, անչափ սիրված հատկապես Մուշում, Սասունում, Վարագում, Կարինում և այլուր՝ որպես «Համբարձման Վիճակի» կարևորագույն ծաղիկներից մեկը:

Մանուկ Աբեղյանը մանրակրկիտ նկարագրել է գարնանային այս տոնն իր հայրենի Աստապատ գյուղում (Վասպուրական Աշխարհի Նախիջևան գավառում), շեշտելով զանազան աղբյուրներից բերված ջրում պատրաստվող թուրմի բաղադրիչ ծաղիկների մեջ մոգական Հորոտ-Մորոտի կարևոր դերը, հարսի տեսքով պատրաստված տիկնիկը՝ պարուրված զարդերով, վզնոցներով, ուլունքներով…
Տոնական ուղեկից երգը հաստատում էր, որ Արևն ու Լուսինն են հյուսել նրա հարսանեկան զգեստը, Ամպերը, Ծովն ու Աստղերն են նրա զարդերը…

Չորեքշաբթի վաղ առավոտյան լռելյայն քաղված ու փարչի մեջ լցված ծաղիկներով «Հարսի կճուճը»՝ «Վիճակի կճուճը» մեծ փնջով՝ «Ծաղկամերով» փակելուց հետո, աստղերը երևալուն պես, թաքցվում էր թփերի տակ՝ «Աստղունքի դրվում», բաց երկնքի ներքո՝ գիշերվա աստղերի լույսով և առավոտյան՝ վաղորդյան ցողով վիճակի ծաղիկներն օծվելով՝ երկնային ու երկրային բարերար հովանավորությունն ստանալու նպատակով, հույսով, որ «Աստղերն իրենց բախտը ցույց կտան»՝

Երկնքի աստղերը թող ցոլան, անուշիկ ցոլան,
Աղոթրան բացվի, լուսը բացվի, ճակատիս գիրը տան…

Նաև՝ հսկելով, որ չփախցնեն տղաները (կարող էին «փրկագին» պահանջել այն վերադարձնելու համար):

Թեև միայն աղջիկների, հարսների մասնակցությամբ կատարվող վիճակը՝ վիճակահանությունը, այդ տարվան նրանց սպասվող իրադարձությունների գուշակությունն էր (ամուսնություն, Մայր հողի կողմից բաշխված նվեր՝ Մայրություն…), այնուամենայնիվ, հետագայում, քրիստոնեության տարածումից հետո, տոնն այլ երանգով ներկայացվեց՝ որպես Քրիստոսի մահից հետո առաքյալների վիճակահանությամբ Հուդային փոխարինող առաքյալի ընտրություն…
( Հողի բերրիության նպատակով, թերևս, գետնին լցվող Կաթնապուրի և մյուս խորհուրդների իմաստն էլ թողնելով անբացատրելի…):

Մ.Աբեղյանի՝ տոնի վերոհիշյալ նկարագրությանն անդրադարձել է ֆրանսիացի լեզվագետ, կրոնների պատմաբան Ժ. Դյումեզիլն իր մի աշխատության մեջ, ուր արծարծել է մեր բուրավետ մոգական ծաղկի՝ «Հորոտ-Մորոտի» ու նրա ակունքը համարվող՝ «Հարութ և Մարութ» հրեշտակների կապին, տպագրված Փարիզում լույս տեսնող՝ «Հայկական ուսումնասիրությունների հանդեսում», 1926 թվականին («Revue des études Arméniennes», 1926, T.6, fascicule 2, էջ 40-79):

Մուսուլմանական հավատքում քաջ հայտնի Հարութ և Մարութ անուններով երկու հրեշտակները Բաբելոնում մարդկանց «մոգություն» էին ուսուցանում, հիշեցնելով, որ նրանց համար իրենք որպես «փորձություն են»…
«Ղուրանի» մեկնիչներն ու զանազան ուսումնասիրողները բազմաթիվ ու տարաբնույթ մեկնաբանություններ են թողել հիշյալ կերպարների վերաբերյալ:

Բրիտանական անգլիկան հոգևորական, լեզվաբան, պատմաբան ու բանասեր William St.Clair Tisdall -ի հաստատմամբ, հիշյալ «Հարութ և Մարութ» հրեշտակները հին հայկական աստվածներ էին, «Հորոտն ու Մորոտը, որոնք պաշտվում էին Հայերի կողմից մինչև քրիստոնեությունն ընդունելը՝ 3-4րդ դարերում («Մուսուլմանական լեգենդների ակունքները», «Les origines des légendes musulmanes», Էջ 24-25):
«Այս առումով, անգլիացի գիտնականը մեջբերում է ժամանակակից մի հայ հեղինակից հետևյալ հատվածը ( Ընտիր Հատվածներ, 1, էջ, 127):
Սպանդարամետ դիցուհու օգնականներից էին Հորոտն ու Մորոտը՝ Մասիս լեռան (Արարատի) կիսաստվածներն ու Ամենաբեղը և, հավանաբար, միաժամանակ նաև այլ դիցեր, որոնք մեզ անհայտ են:
Նրանք բերքատվության ու բերքառատության հատուկ հովանավորներն էին:
Անգլիացի հեղինակը հայկական այս դիցաբանությունը կապում է «Ավեստայի» հետ, նշելով, որ Հորոտ ու Մորոտ անունները նշանակում են առատություն և անմահություն»:

(Հետագայում հիշվող Մասիսի քաջքերն արդյո՞ք նրանց մի յուրատեսակ արձագանքն են …):

Իսլամի քննարկումների առիթով Henri Charles Puech-ը ևս «Հարութ և Մարութ» հրեշտակների ծագումը բխեցնում է հայկական դիցաբանությունից:

Դեռևս 1847 թվականից P. de Lagarde-ը նրանց ծագման համար մատնանշել էր Ավեստայի՝ Amesa
Spenta-ի երկու՝ Հովերետար և Ամերետար՝ Ջրերի ու Բույսերի, առողջության ու բժշկության դիցերին:

Այս տարբերակը հաստատելով, Ժորժ Դյումեզիլը (Georges Dumézil) հիշատակում է միշտ միասին հիշվող «Հորոտ-Մորոտ» ծաղիկը: («Mysticisme soufisme et confréries» էջ 42):

Զրադաշտականության՝ «Սիրո հայացքով» թարգմանվող անվամբ Ամեստա Սպենտայի համարժեքը հայկական դիցաբանության մեջ Սպանդարամետն է՝ Մայր Հողի, Մայր Բնության ու հոգատար, գորովալից Մայրության խորհրդանիշը:

Ինչպես հաճախ, զանազան իմաստներով երանգավորված մեկնաբանվելով, Աստվածաշնչյան թարգմանության մեջ որպես Դիոնիսոսի (Բաքոսի) համարժեքն է ներկայացվել Սպանդարամետը:

Համաձայն Մանուկ Աբեղյանի՝ «Իննակնյան տեղերում» էին Սանդարամետի պաշտամունքի վայրերը և կոչվում էին «Սպանդարամետի դուռ»:

Այն նույնացվում էր Անդրաշխարհի հետ՝ կոչվելով «Սանդարամետ Անդնդոց»:

Տարոնի Քարքե լեռան վրա էր Սանդարամետի պաշտամունքավայրերից մեկը:

Մանրամասները՝ Հասմիկ Հմայակյանի «Դիոնիսոս-Սպանդարամետի աստվածաշնչյան նույնացման շուրջ» ուսումնասիրության մեջ (ՀՀ ԳԱ Արևելագիտության ինստիտուտի Զեկուցումների հրատարակություն, Երևան, 2017թ.):

Ըստ իս, «Հորոտ-Մորոտ» ծաղկի մյուս անունը՝ «Գինարբուկը» հենց այստեղից է ծագել՝ խաղողի, գինու դիցի՝ Դիոնիսոսի ( Բաքոսի) հետ նույնացումից:

Մովսէս Նաճարեանն իր «Լեզուաբանութի՞ւն թէ իմաստասիրութիւն» գիտական հոդավածաշարից մեկում («Ցուլ-Տաւրոսի մռութը «ջրի մէջ» », գրված 22 դեկտեմբերի, 2016) արաբական աղբյուրից մեջբերում է՝

«Հարութ եւ Մարութ հրեշտակները հիւսիսից եկան ու մեզ գիտութիւններ ու օրէնք սովորեցրին (նոյնիսկ թռնելու գաղտնիքը տուեցին)»:

Ուսումնասիրողները հիշյալ երկու հրեշտակներին համադրում են նաև Ենովքի գրքում (գլ.6-10) հիշվող երկու հրեշտակների հետ, որոնց մասին, անվանափոխված, նշվում է.
«Եվ Ազազելը սովորեցրեց մարդկանց պատրաստել թրեր ու սրեր, վահաններ ու կրծքի զրահ, ու նրանց ցույց տվեց մետաղներն ու նրանց մշակման արվեստը, և ապարանջաններն ու վզնոցները, և աչքերի շուրջ նկարելու արվեստը և կոպերը գեղեցկացնելը, գեղեցիկ ու թանկարժեք քարերը և գույների բոլոր երանգները»: («Les origines des légendes musulmanes» (էջ24)):

Մինչև 3-րդ դարն Աստվածաշնչում ներառված «Ենովքի գիրքը»՝ ֆրանսիական համբավավոր գիտական բարձրագույն հաստատությունների դասախոս Պիեր Ժովանովիչի (Pierre Jovanovic) հաստատմամբ՝ շումերական տեքստերից է կրկնված…

Ն.թ.ա 596 թվականին, Արարատյան թագավորության (Բիայնիի, Ուրարտուի) անկումից հետո Բաբելոնում հաստատված՝ « Հայկական հինավուրց «Արամագի» Մոգության Գիտությունների Դպրոց-Միաբանության Քուրմ Հարութ Այանցու և իր օգնական-պատգամախոսուհի Մարութի» գործունեության մասին է հիշատակել վերջերս Քուրմ Յարութ Առաքելեանն իր գրառումներից մեկում (իր էջում՝ 15.08.2019 և «Արեւորդիներ-Բարեպաշտներ» էջում, 14.08.2019), նշելով, որ ճնշվող ժողովրդին՝ ինքնապաշտպանության նպատակով, մոգության արվեստին էին նրանք հաղորդակցում:

Քուրմ Հարութի միաբանությունը հետագայում, ն.թ.ա 189 թվականին, վերադառնում է Մեծ Հայքի Մոկս գավառ, ուր գոյատևում է մինչև 301 թիվը, երբ օրվա Կենդանի Հավատար Քուրմ Միհրան Մանավազյանը զոհվում է քրիստոնյաների ձեռամբ, որից հետո իր երկու աշակերտները՝ Քուրմ Հարմա և Քուրմ Արտա Մանավազյանները, Միաբանությունը տեղափոխում են Պարսկաստան՝ իրենց հետ տանելով Անահիտ Դիցամոր պաշտամունքը:

Բաբելոնի հայտնի «Քաղդեացի քրմերի»՝ հայկական ծագման պարզաբանումից զատ հիշենք նաև, որ դեռևս շումերական դիցաբանության մեջ Ջրհեղեղից հետո Էնկին (Էան, Հայան) էր Մեծ Մոր (Մայր դիցի) հետ արարել մարդկությանը՝ նրան հաղորդելով իմաստնության ու մոգության գաղտնիքները՝ իր Յոթն Իմաստունների օգնությամբ (ինչպես տեսնում ենք՝ ավանդույթն հետագայում շարունակվել է)…

Հազարամյակների հուշերով լի հողից սնվելով՝ ամեն գարնան հետ ծաղկող Հորոտ-Մորոտն իր անսկիզբ ու անվերջ պատմությունն է շարունակում, ապրեցնում ու արբեցնում «մեզ կարոտած ու մեր կարոտած» հեռուներից եկող՝ գինարբուկի իր բուրմունքով, մտովի տեղափոխելով մեզ դեպի Մարութա սարն ու վեհափառ լեռները՝ մեզ հաղորդակցելու այնտեղ պարփակված հոգևոր գանձերին …