«…Ամեն մարթ չի՛ կանա խըմի՝ իմ ջուրըն ուրիշ ջըրեն է…» ( Սայաթ-Նովա, 1753թ.)
Ջրհեղեղյան ջրերով Հին Աշխարհից վերածնված Հողում Ջուրն է փառաբանվում այսօր՝ իր խորհուրդի համաշխարհային հնչողությամբ…
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր բոլոր հավատալիքներում կյանքի արարման, սրբագործման, մաքրազերծման, չարից պաշպանող ուժով օժտված կենարար հեղուկն այս թող Վերածնունդի՛ կոչի Ջրերի Երկիրը, մեր քնարերգուների երազի հինավուրց ու նորօրյա Նաիրին՝ իր Բյուրակնյա նախաստեղծ անաղարտությունը վերադարձնելով կապուտաչյա Սևանին…
Ջուրը ցողելով թե ջրում ընկղմվելով՝ հոգևոր մի նոր վերելքի մաղթանքով…
Չգիտեմ, թե այսօրվա Երևանը որքանո՛վ է հիշեցնում տասնամյակներ առաջվա մեր հրաշալի տուֆակերտ մայրաքաղաքը: Սակայն Հայաստանում ու նրա արդի սահմաններից հեռու մնացած հողին հազարամյակներ ի վեր մեր նախնյաց ձեռամբ հոգի ու շունչ առած Տուֆն, իր մեջ ամփոփելով, սերունդներին է փոխանցել վաղնջական ժամանակներից ձգվող դյուցազնական անսկիզբ ու անվերջ մի պատմություն…
Երևանից 25 կիլոմետր հեռավորությամբ, Աշտարակ քաղաքի մոտակայքում, բրոնզեդարյան ժայռակոփ հսկայական մի համալիր՝ Ագարակի բնակատեղին, բացահայտվեց տարիներ առաջ կատարված ճանապարհաշինական աշխատանքների ընթացքում՝ գրավելով մասնագետների ուշադրությունը:
Արագածի հարավային կողմում խոյացող պղնձագույն ժայռաբեկորներով, 200 հեկտարի վրա տարածվող հնավայրում Հայաստանի ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արշավախմբի կողմից 2001 թվականից իրականացվող պեղումներն ի հայտ բերեցին այս հազվագյուտ հնավայրի չափազանց կարևոր դերը:
Խեթական մշակույթից քաջ հայտնի համանման սրբավայրի առկայությունը փաստելուց բացի (խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայի, Յազիլիկայայի, Ասար Կալեի նմանությամբ), ուշագրավ այս բնակատեղիում ն.թ.ա 2.900-2.700 թվականներով թվագրվող խեցեղենի նմուշները, Ուրարտական և հետագա շրջաններից գտածոները, ն.թ.ա 4-3-րդ դարերով թվագրվող գինեգործական կառույցների հետքերը վկայում են այստեղի շարունակական բուռն կյանքի մասին (այսօր էլ խաղողագործության կարևոր կենտրոններից է շրջանը):
Բնությանը ներդաշնակորեն սերտաճած այս սրբավայրում ծիսական կառույցների շարքը լրացնում են ժայռափոր խորշերը, տուֆի հարթակների վրա տարածվող, զանազան նշանակության շինվածքները…
Ուշ բրոնզեդարյան տասնյակ հարյուրավոր հին բնակավայրերի գոյությունն ապացուցում է բնակչության զարգացած կենսամակարդակը Հայկական Լեռնաշխարհում:
Միայն Սևանի ավազանում հիշյալ շրջանից հարյուրի հասնող բնակատեղիներ կան, մյուսները սփռված են Արարատի ու Արագածի փեշերին, Ջավախքում, Արցախում, Շիրակում, Վասպուրականում և հարակից ու հեռավոր շրջաններում:
19-րդ դարից սկսած պեղումները հետագայում արգասավոր եղան՝ 1960-ականներին Մեծամորի՝ ն.թ.ա 3-րդ հազարամյակի ձուլարանների հզոր կառույցների ավերակները, հանքանյութերի հարստացման համակարգերը՝ մեծ ու փոքր առվակներով, հսկա ժայռափոր «տաշտակներով» ու ամբարներով՝ մետաղ և այլ նյութեր հալելու բազմաթիվ մեծ ու փոքր հնոց-ձուլարաններով, որոնք վկայում են երկրի արտադրության բարձր ուժն ու կարողությունը:
Նմանատիպ մի հնավայր է հայտնաբերվել և Զոդում՝ Սոդքում, պատմական Ծավդեքում, ուր, համաձայն Խորենացու, Հայկ Նահապետի ժառանգներից՝ Սիսակի սերունդներն էին (Ծավդեք-Ծոդ-Սոդք- այսօր՝ Զոդ):
Ծովի մակերևույթից 2.200-2.500 մետր բարձրության վրա գտնվող այս հրաշալի տեղանքում գտնվել են ոսկու հանքամշակման առնվազն 3.500 տարվա վաղեմության հետքերը՝ հանքաքարը կոտրելու, մանրացնելու սանդեր, լվանալու «քարե տաշտեր», հանքաքարի թափոնների մեծ ու փոքր բլրակներ ու փոսեր…
JORC ստանդարտներով 2005 թվականին գնահատված մինչև 80 տոննա ոսկու պաշարներով այս գանձարանի վերջին տարիների շահագործման (թալանի) արդյունքում ծանր մետաղները, թունավոր ապարները՝ մկնդեղի, քրոմի, կադմիումի տեսքով, գետերի միջոցով հայտնվում են Սևանա լճում՝ պատճառելով անդառնալի հետևանքներ (ստորև՝ որոշ լուսանկարներ)…
Բրոնզեդարյան Հայաստանի կարևորագույն հուշարձաններից է և Կարմիր Բլուրի նախաուրարտական բնակատեղին՝ հայտնի ուրարտական Թեշեբաինի քաղաքի փլատակներով:
Լճաշենում, Արթիկում, Լորուտում հայտնաբերված սակրերը, տարբեր մետաղներից պատրաստված մանյակները, կենցաղային, ռազմի, պաշտամունքային իրերը համանման են Ուգարիթի, Մարի քաղաքի, Մեգիդդոյի, Գազայի, Բողազքյոյի հնագիտական գտածոներին (մանրամասները՝ «Հայաստանի հնագիտական հուշարձանները. Հ.Ա.Մարտիրոսյան, Ուշ բրոնզեդարյան բնակավայրեր և դամբարանադաշտեր», գրքում, ՀՍՍՀ ԳԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ, Երևան 1969, էջ 36):
Ն.թ.ա 7-րդ հազարամյակից հայտնի մետաղագործության կարևորագույն կենտրոնում՝ Հայկական Լեռնաշխարհում, մետաղամշակման ընձեռած հնարավորությունը տնտեսական, ռազմական գերակայության գրավականն էր:
Շենգավիթի, Գառնիի, Նախիջևանի բրոնզաձուլական կաղապարները (կոթավոր կացիններ…), հիշյալ բնագավառի խոշոր առաջընթացի վկայությունն են:
«Հուրի Երկիրը», ինչպես անվանում էին Նաիրի Երկրների միությունը որոշ արձանագրություններում, հետագայում՝ Ուրարտուն (Հուր Արտուն)՝ Բիայնան, Արարատյան Թագավորությունը, նրա բնակիչները՝ Հուրիները, իրենց նախահայր նահապետ հիշվող Հայկը՝ ըստ Խորենացու՝ Հապեթոսթյան, հունական դիցաբանությունից քաջ հայտնի՝ կրակի ու մետաղագործության տիրակալ-դիցի՝ Հեփաիստոսի (Հեփեստոսի, Հապեթոսի) սերնդից, ու նրա այսօրվա ժառանգներն իրենց իսկական պատմությունը «կռելու և կոփելու» հսկայական գործն ունեն…
Բրոնզեդարյան Հայաստանի այսօրվա փոքրիկ, բայց հզորաշունչ պատառիկների մի քանի լուսանկարները՝ ստորև…
ԱՆՄԱՀՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՆՈՒՄՆԵՐԻ ՈւՂԻՆԵՐՈՒՄ՝ ՀԻՆ ԱՇԽԱՐՀԻ ԻՄԱՍՏՈՒՆՆԵՐԻ ՈւՂԵԿՑՈՒԹՅԱՄԲ ….
Խորը երախտիքով՝ գրառումս նվիրում եմ պապիս՝ Ավետիս Ավետիսյանին, մանկուց ինձ փոխանցած իր իմաստնության համար: Ումից առաջին անգամ դեռևս չորս տասնամյակ առաջ լսել եմ «Զօրաց քարերի» մասին, իր իսկ հատուկ բացատրությամբ ու շեշտումով, որ «Զօրքը» հնում նաև «Աստղեր» իմաստն ուներ (ինչպես հաստատում են հնագույն տեքստերն ու հայերենի բառարանները):
Անցյալի քաղաքակրթություններն անհնար է ուսումնասիրել՝ անտեսելով տվյալ դարաշրջանում ստեղծված գրավոր հիշատակությունները, զանազան տեքստերը:
Միայն տվյալ ժամանակահատվածի մտածողության ողջ համակարգին ծանոթ լինելով է հնարավոր ըմբռնել ստեղծված կառույցների էությունն ու նշանակությունը:
Տիեզերքի, նրա մի մասնիկի՝ մեր Երկիր մոլորակի ու նրա բնակչի՝ Մարդու արարման, էության ու բնույթի զանազան հարցերն հետաքրքրել են մարդուն վաղնջական ժամանակներից: Դա են վկայում հազարամյակների խորքից եկած գրավոր տեքստերը՝ «Գիլգամեշից» մինչև Հերմես Եռամեծ… ու այսօրյա ուսումնասիրությունները: Մեր ժամանակակիցներից ոմանց այդ փնտրտուքները բերում են Երևան՝ Հին ձեռագրերի անգնահատելի պահոցը՝ Մատենադարան, քանզի այստեղ են պահվում անցած հեռավոր դարերում կրկնօրինակված հազվագյուտ ձեռագրեր, որոնցից ուսումնասիրվել ու նաև ֆրանսերենով թարգմանվել են ֆրանսիացի վաստակաշատ հայագետ, ակադեմիկոս Ժան-Պիեր Մահեի տքնաջան աշխատանքի շնորհիվ…
Հիշյալ մատյանների շարքում բացառիկ ուշադրության է արժանի հնագույն, իմաստուն մի երկ, առավելապես ուշ միջնադարում սիրված ու տարածված՝ «Զմրուխտե քառասալիկ» կոչված տեքստի ամենավաղ տարբերակներից մեկը, ուր Աստծու, Հոգու, Մարդու և Գիտակցության մակարդակի շուրջ ձևակերպումներն են…
Եգիպտական մի տաճարի գաղտնարանում (կամ իր՝ Հ.Եռամեծի դամբարանում) զմրուխտե թիթեղի վրա փորագրված՝ Հերմես Եռամեծին վերագրվող հիշյալ տողերում (լատիներենով՝ «Tabula Smaragdina»), հնագույն թաքնագիտության պատառիկներն են, ուր հակիրճ, մոտ 12 այլաբանական ձևակերպումներով մակրոկոսմոսի և միկրոկոսմոսի հայտնի փոխհարաբերությունն է:
Ահա գրվածքը՝
«Ճշմարիտ եմ ասում, առանց կեղծիքի, հաստատ և շատ իրական՝
Այն ինչ ներքևում է, նման է նրան, ինչ վերևում է, իսկ այն, ինչ վերևում է նման է նրան, ինչ ներքևում է։
Եվ այդ ամենը միայն նրա համար է, որ իրականանա մեկ ամբողջական գոյի հրաշագործությունը։
Եվ այսպես բոլոր գոյերն առաջացան այդ Մեկից Կատարյալի միջոցով՝ այդպես բոլոր գոյերն առաջացան այդ միակ էությունից՝ հարմարվողականությամբ:
Նրա հայրը Արևն է, իսկ մայրը՝ Լուսինը։ Քամին նրան իր ընկերքում է կրել։ Նրա ստնտուն Երկիրն է։
Այդ էությունը ամենայն կատարելության հայրն է ամբողջ տիեզերքում։
Նրա ուժը կամ հզորությունն ամբողջական է մնում, երբ նա հողի է վերածվում։
Դու կբաժանես հողը կրակից, կոպիտը նուրբից հմտորեն ու մեծ արվեստով։
Այդ էությունը ելնում է երկրից դեպի երկինք և կրկին վերադառնում է երկրի վրա՝ ընկալելով աշխարհի ստորին և վերին մասերի ուժը։ Այդպես դու ամբողջ աշխարհի փառք ձեռք կբերես։ Այդ պատճառով քեզանից կհեռանա ամեն տեսակի խավարը։
Այդ էությունը բոլոր ուժերի ուժն է, քանզի այն հաղթում է ամենանուրբ գոյը և թափանցում ամենակարծր գոյի մեջ։
Այդպես է արարված աշխարհը։
Այստեղից են առաջանում բոլոր հարմարվողությունները։
Այդ պատճառով ես կոչվեցի Եռամեծ, քանզի տիրապետում եմ տիեզերական Փիլիսոփայության երեք մասերին:
Սակայն լռում եմ, վերջացնելով այն, ինչ ուզում էի ասել Արևի գործունեության մասին»։ (Վերջին նախադասությունը՝ մի այլ տարբերակով՝ «Այն, ինչ ասացի Արևի գործողության մասին, կատարված է և ավարտված»:
16 -րդ դարից սկսած վերոհիշյալ տեքստն ուղեկցվել է մի խորհրդանշական պատկերով ( էմբլեմայով, լուսանկարը՝ ստորև), որի վրա լատիներենով գրված է՝
«Այցելիր Երկրի խորքը և այն ճշգրտելիս (քեզ ուղղորդելով,Կ.Ա.) կգտնես թաքնված քարը»: (Հնուց ի վեր հայտնի՝ «Ծանի՛ր զքեզ» պատվիրանն է՝ «Ճանաչի՛ր ինքդ քեզ ու դու կճանաչես տիեզերքն ու աստվածներին): ( «Visita Interiora Terrae Rectificando Occultum Lapidem» (visite l’intérieur de la Terre et en te rectifiant tu trouveras la pierre cachée):
Այս նախադասության բառերի առաջին տառերը կազմում են «VITRIOL» բառը, որը ծծմբաթթվի հին անվանումն է (հայերենում՝ «Արջասպ»):
Պատկերի վերին մասում՝ Արեգակն ու Լուսինը «լցվում են» մերկուրի խորհրդանիշից վեր գտնվող գավաթում: Նրանց շուրջ՝ իրենց հետ համադրվող չորս մոլորակներն են՝ կազմելով յոթ լուսատուները՝ յոթ մետաղներով:
Հայկական Լեռնաշխարհում (Գեղամա լեռներում և այլուր՝ ժայռապատկերները …), առնվազն դեռևս ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակից աստղային երկնքի իմացության ապացույցները կան…
Արեգակնային համակարգի վերոհիշյալ ոճավորված սխեմատիկ պատկերն է նաև նրանից հազարամյակներ առաջ ստեղծված՝ Լճաշենից պեղված՝ բրոնզե քանդակը՝ (Հայաստանի Պատմության թանգարանում, լուսանկարը՝ ստորև), որին համանման պատկերներն առկա են և միջնադարյան հայկական ձեռագրերում:
Քրիստոնեական աստվածաբան Կղեմենտ Ալեքսանդրացին նշում է, որ Հերմես Եռամեծի՝ աստղաբանական-տիեզերական և աստվածաբանական 42 գիրք գոյություն ունի, որոնցից 36-ը եգիպտական փիլիսոփայությունն է, մյուս 6-ը՝ բժշկական:
«Հերմետիկ» կոչված ուսմունքի վերոհիշյալ թռուցիկ անդրադարձի առիթը նրա մի մասը հանդիսացող ախտարքն էր՝ աստղաբանությունը, աստղագուշակությունը (նաև աղթարք ձևով է գրվում, «աստեղք», «աստղեր» է նշանակում): «Ախտարք կամ քավդեություն, որից էլ քաղդեացիներին ժամագետ, ծննդոցք էին կոչում», («Արուեստ բանական կամ տրամաբանութիւն», Վենետիկ, 1825, էջ 5):
Ի տարբերություն աստղագիտության, այն Տիեզերքի նյութական բաղադրիչների, ֆիզիկական փոխհարաբերությունների ուսումնասիրությունը չէ, այլ՝ տիեզերական մարմինների՝ բնության ու մարդու (նրա ճակատագրի) վրա ունեցած ազդեցության հավատալիքների ուսմունքն է, որն հետագայում քրիստոնեությունը մերժել ու ժխտել է:
«Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում «Ախտարք»-ի բացատրությունն է՝ աստղահմա, ծննդաբան, աստղագետ, գուշակ, որը ծննդյան ժամին աստղերի դիրքով բախտն է գուշակում:
Կենդանակերպի Համաստեղությունների և մոլորակների միջոցով աստղագուշակության խալդական արվեստի մասին հիշել է Անանիա Շիրակացին՝ 7-րդ դարում:
Պահպանվել են նրա բազմաթիվ աշխատությունները՝ «Տիեզերագիտությունը», «Կենդանակերպի համաստեղությունների մասին», «Ամպերի և մթնոլորտային նշանների մասին», «Արեգակի ընթացքի (շարժման) մասին», «Երկնքի շրջագայությունների (օդերևութաբանական երևույթների) մասին», «Ծիր կաթինի մասին»…
Հայ միջնադարյան մշակույթի անխոնջ մշակներից է վայելչաբան Հովհաննես Երզնկացին (Պլուզը, 13-րդ դար)՝ հնագույն ժամանակների պաշտամունքային նշանավոր հոգևոր կենտրոնի՝ Եկեղյաց -Դարանաղյաց գավառի հինավուրց մի կենտրոնից՝ Երզնկայից: Նա հռչակվել էր «Գերիմաստ վարդապետ» տիտղոսով և զարդարվել սրբության պսակով:
Շրջագայելով սելջուկյան, մոնղոլական արշավանքներից բզկտված ու տարանջատված ողջ Հայաստանում (Անիում, Կարինում, Կիլիկիայում, Տարոնում…), ազգի լուսավորության ու հոգևոր դաստիարակության գործով է զբաղվել, իր խորիմաստ ու հմուտ խորհրդածություններով ու քարոզով վերականգնելով գիտության, փիլիսոփայության, տիեզերագիտության, տոմարագիտության, բժշկագիտության և այլ բնագավառներում արված ձեռքբերումները (Հովհ․Երզնկացի «Յաղագս երկնային շարժման, Յաղագս երկնային զարդուց»)…
1792 թվականին Նոր Նախիջևանում հրատարակվել են նրա տիեզերագիտական արձակ ու չափածո աշխատությունները:
Վերհիշելով աստղաբանական հնագույն սեպագիր տեքստերը, որոնց անդրադարձել էինք նախորդ որոշ գրառումներում, շեշտելով գուշակությունների կարևորությունը նաև բժշկության մեջ (Տիրի «Երազամույն տաճարները), երկրի տնտեսական ու քաղաքական կյանքում վճռորոշ հարցերի ընդունման գործում, երիցս իմաստավորվում է «Զօրաց քարերի» (Աստղերի քարերի) դերն ու նշանակությունը՝ աստղալից երկնքի ուսումնասիրության կարևոր գործում…
Մաշտոցյան գրչի առաջին պատգամը՝ խիստ արդիական ու հավերժ իմաստուն՝
«Ճանաչել զիմաստութին և զխրատ…»
Լուսանկարներում՝ 1. Լճաշենից հայտնաբերված՝ Արեգակնային համակարգի ոճավորված պատկերը
2. «Զմրուխտե քառասալիկի» տեքստն ուղեկցող պատկերը
3. «Զմրուխտե քառասալիկի»՝ ժայռին փորագրված լատիներեն տեքստի պատկերով նկարազարդում 1610 թվականի մի հրատարակությունից (գերմանացի ալքիմիկոս Հենրիխ Կունհարտից)
Իմաստուն Հայուհիների կրթության երջանիկ առաքելության և հաջողության մաղթանքով…
(որպես «Բարի գալուստ»՝ նորաստեղծ «Հայ կնոջ խորհուրդը և դիրքը անցյալում, այժմ և սպասելիքի մեջ» էջին… (Հանճարեղ Սևակի և հանճար ծնած՝ իր Մոր օրհնությամբ…)
ՀԱՅՈՒՀԻՆԵՐԸ
Լոկ իրե՛նց հատուկ բյուր անուններից
Գալիս է բույրը հին-հին դարերի,
Անգին քարերի,
Պարտեզի, շոգի ու խոնավության,
Երկնքի, հողի ու խոնարհության,
Մինչդեռ փեշերից՝
Բույրը թարմ հացի,
Հոտը խնձորի կամ սերկեվիլի,
Որ քուն են առնում նրանց փոթերի ու դարսերի մեջ՝
Հայրական տնից բերած սնդուկում…
Ու մեր ճաշերը նախ նրանց տաքուկ շնչով են եփվում:
Իսկ եթե նրանց գլխաշորերից դեղ-դարման սարքվեր՝
Անպարկեշտություն կոչված ախտը հին կբուժվեր իսպառ…
Բարեխառն գոտուց հեռու ապրելով՝
Մենք միշտ բարեխառն օդ ենք ներշնչում մեր տների մեջ՝
«Ես Մեկն եմ, որ դառնում է Երկու, որը դառնում է Չորս:
Ես Չորսն եմ, որ դառնում է Ութ, և Մեկն եմ, որը պահպանում է նրանց»…
Եգիպտոսում՝ Ամոնի 22-րդ դինաստիայի մի քրմի դամբարանին (սարկոֆագին) հավերժացրած այս իմաստնության մեկնաբանությանն անդրադարձել են շատերը:
Տիեզերական ներդաշնակության հիման վրա արարված Աշխարհի իմացությամբ հնարավոր էր ընկալել նաև ողջ Արարչագործչությունը, քանզի, համաձայն հին տեքստերի, «Արարիչը նման է իր կողմից արարվածներին»:
Լույսն է ցրում խավարը…
Եվ Լույսի աղբյուրը՝ Արեգակն իր առօրյա վերածնունդով կենսական ու հոգևոր ուժերի, Կյանքի հավերժական վերանորոգումն ու վերածնունդն էր խորհրդանշում:
Մարդու ծնունդն էլ, ծագող արևի նման, սրբազան արարման խորհուրդն ուներ (հատկապես, Ջրհեղեղով կործանումից հրաշքով փրկվածների սերունդների համար):
Հնագույն աշխարհի բոլոր դիցարաններում այլաբանական տարբեր խորհրդանիշներով պատումներում կյանքի արարման զանազան դրսևորումներն են:
Կենաց Աղբյուրի ու Կենաց Ծառի պատկերներով՝ Կյանքի հարատևումն ու փառաբանումն էր գովերգվում:
Հայտնի հնագույն գրավոր աղբյուրներում («Գիլգամեշ» էպոսում), Հին Արևելքի ողջ մշակույթում արդեն «Սրբազան ծառն» ամենուր է:
Եվ, պարզապես «Ծառի պաշտամունք» լինելուց բացի, առավելապես, այն տիեզերաբանական իմաստ ունի:
Որպես Երկնքի ու Երկրի միջև կապ՝ Կենաց ջուրն էլ կար, որն իր սրբազան բնույթով մաքրագործելու հատկության շնորհիվ ցայսօր էլ գործածվում է կրոնական և այլ տոների ժամանակ:
Վաղնջական ժամանակներից մեհյաններում գործածվող անուշաբույր յուղերին այսօր մյուռոնն է փոխարինել՝ խորհուրդի որոշ փոփոխությամբ:
Հին աշխարհի բազմաթիվ պատմիչներ (այդ թվում և՝ Խորենացին), օգտվել են ն.թ.ա 4-րդ դարում ապրած՝ բաբելոնյան քուրմ Բերոսի մատյանից, ուր կարևոր հիշատակություններ կան Ջրհեղեղից առաջ և հետո ընկած ժամանակաշրջանի մասին:
Ի հավելումն Հին Կտակարանի հայտնի հատվածի, Բերոսը ևս, որպես տապանի հանգրման վայր Հայաստանն է նշում, ավելացնելով մի կարևոր դրվագ, որը բացակայում է նախորդ տեքստում (Հին Կտակարանում):
Տապանից դուրս գալուց հետո, ի վերուստ հնչող մի ձայն հայտնում է վերապրածներին, որ իրենք Հայաստանում են գտնվում և, ջրերի նվազումից հետո, վերադառնալով Սիպար քաղաք՝ հողի տակ թաղված «բոլոր սալիկները՝ առաջինը, միջինը և վերջինը, հանելով պիտի վերստին վերադարձնեն մարդկությանը»:
Այսինքն, արհավիրքից հետո նախաջրհեղեղյան իմաստնությունը վերագտնվել, փոխանցվել ու կիրառվել է հետագայում ևս…
Շումերական դիցաբանությունից հայտնի՝ նախաջրհեղեղյան «Յոթ իմաստուննե՛րը» չէին այլևս իմացության տարածողները:
Համաձայն սեպագիր տեքստերի, Ջրհեղեղի ժամանակ նրանք վերջնականապես վերադարձել էին Ափսուի խորքերը (Ափսուն համընդհանուր Ծովն էր, որը պատկերացվում էր որպես ջրով լցված «ափսեի» նման գոգավոր հարթություն, այնպես որ, մեր առօրյա գործածվող գոգավոր «ափսեն» (տատիկների խոսքով՝ «թեփսին»), վաղնջական ժամանակներից է գալիս…):
Ն.թ.ա 1-ին հազարամյակի վերջին, Բաբելոնի արքա Նաբուգոդոնոսոր Ա-ն իրեն համարում էր «Ջրհեղեղից պահպանված մի հատիկ»:
Ասորեստանի տիրակալ Ասուրբանիպալը (ն.թ.ա 7-րդ դար), ինքն իրեն գովաբանում էր՝ «Ադապա Իմաստունի արվեստի իմացությամբ, որը գաղտնի գիտություն էր». «Ես հետևում եմ Երկնքի ու Երկրի նշաններին… Ջրհեղեղից առաջ քարերի վրա գրված տեքստերն եմ վայելում»:
Հին Եգիպտոսում ևս հպարտանում էին նախաջրհեղեղյան իմացությանը տիրապետելու համար:
Վերոհիշյալ արքաների հզոր ժամանակակիցները (և նրանցից հազարամյակներ առաջ էլ) մեր հեռավոր նախնիներն էին՝ Հայկական Լեռնաշխարհի ու նրա շուրջ տարածվող հսկայական տարածքների բնակիչները, Պորտասարի ստեղծողներն ու լույսի կրողները…
Պորտասարի քանդակներից
Ինչպես այսօր՝ կրոնական տեքստերը բազմաթիվ խորհրդանշական պատկերներով ու այլաբանական ասացվածքներով են համեմված, այնպես էլ վաղնջական ժամանակներում՝ հիմնական ասելիքն ու միտքը արտահայտվում էին այլաբանորեն՝ կիրառելով զանազան խորհրդանիշներ:
Միջագետքից՝ Եգիպտոս, Հունաստան, հետագայում՝ քրիստոնեական արվեստում, Ծառն առկա է իր հարուստ պատկերագրությամբ ու խորհրդավոր իմաստով՝ համադրվելով կյանքի, ջրի, կնոջ, բեղմնավորման գաղափարի հետ:
Հայացքները երկնքին ու աստղերին հառած՝ հին աշխարհի իմաստունները պատվիրում էին նաև՝ «Ծանի՛ր զքեզ», Դելփյան տաճարին փորագրված, Քիլոնին վերագրվող իմաստուն ասույթը՝ «Ճանաչի՛ր ինքդ քեզ»…
Աշխարհի գրեթե բոլոր ծայրերում առկա «Կենաց Ծառի» խորհուրդը կապվում էր կենսական չորս տարրերի հետ:
Հողը նրան սնում է, Ջուրը՝ շրջանառվում նրանում, Օդն ու Արեգակի Լույսը՝ կերակրում, նրա երկու փայտի շփումը Կրակ է առաջացնում…
Խտացնելով այս հատկություններն՝ այն դիտվում է որպես կենդանի Տիեզերքի մանրակերտ, վերածվելով անմահության խորհրդանիշի:
Պորտասարը, որպես Ջրհեղեղից հետո մարդկության Ծնունդի, Վերածննդի վայր՝ Դրախտավայր, իր քանդակներում Կյանքն էր փառաբանում (հետագայում դառնալով բազմաթիվ սերունդների մեծ սրբատեղին):
Պորտասարի քանդակներից
Պորտասարի քանդակներից
Հսկայական քարասալերի բարձրաքանդակներն ասվածի ապացույցն են (լուսանկարները՝ ստորև):
Հետագայում ևս, Աստվածային արարումը՝ Կյանքի գովերգը պահպանվեց՝ ծիսական արարողության տեսքով:
Կյանքի, մշտանորոգ բուսականության հարատևությանն առնչվելով՝ Վերածննդի ու կենաց հավերժության խորհրդանիշ է դառնում ծառը՝ օժտվելով սրբազան բնույթով:
(Կյանք պարգևող՝ կնոջ ընկերքի, պորտալարի ու ծառի զարմանալի նմանությունը, անշուշտ, ծանոթ էր վաղնջական ժամանակներից):
Կարաթեպեից (Ադանայից, Կիլիկիայում) հայտնաբերված՝ Արմավենու կողքին կերակրող Դիցուհին (ն.թ.ա 7-րդ դար) ասվածի հավաստիքներից է :
Ծառի, մասնավորապես, արմավենու հետ «Սնուցող մոր»-դիցուհու կերպարի նույնացնումն ակնհայտ է ն.թ.ա 13-12-րդ դարերի եգիպտական մի բարձրաքանդակում, ուր հենց ծառի մեջ, սերտաճած է պատկերվում դիցուհին (լուսանկարները՝ ստորև):
Արմավենու արհեստական փոշոտման արարողությունը վաղուց էր հայտնի Միջագետքում, բնականաբար, Բիայնիում՝ Ուրարտուի, Վանի Արարատյան թագավորությունում՝ մեր Երկիր Նաիրիում՝ ևս (հիշենք, որ Ուրարտական արքաներն իրենց տիտղոսներում նշում էին նաև՝ «Բիայնիի և Նաիրի Երկրների արքա», երկրի տարբեր մասերն էին այդպես կոչվում):
Կնոջը խորհրդանշող՝ արմավենու արհեստական փոշոտման ծեսը աքադերենով «Rabakum» էր կոչվում՝ այդ նույն իմաստով գործածվելով նաև հենց կնոջ բեղմնավորման նշանակությամբ:
Ուշագրավ է Բիայնիի թագավորության գլխավոր դիցի՝ Հալդիի պատկերը՝ մի ձեռքում՝ սրբազան հեղուկը պարունակող թասը (որը փոխարինել է սրբազան հեղուկով սիտղին (situle)), մյուսում՝ մայրիի կոնը (գուցե և նրա ու կենսաբանական՝ «օձաձև» հեղուկի գլխի նմանության իմաստն ակնարկող ):
Մայրու կոնը սրբազան հեղուկի մեջ ընկղմելով ջրի ցողումը երկրի բերրիությունն ու ի վերուստ ակնկալվող հովանավորությունն ապահովելու իմաստն ուներ (նմանատիպ տեսարանի ենք ականատես լինում նաև մերօրյա եկեղեցական արարողությունների ժամանակ՝ ի նշան օրհնության):
«Կենաց Ծառը»՝ Կյանքի Ծառը, Կյանք Պարգևող Ծառը, բառիս բուն և պատկերավոր իմաստով, բացահայտելու, պատմելու շատ բան ունի դեռևս …
Հ.գ. Մարմնակազմական-կենսաբանական որոշ մանրամասներով լուսանկարները՝ համեմատությունն առավել ակնբախ դարձնելու նպատակով…
Ջրի, բեղմնավորմանը նպաստող Սրբազան Ջրի՝ և «Օձի» արտաքին նմանությունից ծնված խորհրդանիշի քննարկումն էլ՝ այլ առիթով…
Խորախորհուրդ իմաստնություն բոլորիդ…
Հ.գ. Ստորև լուսանկարներում՝ Աննի և Ժան-Պիեր Մահեի՝ «Հայաստանը՝ դարերի փորձություններում» գրքից վերցված, «Ուրարտական շրջանի» մի լուսանկար՝ իր բացատրությամբ.
«Միջագետքում և հարակից երկրներում Կենաց ծառի հետ կապված ծիսակատարության մեջ էական դեր ունեցող՝ ծիսական՝ մասնակի ոսկեզօծ արծաթե դույլ» (ն.թ.ա 9-րդ դարի վերջ, Museum zu Allerheiligen, coll. Ebnöther, Schaffhausen)
1980 թվականին Իրաքում՝ Մոսուլի ջրամբարի կառուցման հետևանքով, հնագիտական մի ընդարձակ վայր ընկղմվեց ջրի տակ:
Արդեն 2010 թվականից հայտնաբերված հնավայրում, ավաղ, պեղումներն անհնար էին դարձել:
Երեկ, Տուբինգենի համալսարանի մասնագետների հայտարարությամբ, գերմանացի ու քուրդ հնագետների կողմից բացահայտվել է 3.400 տարվա վաղեմության բրոնզեդարյան պալատական հսկայական մի համալիր՝ Կեմյունի պալատը:
«Վերջին տասնամյակներում տարածաշրջանի ամենակարևոր հայտնագործությունն է սա»՝ հնագետ Հ.Քասիմի բնորոշմամբ:
Այն վերագրվում է ն.թ.ա 15-14-րդ դարերում Միջագետքում իշխող հսկայական կայսրությանը՝ հուրիների Միտանիի (Մայր Տունի) թագավորությանը ( հայտնի նաև՝ «Նահարին», «Երկիր Նաիրի» անվանումներով…):
Մեր նախնիների ստեղծած հոյակերտ այս քաղաքակրթության որոշ բեկորներ ցարդ հայտնի էին միայն այսօրվա Սիրիայի հյուսիսային շրջանում գտնվող կենտրոններից (Թել Բրակ, Նուզի, Ալալախ), որոնց հակիրճ ակնարկներով անդրադարձել էինք նախորդ գրառումներում:
Ստվերում թողնված մի փառահեղ մշակույթ հողի ու ջրի ընդերքից հառնում է իր ողջ վեհությամբ:
Նորանոր բացահայտումների հույսով, հավատով ու անհամբեր սպասումով…
Հ.գ. Շնորհակալություն Խաչիկ Դանիելյանին՝ իր էջում այս նորույթին շտապ արձագանքելու համար:
Կից՝ փոքրիկ տեսաֆիլմ, ասվածն ավելի պատկերավոր դարձնելու համար …
Բարեմաղթանքի նման բանաձևն ընդունված էր ու հայտնի վաղնջական ժամանակներից ի վեր:
Հարատևելով հեքիաթներում՝ այն հասել է մեզ:
Հեքիաթներից բացի, նման օրհնանքով են ավարտվում հին աշխարհի բազմաթիվ արձանագրություններ, որոնցից մեկն առանձնահատուկ նշանակություն ունի մեզ համար ոչ այնքան իր բովանդակությամբ, այլ՝ գործածված տառերի համար:
Անցյալի քաղաքակրթությունների հետքերի ուսումնասիրության հանդեպ հետազոտողների հետաքրքրության բուռն զարթոնքը 19-րդ դարից համադրվեց բնական գիտություններով ու լեզվաբանությամբ նաև:
Հողի ընդերքից «ժայթքած» հարուստ նյութերի ուսումնասիրությունը համալրվեց ժամանակի արձանագրությունների վերծանմամբ ևս:
Գիտական առաջին պրպտումները բազմաթիվ հարցեր էին առաջացնում, որոնք, ի թիվս իրենց աշխատանքային հաշվետվության, գիտնականները ներկայացնում էին Ակադեմիական հանձնաժողովին:
19-րդ դարի ֆրանսիացի հնագետ, դրամագետ, քաղաքական գործիչ Ֆելիքս դը Սոլսին (Félicien (Félix) de Saulcy, 1807-1880թթ.), Արձանագրությունների և գրականության Ակադեմիայի անդամ (Académie des inscriptions et de belles lettres), 1847 թվականին ներկայացնում է իր վերծանումները՝ կատարված Վանի արձանագրություններից:
Լինելով թանգարանի գիտաշխատող, սենատոր և «Աստվածաշնչյան հնագիտության» հիմնադիրներից մեկը, հնագիտական պեղումներ իրականացրած մասնագետը փորձում է մանրամասն, տող առ տող ծանել Վանի Խորխոռյան դռան աջ կողմում գտնվող ժայռին փորագրված գիրը:
Այսօր, որպես արամեական տառերի մի այլ տարատեսակ, այլոց կողմից գործածվող այբուբենի տառերով գրվածը նա առանց դժվարության կարդում է հայերենով՝ ընդգծելով «Է» տառի՝ որպես աստվածային «Էություն» և երրորդ դեմքի եզակի թվի «է»-ի իմաստով կիրառումը, «Գավառ», «Զոր» (Զորություն), Փոր (հարթավայր) բառերը, «գն» և «գնի» վերջավորությունները…
Ամենազոր, Փառահեղ տիտղոսներով գովաբանական տեքստն ավարտվում է վերոհիշյալ մաղթանքով՝
«Թագավորն ապրած կենա» կամ՝ «Երկարարև լինի», ավելի ստույգ՝ «Արևշատություն արքային», («Թագավորն Արևշատ լինի»)… (հետագայի հնչողությամբ՝ «Կեցցե՛ թագավորը») (հայերենով ձևակերպումներն էլ՝ իմ «վերծանմամբ»)…
Արամեական գրերն էլ, նրանցից սերված մյուս տարբերակն էլ նույն ձեռագրով են ստեղծվել և, տրամաբանական է, ոչ քոչվոր ցեղերի կողմից (ինչպես փորձում են ենթադրել)…
Զարմանալիորեն, նախամաշտոցյան գրերի որոնումների արդյունքում ձեռք բերված «Դանիելյան նշանագրերը» նույն քանակությամբ են, ինչ վերոհիշյալ այբուբենը (հիշենք, որ ձայնավորները գրվեցին (հավելվեցին) Մաշտոցյան «տեսիլքում» և, ինչպես հայտնի է, ձայնավորները պակասում են նշված այբուբենում ևս. յոթն ձայնավորների խորին Խորհուրդի՝ հնագույն «Եօթնագրեանքի» մասին՝ առանձին գրառմամբ):
Նախամաշտոցյան գրականության վերացման ավելորդ մի պատճառ…
«…Բերդն Դարօնից, որ է յերկրին Կոգայ, ուր կային գանձք Արշակունեացն սաստիկ յոյժ…»
(Փավստոս Բուզանդացի, «Պատմություն Հայոց»)
Հերոսական անցյալի բազմաթիվ էջերի շնորհիվ զանազան պատմիչների հիշատակությանն արժանացած Դարույնքը՝ Այրարատ աշխարհի Կոգովիտ գավառի կենտրոնը, վեհաշուք Մասիսից հարավ-արևմուտք, Ծաղկանց լեռների մի ճյուղի՝ Թոնդուրեկ լեռան լանջերին մոտ 1.900 մետր բարձրության վրա բազմած իր փառահեղ դիրքով, շարունակում է հիացնել ու ոգեշնչել:
Հայ և բյուզանդական մատյաններում Կոգ անվամբ հիշվող այս գավառը՝ Կոգովիտը, Արշակ Բ արքայի «սիրեցեալ գավառն» էր:
Այստեղ են տեղադրվում Բագարանն ու Արշակավանը: (Վ.Ինճիճեան,«Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց», էջ 446, Վենետիկ, 1822թ.):
Փ.Բուզանդն այն հիշատակում է 4-րդ դարի իրադարձությունների կապակցությամբ:
Մինչև 5-րդ դարն Արշակունիներին պատկանող անառիկ այս ամրոցում էր 335 թվականին ապաստանել Հայոց Խոսրով թագավորը՝ Մազքութների արշավանքի ժամանակ:
Լինելով ռազմական ու առևտրային ուղիների խաչմերուկում, միաժամանակ նաև կարևորագույն հենակետ էր, ուր կենտրոնացրել էին Հայոց արքունի գանձերի նշանակալի մասը (Արշակունիների, Խոսրով Բ-ի գանձատունն էր, մոտ 350 թվականին):
Պարսիկների դեմ կռիվների շրջանում Արշակ արքայի ամրակուռ դիրքերից մեկն էր՝ հայտնի իր անպարտելի ոգով ու հաղթանակներով …
Դարյունի բերդը քաջությամբ չնվաճելուց հետո՝ խաբեբայությամբ Արշակը գերվեց Անհուշ բերդը…
Այստեղ էր հաստատվել նաև Պապ թագավորն իր ընտանիքով…
Այս բերդավանում էր և Բագրատունյաց դամբարանը:
Լենկթեմուրի արշավանքների դեմ Դարյունից բերդի հաջող դիմադրության կազմակերպիչն էր քաջ Պայազիտ իշխանը:
«Պայազատ» նշանակում է «ժառանգորդ, գահաժառանգ» (համաձայն Հ.Աճառյանի «Արմատական բառարանի», և՝ «Ազնվական տոհմի սերունդ, ժառանգ»՝ ըստ Ս. Մալխասյանի):
Հետագայում Բայազետ, Պայազետաց բերդ անունով հիշվող այս վայրի պաշտպանների 1877 թվականի դիմադրության վիպասանական շարադրանքն է Րաֆֆու «Խենթ»-ում:
Դարյունից բերդի ամուր պարիսպները հազարամյակների ընթացքում կատաղի մարտերի վկան եղան՝ պաշտպանելով իրենց բնակչությանը, մինչև 1826- 28թթ. ռուս-պարսկական և 1828-29 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմները, որոնց հետևանքով բնակչության զգալի մասը գաղթում ու վերաբնակվում է հատկապես Գեղարքունիքի Գավառ ավանում (մոտ 4.200 ընտանիք)՝ այն վերանվանելով Նոր Բայազետ (առանձնահատուկ ջերմ ողջույններս նրանց սերունդներին՝ պայազատներին, որոնցում մեր ազգի այսօրվա պանծալի ներկայացուցիչներն են…):
Բացառիկ բարեբախտությամբ, Դարույնքի պարիսպները պահպանել ու մեզ են հասցրել հնագույն շրջանից մի ուշագրավ բեկոր նաև:
Ղ.Ալիշանն իր «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրօնք Հայոց» գրքում, խոսելով Հայոց հին հավատքում իրական ու երևակայական կենդանիների խորհրդանիշի մասին, գրում է՝
«…Այժմյան Բայազետ բերդում, որ գտնվում է հին ժամանակներում հայոց ամենաշատ պաշտամունքի տեղերի կենտրոնում, առ այսօր մնացել է այդպիսի պատկերով մի քարե քանդակ» (լուսանկարը՝ ստորև):
Այնուհետև, հիշելով պատմիչ Զենոբի գրվածքից հայտնի՝ «Հնդկաստանից գաղթած Դեմետրին ու Գիսանեին» և նրանց կանգնեցրած կուռքերին՝ «Երկայնածնօտ Աւարոսի» ու այս քանդակի վրա երևացող միաեղջյուրի՝ իր բնորոշմամբ՝ «երկայնացռուկ անասունի» պարզաբանումը թողնում «հետագայի ուսումնասիրողներին»:
Գրիգորի գործակից, ասորի Զենոբ Գլակի վկայությամբ, ինքն անձամբ մասնակցել է քրիստոնեության տարածման ժամանակ Գիսանեի մեհյանը պաշտպանող քրմերի դեմ մղած պատերազմին, որից հետո Տարոն աշխարհի Իննակնյան աղբյուրներով հայտնի վանքն է հիմնվում, իր անունով՝ Գլակա վանքը, Դեմետրի մեհյանի կործանման վայրում:
Արևմուտքում, հետագա դարերում մեծ տարածում գտած միաեղջյուրի՝ լիկորնի (licorne) առասպելի վրա ունեցած ազդեցության առիթով հաճախ է հիշատակվում հնդկական մի պատում՝ «Եկասռինգան» («Ekasringa», ստուգաբանվում է որպես «Միաեղջյուր», ինձ հիշեցնում է՝ «Եկած ռինգ («աճած ռունգ»: Ն.Քուչակի գործածած «ռինտ» (լավ, գեղեցիկ) բառը բարբառներում «ռունտ» ձևով է նաև հնչում):
Համաձայն «Եկասռինգայի»՝ անտառում, կենդանիների հետ ապրող խորհրդավոր — թափառական մի ճգնավորի հետ էր կապվում «աստվածային եղնիկից» ծնված, մի եղջյուր կրող ու գերբնական ուժով օժտված երեխան:
Հնդկական դիցաբանության մեջ նույն անունով է նաև Վիշնուի անձնավորումներից մեկը՝ մի եղջյուր ունեցող ավատարի տեսքով:
Հնագույն գրեթե բոլոր սրբազան տեքստերում առկա միաեղջյուրի տարածված անվանումը՝ «լիկորն» է ( licorne), կարծես թե՝ «Լի» (լեցուն) «կորն»:
«Կոր»-ը «կեռ»-ն է՝ «ծայրը ծռվածը»:
Չմանրամասնելով դիցերի փոխառնչության հարցերը, հիշենք, որ Վիշնուն նույնացվում է Ինդրայի հետ, որը Կայծակի, Փայլակի (Հուրի) աստվածն է, ինչպես Զևսը, Թեշուբը, հետագայում՝ Միհրը, Վահագնը…
Հնդ-արիական և Միջագետքյան քաղաքակրթություններում (հիշվում է «Գիլգամեշ»-ում, Աստվածաշնչում, նաև՝ Չինաստանում, Հիմալայներում, Պարսկաստանում…), միաեղջյուրը վաղնջական տիեզերաբանական խորհրդանիշ էր:
Բազմաթիվ լեզուներով, այդ թվում նաև հայերենով թարգմանված՝ 2-4-րդ դարերի մի տեքստում՝ «Physiologos»-ում, միաեղջյուրը Փրկչի հետ է նույնացվում:
Շարունակաբար, մեկնաբանվելով զանազան իմաստներով, այն մեծ կիրառություն գտավ նաև հետագայում՝ քրիստոնեության առաջին դարերից մինչև Վերածննդի դարաշրջան (քանզի հիշատակվում է նաև Աստվածաշնչի որոշ թարգմանություններում):
Միջնադարում ընկալվելով որպես անաղարտության խորհրդանիշ՝ համադրվել է Մարիամի կերպարի հետ (գեղանկարչության ու փորագրչության վարպետները բազմիցս են անդրադարձել):
Առանձնահատուկ գնահատվում էր հատկապես միաեղջյուրի եղջերախեժը, որին վերագրվում էր հակաթույնի ու բազմաթիվ հիվանդությունների դեմ դարմանի հատկություն:
Ահա թե ինչու՛ էր ԼԻԿՈՐՆ (ըստ իս)…
Իրավացի էր գերմանացի ճանապարհորդ Վագներն իր դիպուկ բնորոշմամբ՝ Դարույնքի բերդը «Հանդուգն ու հրաշակերտ մի կառույց է՝ հաստատված այնպիսի տեղերի վրա, ուր բազեներն ու անգղները հազիվ թե համարձակվեին բույն դնել»…
…«Ընդ եղեգան փող ծուխ ելանէր, Ընդ եղեգան փող բոց ելանէր, և ի բոցոյն վազէր խարտեաշ պատանեկիկ»…
Խորենացու հանճարեղ շրջահայացությամբ մեզ ավանդված՝ «Վահագնի ծնունդի» փառաբանման վերոհիշյալ մի քանի տողերում հնագույն խորիմաստ գաղափարախոսությունն է հրաշալիորեն պարփակված:
Բոցն ու Ծուխը, Սրբազան Հուրը (Արևը, Լույսը), որպես կենսատու ուժ, Կյանքի աղբյուր, մեր նախնյաց կողմից պաշտվում էին նաև ի դեմս դիցարանի գլխավոր դիցի՝ Շանթի, Փայլակի (հայտնի Թեշուբ ( Թարքու-Տորք) անունով, գրականության մեջ՝ Ամպրոպի ու Կայծակի Աստվածություն, Զևսի և Յուպիտերի համարժեքը, հետագայում՝ Արամազդ, Միհր, Վահագն):
Եվ, հազարամյակների հոսքից փոքր-ինչ երանգավորված, հարատևել մինչ օրս՝ ի հայտ գալով զանազան տոների, ծիսակատարությունների ժամանակ…
Պապական օջախներում այնքա՜ն հաճախ լսվող՝ «Օջախդ շեն կենա» բարեմաղթանքն այսօր էլ հնչում է մեր ականջներում ու, «Օջախի ծուխը ծխեցնելով» «օջախի կրակը վառ պահելու» պատգամի տեսքով փոխանցվում սերունդներին:
Սեպագիր արձանագրություններում տարածքային առումով որպես «Հուրի Երկիր» հիշվող Երկիր Նաիրիի (Միտանիի, հետագայում՝ որոշ սահմանային փոփոխությամբ՝ Ուրարտուի՝ Բիայնայի) հրափայլ մեհյանների ցոլքն այսօր էլ առկայծում է մոմավառությամբ ու Ճրագալույցով ( ճրագ վառելու հատուկ արարողությամբ), նաև՝ տարբեր առիթներով բոցավառվող ջահերով:
Փոքր-ինչ տարբերությամբ, այնուամենայնիվ…
Հնագույն շրջանում փառաբանվող Երկնային Հուրին այսօր փոխարինել է «Կանթեղը», որն էլ հենց գրառմանս առիթը եղավ:
Համահայկական խաղերի առիթով հանդիսավորությամբ «Կանթեղից» վառված ջահի խորհուրդը ձգվում է Անտիկ աշխարհ՝ հայտնի Օլիմպիական խաղերի վայրը՝ Օլիմպոս լեռը:
Որպես Հսկաների սերնդից ու նաև՝ մեր նախահայր համարվող Հայկի նախնի հիշվող Հաբեթոսի որդին՝ Պրոմեթևսն էր Օլիմպոսից խլելով մարդկանց հասցրել Կրակը՝ Աստվածային Իմաստնության ու գիտության աղբյուրը:
Այդ իսկ պատճառով էլ պատժվեց՝ ժայռին գամվելով:
Այսինքն՝ դժվարությամբ ու տառապանքով են ծնվում Իմացության ուղիները:
Արևից առկայծող Հուրը մահկանացուներին փոխանցելով՝ նա նպաստում էր զանազան արվեստների ու արհեստների՝ մետաղագործության, ճարտարապետության, աստղագիտության… զարգացմանը (շումերական դիցաբանության մեջ՝ Էնկին էր Լույսի, Իմաստնության ու մոգության տարածողը՝ ձկնակերպ-երկկենցաղ Օհանեսի միջոցով):
Հնագույն մեհյանների սրբազան Անշեջ Հուրը, խորհրդանշական ձևով, «որսվում» էր Արևից՝ պարաբոլային հայելու օգնությամբ (skaphia):
Ճառագայթներից ստացվող-բորբոքվող կրակի ջահերն, ի փառաբանումն Հին Աստվածների, Օջախի դիցուհի Հեստիայի սրբավայրից մարզիկները վազքով հասցնում էին մինչև մարզախաղերի վայրը:
Ջահավառության անտիկ ավանդույթների նմանակմամբ՝ երբեմն ճերմակազգեստ «քրմուհիներն» են կատարում ջահավառության արարողությունը …
Ինչպես հանճարեղ Վարուժանն էր երգում՝ «…Ընդ եղեգան փող լու՜յս ելանէր»…
Ստորև՝ 4-5 հազարամյա հուշերով յոթնակնյա մի նրբագեղ ճրագաման՝ Մեծամորից…
(Լուսանկարի համար՝ շնորհակալություն Գևորգ Նազարյանին)
…«Բերդն Բալուայ, եւ յանուն նորին կոչեցեալ անուն գավառին՝ իբր Բալուայ հովիտ», «…Բերդ Վալուիս, կամ լատին հնչմամբ Պալուես», «Բերդն Բալու», «Լեառն Բալուայ», ուր համարի Վարդան տեսեալ սրբոյն Մեսրոպայ զնշանագիրս»:
(Բալուի բերդը, որի անվամբ գավառը կոչվեց Բալահովիտ,…
Բալուի լեռը, ուր ըստ Վարդանի (պատմիչ)՝ Մեսրոպը նշանագրերը տեսավ…):
Ղ.Ինճիճեան «Ստորագրություն հին Հայաստանեայց»
Եվ, Բալահովիտին սահմանակից՝ Պաղնատուն, Բաղնատուն, Պաղին…(Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան):
Հետևելով «Ավելի լավ է մեկ անգամ տեսնել, քան հազար անգամ լսել» իմաստնությանը, ծանոթանանք մի փոքրիկ տեսանյութի (ստորև):
Նմանատիպ, առավել հանգամանալից մի այլ ֆիլմ այս օրերին ներկայացվում է Փարիզի Լուվրի թանգարանի այցելուներին՝ Խեթական կայսրությանն ու Արամեացիներին նվիրված մի ցուցահանդեսի առիթով, որից հատվածներ (կամ՝ ամբողջությամբ, եթե կհետաքրքրի) կտեղադրենք հետագայում:
Նախորդ գրառումներից մեկում հիշատակված ցուցադրության կապակցությամբ հիշել էինք այսօրվա Սիրիայի հյուսիսում գտնվող Բիթ-Բախիանի թագավորությունը, որը հայերեն թարգմանությամբ «Բաղաց Տունն» է՝ Բալահովիտը, գուցե և՝ Պաղնատունը:
Բաղք, Բաղաց աշխարհ կա նաև Մեծ Հայքի Սյունիք աշխարհում (համապատասխանում է այժմյան Ղափանի շրջանի մի մասին):
Ն.թ.ա 11-9-րդ դարերում նրա մայրաքաղաքն էր Խուզանը (օտար լեզուներով գրականության մեջ՝ Գուզանա, Էբլայի արձանագրություններում՝ Հուզան):
Համաշխարհային մշակույթի պատմության մեջ այս տարածաշրջանը հայտնի է որպես «Հալաֆի մշակույթի» կենտրոն:
Այս անվանումը պայմանավորված է այստեղ հայտնաբերված՝ Նեոլիթյան (Նոր քարեդարյան) հիանալի խեցեգործության նմուշներով, որոնք թվագրվում են մոտ ն.թ.ա 6.000-5.300թվականներով:
Եվ, ամենակարևորը, որ այն Հուրիական մշակույթի փառահեղ՝ Մայր Տունի (Միտանիի) թագավորության ծաղկուն կենտրոններից էր:
Որոշ մասնագետներ նույնիսկ այստեղ են տեղակայում նրա Վաչագան (գրականության մեջ՝ Վաչուկանի) մայրաքաղաքը:
Խուզան բերդաքաղաքի մասին հիշատակություններ կան ուրարտական սեպագիր արձանագրություններում՝ Մենուա արքայի տարեգրություններում՝ Խուզանում, Ծոփքում իր հաղթարշավների առիթով:
Հին Կտակարանից Գուզան անունով հայտնի այս շրջանը հատկապես հռչակվեց 19-րդ դարի վերջին ու 20-րդ դարի սկզբներին, երբ գերմանացի Մաքս Օպենհեյմի (Max Von Oppenheim) կատարած պեղումների շնորհիվ հայտնաբերվեցին ն.թ.ա 9-րդ դարում թագավորած արամեացի արքա Կուպարայի պալատն ու ժամանակի այլ կառույցները:
Հազարամյակների ընթացքում լինելով ասպատակողների նվաճումների խաչմերուկում, այս տարածքը հայտնվել է զանազան տիրակալների տիրույթում (ասորեստանցիներ, բյուզանդացիներ, արաբական արշավանքներ, խաչակիրներ…):
3-4րդ դարերում այն Արևելքի նշանավոր մշակութային կենտրոններից էր:
Այբուբենի ձևավորման փնտրտուքները Մաշտոցին ևս այս կողմերն էին բերել՝ Մեծ Հայքի Չորրորդ Հայք աշխարհ…(հայտնի Արշամշատը, որը ոմանք նույնացնում են Վերին Միջագետքի Սամոսատ քաղաքի հետ): Ինչպես Ղ.Ինճիճեանն է հիշում՝ պատմիչ Վարդանի վկայությամբ՝ Բալուի լեռան վրա էր Մաշտոցի՝ տառերի տեսիլքը (ավանդազրույցը):
Խուզանը Մեծ Հայքի Ծոփք աշխարհի գավառներից էր:
Հ.գ. Պալատի պարսպապատի ներքին մասը հարդարող բազալտե սալիկների և մյուս պատկերների պատկերագրությունն առանձին առիթով…
