ՀԱԶԱՐԱՇԵՆ
ԿԱՄ՝
«ՇՈՂՆ ԸՆԴ ԵՐԴ ՄՏԱՆԻՑԷ»…

Արարչագործության հնագույն պատումներում Խավարի դեմ Լույսի Հաղթանակն է կարևորվում:

Տիեզերքի, Կյանքի Արարման տեսությունների քննարկման առիթով Եզնիկ Կողբացին (5-րդ դար) իր «Եղծ աղանդոց»-ում, անդրադառնալով «Անեղ ու Ինքնագոյ՝ Ինքնակաց Աշխարհի»՝ էպիկուրյանների տեսությանը, նկարագրում է Մանրամաղ փոշու՝ Հողամաղքի մեջ «Երդ»-ից (երդիկից՝ բացվածքից) մտած Շողով Խավարը Լուսավորելով Արարչության սկզբնավորումը:

«(338) Իսկ եպիկուրայքն բնաւ ինքնակաց իսկ համարին զաշխարհս, որպէս թե նախ հողամաղք ընթանային՝ որպէս յորժամ շողն ընդ երդ մտանիցէ, եւ հողամաղք իմն երեւին ի շողն. այնպիսի՝ ասեն՝ մարմինք անհատք եւ անբաժինք էին զառաջինն, եւ անտի թանձրացեալ յաւդեցաւ ինքն աշխարհս եւ եւ թե ոչ Աստուած եւ ոչ խնամակալութիւն ինչ, որ վարիցէ զաշխարհս»։

Հազարաշեն (Լուսանկարը՝ Սամվել Կարապետյանի)

Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում հնագույն շրջանից ի վեր բնակելի ու պաշտամունքային կառույցներն իրենց բնական լուսավորման աղբյուրները՝ «Լուսանցույցներն» ունեին՝ երդիկները (ըստ եղանակի՝ դրսից անջրանցիկ ծածկով՝ բուսական և հողի շերտով, մեհյաններում՝ ներսից երկար ձողով կարգավորվող հատուկ փակիչով):

Նրանցից հատկապես նշանակալից է բազմակողմանի ու բազմանկյուն՝ աստիճանաբար դեպի երդիկը փոքրացող կարճ հեծանների կամ գերանների շրջանակներից բաղկացած՝ հազարավոր փայտի կտորներով շինված Հազարաշենը:

Լույսի մուտքն ու օդափոխությունն ապահովելուց բացի՝ երդիկը նաև «տունը, տան անձինք, ընտանիքը, օջախն ու ծուխն» էր խորհրդանշում:

Մեր պատմիչները (Եզնիկը, Ագաթանգեղոսը, Բուզանդը…) ու նաև հետագայում, բնակչության հաշվարկը երդահամարով՝ երդիկները հաշվելով՝ ծխահաշվարկով էին ներկայացնում («Երդս քսան հազար Հայ», ինչպես գրել է Բուզանդը):

«Հայաստանի ժորղովրդական բնակելի տների գմբեթաձև ծածկերը, որոնք գալիս են հնագույն դարերից, կառուցվել են երկու հիմնական տարբերակներով շինված փայտյա կմախքի վրա։

Առաջին տարբերակը, առավել հասարակ ու պարզ ձևի, կազմվել է տան պատերին զուգահեռ դրված և աստիճանաբար դեպի երդիկը փոքրացող գերանների շրջանակներից և նրանց միջտարածությունը ծածկող ճեղքված փայտի անտաշ կտորներից:
Այս ձևը մասսայական տարածում է ունեցել, շինարարական փայտով համեմատաբար հարուստ, հյուսիս-արևելյան շրջանների և Ճորոխի հովտի ու Ղարաբաղի գյուղերում։
Այն ճանաչվում է մի քանի անուններով՝ կոնդածածկ, սողոմածածկ, սողոմաշեն, ավելի հաճախ ղառնավուշ, ղառնաղուշի և համահնչուն այլ անուններով։

Գմբեթածածկի փայտյա կմախքի երկրորդ տարբերակը իրականացվել է բազմակողմանի և բազմանկյունանի՝ աստիճանաբար դեպի երդիկը փոքրացող կարճ հեծանների կամ գերանների շրջանակներից:

Այս տարբերակով ծածկերը տարածված են եղել փայտազուրկ, ձյունառատ ու անձրևոտ շրջաններում և, ամենից շատ՝ Բարձր Հայքում. այն ճանաչվում է Հազարաշեն կամ Հազարաշենք անունով։
Ամենից շատ այս անունը գործածել են Կարնո, Բայազետի, Բուլանխի, Բասենի, Մուշի, Ալաշկերտի, Սեբաստիայի, Բայբուրտի, Դերջանի, Սասունի, Լենինականի, Ախալքալաքի, Ախալցխայի և սրանց հետ առավել կամ նվազ չափով հաղորդակցության մեջ գտնված շրջանների բնակիչները։

Բացի այս, հազարաշենին դաստածածկ են ասում Ղուկասյանի, Լենինականի մի քանի գյուղերում, սողոմաքաշ՝ Եղեգնաձորի, Լոռու, Շապին-Գարահիսարի շրջաններում, Ալավերդում՝ Սողոմաքաղ, մի քանի այլ վայրերում՝ սյուրմաքաշ և շուշածածկ և այլն։

Այս անունները հաճախ խառնաշփոթ կերպով վերագրվում են մերթ այս, մերթ այն ծածկին։
Այդ աղավաղումները առաջացել են բնակչության մեջ շարունակ տեղի ունեցած տեղաշարժերի և վերաբնակման հետևանքով։


Այնուամենայնիվ, նրանց մեջ ամենից ժողովրդականը և անաղարտը մնացել է Հազարաշեն անունը, որը առաջացել է ծածկը «հազարավոր» փայտի կտորներով շինված լինելու պատճառով»: (մեջբերումը՝ Ս. Վ. Վարդանյանի՝ «Հազարաշենը և նրա նշանակությունը Հայկական ճարտարապետության մեջ» ուսումնասիրությունից):

Հայոց հնագույն մեհյաններում Արևի Ճառագայթներով Դիցի քանդակի լուսավորման կարևորությունից, վաղնջական ժամանակներից հայտնի Գլխատներից՝ առաստաղին՝ երդիկով և օջախ-կրակատեղիներով կացարաններից մինչև միջնադարյան պալատներն ու ներկայիս զանազան կառույցներում նրա արձագանքը՝ Հազարաշենը հազարամյակների ընթացքում վեհացրել ու մեր հայացքն ուղղել է միշտ դեպի վեր, դեպի Լույսն Անապական…

Ազգագրական թանգարանի ցուցասրահի ծածկը, “հազարաշենի” տեսքով, Լուսանկարը՝ Ն. Չիլինգարյանի

Սարդարապատի Ազգագրական թանգարանում