«ԴԱՐԲՆԱՑ ՔԱՐ» ԿԱՄ՝
«ԶԱՐԿԵՑԵ՛Ք, ԴԱՐԲԻՆՆԵ՛Ր, ԿՌԱՆԸ ՍԱԼԻՆ»…
Հնագույն շրջանում Հին Աշխարհի բազմաթիվ երկրներում կարևորագույն դեր ու նշանակություն ունեին պաշտամունքավայրերը: Եվ հենց նրանց՝ մեհյանների, տաճարների հարուստ տիրույթների շուրջ (կամ՝ մերձակայքում) էին հաճախ հիմնվում բնակավայրերը, քաղաքները:
Մեզ հասած տեղանուններն ասվածի պերճախոս ապացույցն են (Անահտա Աթոռ, Տիրինկատար, Դարբնաց Քար, Բագահառիճ…):
Եկեղեաց ողջ գավառը Հայ և օտար աղբյուրներում Անահտական էր կոչվում:
Տարբեր ժամանակների պատմիչների վկայությունները փաստում են Քրմական դասի, Քրմապետի ունեցած կարևոր դերը պետության կյանքում: Արքաները միաժամանակ նաև Քրմապետն էին, հետագայում Քրմապետն արքունական տոհմից էր, թագավորի եղբայրը կամ մերձավոր ազգականը, և երկրի երկրորդ դեմքն էր՝ արքայից հետո: Նա ուներ նաև ռազմական իշխանություն՝ որոշակի քանակությամբ զորաբանակով:
Ռազմական գործի, տնտեսության ու արտադրողականության համար անհրաժեշտ գործիքների, առարկաների ստեղծման համար կրակի, նրա միջոցով երկաթի ու զանազան համաձուլվածքների կիրառումը կենսական նշանակություն ուներ: Եվ մետաղագիտությամբ, ինչպես և բժշկությամբ ու այլ գիտություններով, Քրմերն էին զբաղվում:
Այդ արհեստներով զբաղվողներն առանձնահատուկ դեր ունեին ծիսական կյանքում հետագայում նույնպես:
Հուրի, Կրակի Ցոլքի խորհուրդն ունեին գլխավոր Դիցերը՝ Շանթը, Փայլակը՝ Թեշուբը, Միհրը, հունական դիցաբանությունից հայտնի Հեփեստոսը, որոնք նաև արհեստների, մետաղագործության, հատկապես՝ Դարբնության հովանավոր դիցերն էին:
Կրակի միջոցով ու մուրճի հզոր հարվածներով արարող հմտագույն դարբինները, վաղնջական ժամանակներից ի վեր, սերնդեսերունդ փոխանցվող հմտությունների հետ միաժամանակ փոխանցել են նաև Դարբնության հետ կապված՝ խորհրդանշական բնույթի ծեսերը:
Դարերի խորքից եկող դարբնոցային ծեսերի վաղնջագույն շերտերի արձագանքներն առկա են հետագայում պահպանված՝ Դարբնի ու Դարբնոցի ունեցած դերում:
Դարբինն իր «բաժինն ուներ գյուղատնտեսական աշխատանքների հաջող ընթացքի ապահովման մեջ: Նա էր, փաստորեն, և երկրագործական մի շարք առաջնային նշանակության գործիքների, այդ թվում՝ գութանի և արորի խոփի, մանգաղի, բահի, քաղհանի ուրագի պատրաստողը, եզներին ու ձիերին պայտողը: Դարբինն էր նաև համայնքի այլ արհեստավորների (հյուսն, քարգործ) գործիքները կռող-կոփողը, որի շնորհիվ նրան անվանում էին «վարպետաց-վարպետ (ուստեքի միջի ուստա)»,- կարդում ենք Աղասի Թադևոսյանի՝ «Դարբինը Հայոց ծիսակարգում» ուսումնասիրության մեջ (հրատարակված «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն» բազմահատորյակի թիվ 23 -ում, Երևան, 2007 թ.):
Մինչ մեր օրերը հարատևած որոշ ծեսերի նկարագրությունը՝ հիշյալ աշխատությունից՝ ահավասիկ:
«Դարբինը համայնքի ցիկլային տոներից առավել ընդգծված մասնակցություն ուներ Զատկի տոնին:
Զատիկը, սեզոնային առումով, համապատասխանում է հայկական արեգակնային շարժական տոմարով ավանդական Նոր տարուն և իր սիմվոլիկայում ու ծիսաշարքի ենթատեքստում կրում է հինը՝ նորով, քաոսը՝ կոսմիկ վիճակով փոխարինելու, արարչագործության, զարթոնքի և վերածննդի իմաստ:
Զատկի տոնին դարբնի մասնակցությամբ կատարվող ծեսերը նույնպես հագեցած են նշված իմաստավորմամբ, և դարբինն այդ ծեսերում կրում է տիեզերապահպան և արարչագործ գերբնական ուժի գործառույթ, որպես չար ուժերի հակառակորդ և մարդկանց դրանց վտանգավոր ազդեցությունից պաշտպանող:
Զատկի վերջին շաբաթվա Ավագ ուրբաթի Խավարման կոչվող գիշերը, ժամը 4-5-ի կողմերը, դարբինը գնում էր դարբնոց, առանց որևէ մեկի հետ խոսք փոխանակելու, մինչև լուսանալը, սկսում էր ծիսական (մոգական) ուժ ունեցող երկաթի ծեծելը, որից ամբողջ տարվա ընթացքում գյուղացիների համար պատրաստում էր տարբեր տիպի հմայիլներ: Այդ նույն երկաթից նա պատրաստում էր նաև ծիսական մեխեր, որոնցով գյուղացիները Զատկի տոնին հարվածում էին գետնին, իբր թե Հուդայի աչքը հանելու: Ըստ իս, սա պտղաբերության իմաստով համայնքային ծես էր, որում դարբինն ուներ տիեզերապահպան հերոսի դեր: Նման գործառույթով է օժտված դարբինը նաև մի այլ սովորույթում, որի համաձայն նա Զատկի Ավագ ուրբաթ օրն «ուրբաթըրուր» չարխափան ապարանջաններ էր պատրաստում կանանց համար:
Բրոնզե ապարանջան (ն.թ.ա. 14-13-րդ դարեր, հայտնաբերված 1983 թվականին՝ Քուչակից, Արագածոտնի մարզ)
Դարբնի գերբնական հատկությունները բնորոշ էին նաև իր միջավայրին՝ այն միկրոկոսմին, որտեղ նա ցուցաբերում էր այդ հատկությունները: Թերևս դա է պատճառը մեր գրառած այն հետաքրքիր սովորույթի, ըստ որի, շաբաթ երեկոյան կիրակնամուտի ժամանակ, երբ նորից սպասվում է չար ուժերի ակտիվացում, գյուղացիներն այցելում էին դարբնոց՝ զնդանին մոմ կպցնելու (մոմ վառելու) նպատակով: Անկասկած, այս սովորույթը հնամենի մտածողության վերաիմաստավորված դրսևորում է, որում պահպանվել են համայնքի ու գերբնական ուժերի միջև դարբնի ու դարբնոցի ունեցած կարևոր դերի արձագանքները: Պատահական չէ, որ դարբինն ամբողջ գյուղում համարվել է միակ մարդը, ում տուն չարքերը և սատանաները չէին կարող մտնել՝ նրանից վախենալու պատճառով:
Դարբինն այն եզակիներից էր նաև, ով տարվա ցանկացած օր կարող էր Զատկին ծեծած՝ մոգական ուժ ունեցող երկաթից չարխափան հմայիլներ պատրաստել գյուղի կանանց և երեխաների համար: Հիմնականում այդ հմայիլները կոչված էին ապահովելու հարսների հաջող ծննդաբերությունը: Դրանք երկաթից պատրաստված ապարանջաններ էին, մատանիներ և վզնոցներ («դող»), որոնք պատվիրում էր հարսի սկեսուրը:
Դրանց դիմաց դարբնին վարձատրություն տանելը վիրավորական կարող էր համարվել: Սակայն այստեղ կատարվում էր մի հետաքրքիր փոխանակություն: Պատրաստածի դիմաց դարբնոց, որպես նվեր, բերվում էր մի քանի ձու:
Ձվին նույնպես Հայերը վերագրում էին չարխափանության հատկանիշ:
Ձուն նաև Զատկի տոնի գլխավոր խորհրդանիշներից էր, և նվեր տալով ձու՝ դրա դիմաց փոխադարձորեն նվիրատրվում էր Զատկի Խավարման գիշերը ծեծված՝ մոգական ուժ ունեցող երկաթից պատրաստված չարխափան հմայիլ:
Եվ այս փոխադարձ նվիրատվությունը, ժամանակային առումով, խորհրդանշորեն տեղափոխում էր այն կատարողներին Զատկի սրբազան աշխարհ, նախասկզբնական արարման, ծնունդի և չար ուժերի պարտության շրջան, որտեղ ապահովված էր ոչ ցանկալի ազդեցություններից հարսի հաջող ծննդաբերությունը: Նույնպիսի փոխանակություն արվում էր նաև երեխայի ձախ ուսից կախվող՝ դարբնի պատրաստած չարխափան պողպատե կայծքարը ձեռք բերելիս: Երբեմն էլ վախ բռնելու համար օգտագործել են դարբնոցից վերցրած ջուրը»:
Զատկի տոնակատարության Ավագ Ուրբաթ օրվա վերաբերյալ՝ կարդում ենք.
«Այդ օրը գյուղի տարեց կանայք, դիմելով դարբնին, խնդրում էին պատրաստել «ուրբաթարուր»: Դարբինն այն պատրաստում էր հատուկ երկաթից, որը պետք է նախապես հավաքած լիներ գյուղի յոթը թաղից:
Մինչ ապարանջանի կամ մատանու պատրաստումը, դարբինը մուրճի յոթ ծիսական հարված էր հասցնում զնդանին (ըստ որոշ վկայությունների՝ ա՛յն երկաթի կտորին, որից պետք է պատրաստվեր մատանին):
Այնուհետև, առանց որևէ մեկի հետ խոսք փոխանակելու, սկսում էր մատանու կամ ապարանջանի կռում-կոփումը:
Շատ դարբիններ պարտադիր են համարել նաև անձկությունը, որպեսզի որևէ մեկը չտեսնի, թե ինչպես է պատրաստվում չարխափան ուժով օժտված մատանին կամ ապարանջանը: Ենթադրվում էր, որ կողմնակի մարդու ներկայությունը կամ որևէ մեկի հետ դարբնի փոխանակած խոսքը կկորցներ առարկայի չարխափան ազդեցությունը»:
…«Տոնակատարության ժամանակ դարբնի նվիրած մատանին, ապարանջանը կամ «դօղ» վզնոցը կանայք պահպանում էին և որպես չարխափան օգտագործում հղիության և ծնունդի ժամանակ, որպես երեխայի ծննդյան հաջողությունն ապահովող միջոց»:
«Ծեսի մյուս տարբերակում դարբինը Զատկի Ավագ ուրբաթ, դեռ լույսը չբացված, կեսգիշերին վեր էր կենում, գնում դարբնոց, կրակարանում վառում կրակը, և սկսում ծիսական երկաթի կռումը:
Ամեն մի երկաթի կտորի մուրճով երեք կամ յոթ խորհրդանշական հարված էր հասցվում և մի կողմ դրվում: Գործողությունը շարունակվում էր մինչև արևածագի մոտենալը, որից հետո ծեծված երկաթը առանձնացվում և պահվում էր:
Տուն գնալով, դարբինը հայտնում էր մորը, որ երկաթը ծեծել, պատրաստել է: Նույն Ավագ ուրբաթ օրը, լուսաբացից հետո, դարբինն այդ գիշեր ծեծված երկաթից ապարանջան, մատանի կամ «դօղ» վզնոց էր պատրաստում կանանց ու հարսների համար, որպեսզի չարքերը վնաս չբերեն:
Այդ նույնը, սկեսուրների պատվերով, պատրաստվում էր հղի կանանց համար, որպեսզի ծննդաբերությունը հաջող ու ապահով անցնի:
Ի տարբերություն առաջին տարբերակի, դարբինն այս դեպքում, նախապես, Զատկի տոնին ծեծված երկաթից չարխափան իրեր, մատանի, ապարանջան, «դօղ» կարող էր պատրաստել տարվա որևէ այլ օր: Սակայն, որպեսզի պատրաստվող առարկան ունենար բարերար և չարխափան ուժ ու կարողություն, դարբինն այն պետք է պատրաստեր քառասուն հարվածով: Դրանից ավել կամ պակաս հարվածների թիվը գցում էր հմայիլի զորությունը:
Այդ առավոտ, բացի իր մորից, ոչ ոք չպետք է նկատեր կամ իմանար, որ դարբինը գնում է դարբնոց՝ երկաթ ծեծելու:
Այս դեպքում նույնպես, պատրաստված ծիսական առարկաների դիմաց ընդունվում էր միայն ձու»:
Դարբնի ծիսական կերպարի շուրջ բազմաթիվ այլ դրվագներ կան, ինչպես, օրինակ, մինչև մատանու կամ ապարանջանի պատրաստման բուն գործողությանն անցնելը կռանով՝ մուրճով զնդանին յոթ ծիսական հարված հասցնելը (համանման ձևով՝ թմբուկի, գոնգի կամ այլ նվագարանի կիրառումն է՝ ի ազդարարումն ծեսի սկզբի):
Ծիսական կռանահարման խոսուն փաստերից է հենց «Արտավազդի շղթաների ամրացման» առասպելը:
Հայոց երկրագործական մշակույթում երաշտի դեմ պայքարի բնական միջոցներից զատ, անձրև բերելու ակնկալիքով կիրառվել են նաև «անձրևաբեր ծեսեր»: Հրով, կայծերով արարող Դարբնին, ինչպես երկնքում փայլատակող Շանթին՝ Կայծակին, անձրևաբեր կարողություններ էին վերագրվում:
Ծիսական կռանահարմամբ անձրևաբեր ծեսերը շարունակվել են մինչև մեր օրերը…
Մ. Աբեղյանի հայտնի բանաստեղծությունից մի հատված՝ Դարբնաց — Քարի՝ Անահիտ Դիցամոր պաշտամունքավայրի նկարագրությամբ՝ հնագույն շրջանից Դարբնի «մոգական» աշխատանքի հանդեպ եղած հետաքրքրությամբ…
ՈՍԿԵՄԱՅՐ — ՏԻՐԱՄԱՅՐ
(ԴԱՐԲՆԱՑ ՔԱՐ ԵՎ ՀՈԳՒՈՑ ՎԱՆՔ)
Անձևացի Անձևացիք
Թողնում Պաղատն ու պինդ Կանգուար,
Հայր Արամազդն ու սէր-Աստղիկ,
Թողնում գալիս են Դարբնաց — Քար:
Դարբնաց — Քարին բարձր կանգուն
Կայ Անահտայ ոսկի պատկեր…
Գիշեր-ցերեկ դիմաց ոսկուն
Շարժվում են հոն հզոր ձեռքեր:
Շարժվում են միշտ, ածում կռան,
Եւ շիկավառ երկաթ ծեծում
Ահագնագոռ սալի վրան
Եւ ծեծելիս չորս դին հեծում:
Հեծեծում է, դողում՝ քարը,
Եւ արձագանք բերում-տանում,
Դղորդն ընկնում ողջ աշխարհը,
Եւ խուռն ամբոխ ոտքի հանում:
Եւ խուռն ամբոխ Անձևացիք
Թողնում Պաղատն ու պինդ Կանգուար,
Հայր Արամազդն ու սէր Աստղիկ,
Թողնում գալիս են Դարբնաց — Քար:
Դարբնաց — Քարին պսակ հիւսում
Մեծ բարերար Ոսկեմօրը,
Եւ նրանից կյանք են ուզում
Ու բոլորում շուրջ բոլորը:
Ու բոլորում՝ բռնում են պար
Ոսկեծնի կռքի չորս դին…
Սալը թնդում է անդադար
Ու չափ տալիս ժողովրդին…
Եւ ժողովուրդը կաքաւում՝
Ու կյանք հայցում Ոսկեմօրից…
Եւ Դարբնոցի քուրան վառում,
Մաքրում ախտերն ախտավորից…
Հ.գ. Շարունակությունը՝ նախորդ գրառումներից մեկում.
