«ՓՈՐՁ ՄԵՐ ԷՊՈՍԻ ԴԻՑԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ» (Ավետիք Իսահակյան)

«ՓՈՐՁ ՄԵՐ ԷՊՈՍԻ ԴԻՑԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ»
(Ավետիք Իսահակյան)

Ազգային բանահյուսության մեջ ազգի ոգին, միտքն ու աշխարհըմբռնումն է խտացած:
Հայոց բազմահազարամյա պատմության ընթացքում կերտած հաղթանակները, լուսավոր գաղափարներն ու ձգտումները, նաև՝ մաքառումներն են «մարմնավորվում», արտացոլվում սերնդեսերունդ փոխանցվող բանարվեստում, վիպասքում…

Հանգամանալից ուսումնասիրությամբ զանազան հոդվածներում անդրադառնալով Հայոց էպոսին՝ Ավետիք Իսահակյանն ընդգծում է նրա կարևորությունը ազգային հոգեբանության ձևավորման գործում ու քննում պատումների պատմա-դիցաբանական ակունքները:

1939 թվականին գրված իր մի հոդվածից հակիրճ հատվածներ՝ ստորև (մեջբերումը՝ Ավետիք Իսահակյան, Երկերի ժողովածու, հ. 5, էջ 156-171):

ՓՈՐՁ ՄԵՐ ԷՊՈՍԻ ԴԻՑԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

«Մեր բազմաբովանդակ դյուցազնավեպը իր վարիանտներով, ինչպես հայտնի է, գրի է առնված 9-րդ դարի վերջին քառորդից սկսած, անմիջապես ժողովրդի ասացողների բերանից:
Մեր վեպը դարեր ու դարեր պատմել են ու երգել մեր ռամիկ ասացողներն ու գուսանները՝ ավանդելով սերնդե սերունդ և հասցրել են մինչև մեր ժամանակները: Գրական մշակումի չի ենթարկվել նա, գրական միջամտություն չի ունեցել. լիվրեսկ ոչ մի կնիք չի կրել նա, որպիսին եղել են հունական էպոսը, «Շահ Նամեն», «Նիբելունգների երգը»:

Մեր վեպը լեռներից բխող աղբյուրի պես անարատ և՝ անխռով հասել է մեզ — այս թանկագին գանձը:
Մեր վեպը, այսպիսով, բացառապես ժողովրդական ստեղծագործության արդյունք է:
Այս տեսակետից եզակի նշանակություն ունի նա և ուսումնասիրությունների համար՝ անչափելի արժեք»:

…«Դյուցազն Դավիթի մեջ լրիվ կերպով շոշափվում է Հայ ժողովուրդը:
Դավիթը հայրենասեր է, ժողովրդասեր է, ռամիկի և աշխատավորների պաշտպան, անձնուրաց քաջ է, մարդասեր և խաղաղասեր. Դավիթը, լինելով Հայ ժողովրդի ամենասիրելի հերոսը, իր հոգին, ժողովուրդը նրան տվել է աստվածային տիտղոս՝ «Դավիթ» կոչումը:

Ո՛չ իբրև պարադոքս, այլ իբրև հիպոթեզ պիտի ասենք, որ «Դավիթ» կոչումը գալիս է չափազանց շատ խորին հնությունից: Հնդկական Վեդաների մեջ աստվածների ընդհանուր անունը Դյավ է, որ նշանակում է «ամենազոր, լուսավոր, պայծառ»:
Կարելի է մտածել, որ Դավիթ անունը հոմանիշ չէ բիբլիական նշանավոր հովիվ թագավորի՝ Դավիթի հետ, այլ, հավանաբար, վերջինս էլ նույն վեդայական աղբյուրից է ծագել:
Հետագայում Զրադաշտի Ավեստայի մեջ հնդկական բարի և պայծառ աստվածները վերածվել են չարի, խավարի ոգիների՝ դևերի:
Սա իրարամերժ կրոնների հատկությունն է՝ մի կրոնի բարի աստվածները ուրիշ կրոնի համար դառնում են չար:
Դիվացման օրենքն է սա:
Օրինակի համար՝ Լյուցիֆերը — Արուսյակը, որ առավոտու պայծառ աստվածությունն էր, դարձել է դև, չար: Բահալը (Բել), Մովսեսը, Մուհամեդը՝ թշնամի կրոնների կողմից հռչակվել են չար սատանա, դևեր:
Սակայն թուրքական և մոնղոլական առասպելների մեջ Դյավը պահել է իր նախկին իմաստը, լեզվական էվոլյուցիայի մեջ հետզհետե ընդունելով Տվեն, Տվին, Տեբ, Տաբաթ, Տուբաթ, Տուվաթ, Տավութ, Դավութ ձևերը: Մոնղոլական էպոսի մեջ առասպելական Չինգիզ — խանը կոչվում է Դավութ կամ Դավիթ, որ նշանակում է հենց մոնղոլ լեզվով էլ՝ աստվածային:

Հայտնի է համաշխարհային գրականության պատմությունից, որ քրիստոնեական կրոնը վտարել է էպոսների միջից դիցաբանությունը և նրա տեղը դրել է քրիստոնեական դոգմաները, կերպարները, հրաշքները, ինչպես «Ռոլանդի երգը», «Սիդը», «Պարսիֆալը», սակայն քրիստոնեությունը իր երկարատև գոյությամբ չի կարողացել խաթարել Սասունի տան դիցաբանական էությունը, ինչպես և՝ Նիբելունգների երգինը:
Ուրեմն, իր սկզբնական բնույթով Դավիթը աստվածային է՝ Դյավ — աստված է, այսինքն՝ կոսմիկական մի ուժի աստվածացումը:

Մեր վեպի մեջ Դավիթ կոչումը ունեցել է և մի ուրիշ էվոլյուցիա. նա դարձել է հասարակ գոյական անուն. նա ստացել է քաջի, կտրիճի, փեհլևանի, հսկայի իմաստ:
«Ջոջանց տան» վարիանտի մեջ կարդում ենք. «Աթոռ մը թալեցին Տավիթի տակ, նստած մեջ էն 30 տավիթներանց, որ ուրեմն առաջ աշղներ եկել — բերել էին… էն 39 տավիթներուն»:

«Մհերի թեոգոնիկ ծագման արմատները թաղված են վեդայական իրանական-հայկական միֆոլոգիայի մեջ: Վեպի Մհերը արդեն իր նախահայրերի գծով տարերային-կոսմիկ ծնունդ ունի: Սակայն կասկածից դուրս է, որ Մհերը հայկական հեթանոսական Միհր աստծու անվան փոխված ձևն է:
Վեդայական և զրադաշտական Միթրա աստվածը Հայերի մեջ կոչվում էր Միհր: Նա Ահուրամազդայի որդին էր, հոր զինակիցն ընդդեմ չար, խավար, կործանիչ Ահրիմանի (Անգրա — Մայնի) :
Նա Արև-աստվածն էր:
Իրանական էտիմոլոգիայով Միթրա նշանակում է Արև — աստված:

Հանգուցյալ ակադեմիկ Ն. Մառի բացատրությամբ, վրաց առասպելի «Ամիրան» և օսերի էպոսի «Ամրան» — մեր Մհերի անվանակիցները, աբխազերեն «a-mra» կամ «a — mer» բառն է, որ «արև» իմաստն ունի: Թերևս մեր «ամառ» անունը նույն արմատից է բխել:

Միհրին պաշտում էին ողջ անտիկ աշխարհում, մանավանդ ժողովրդի խոնարհ խավերում: Հռոմում այսպես էին դիմում նրան — Deo Soli Invicto Mithrue, Անհաղթելի Արև — աստծուն՝ Միթրային:
Միհրապաշտները Հռոմում կոչվում էին «արևաքաղաքացիներ», և մեծ մասով սրանք ստրուկներն էին, որովհետև, ըստ Ավեստայի՝ «Միթրան բերքերի առատության արդար և հավասար բաշխողն էր մարդկանց մեջ» և հավատացյալների համայնքի մեջ կիրառվում էր լիակատար հավասարություն:

Նա ճշմարտության, բարության և բարոյական մաքրության աստվածն էր, և չարաչար վրեժխնդիր էր նենգության, ստության և խաբեության:
Որպես ուխտի և հավատարմության աստված, դաշինքներ կապելիս երդվում էին նրանով. ուխտադրուժներին, որոնք կոչվում էին mitrodrukhs — Միթրոդրուժ, այսինքն՝ Միհրադրուժ, խիստ պատժում էր անաչառ Միհրը:
Միթրան Լույս է և Լույսի պես ամեն տեղ մտնում է. նա ունի 10.000 աչք և 1.000 ականջ, որի շնորհիվ նա ամենատես է և ամենալուր, դրա համար էլ նա ամեն բան գիտե, կանխատես և կանխագետ է:
Ամեն վայրկյան, աննինջ, հսկում է աշխարհին:
Նա տալիս է մարդկանց մաքուր խիղճ, իմաստություն և երջանկություն: Նա ամենուրեք հասնում է իր հավատացյալներին՝ չարից ազատելու և բարիք անելու համար:
Վեդաների Միթրան, նրա նախատիպարը, նույն լուսավոր, բարի արևաստվածն է:
Միհրի ներակայացուցիչը երկրի վրա, շոշափելի սիմվոլը կրակն էր, որ անշեջ վառվում էր տաճարների ատրուշանների վրա:

Պարսկաստանում Միհրին նվիրված նշանավոր զոհարանները կոչվում էին «Der — i Mihr» — Դեր -ի Միհր, բառացի՝ «Մհերի դուռ»:
Մաթեմատիկական ճշտությամբ համապատասխանում է մեր «Մհերի դուռ»-ին:
Միհրը հին Հայերի ամենասիրելի աստվածներից մեկն էր. ամեն տարի շքեղ հանդեսներ նվիրում էին նրան, որոնք կոչվում էին «Միհրական տոներ»:

Հայկական ամիսների հին անուններից մեկը նրա անունն էր կրում՝ «Մեհական» կամ «Միհրական»: Հայոց հեթանոսական տաճարները նրա անունից են ծագել և կոչվում էին «Մեհյան», լատիներեն՝ «Միթրայում»:
Միհրի պաշտամունքի նշանավոր վայրերիցն են հին Հայաստանում՝ Ագռավաքար, Դարբնացքար, Վան քաղաքը՝ Շամիրամակերտ (Շահ Միհր կերտ) և Թորդան ավանը՝ հին Միթրոդան:
Հայերի և վրացիների մեջ արական և իգական շատ անուններ կան Միհրի ծագումով»…

… «Այսպես տարածված ու արմատացած է եղել Միհր — Մհերի անունը հին Հայաստանում և հարևան երկրներում:
Միհր աստծու նշանակությունը, սակայն, մազդեական կրոնի մեջ շատ ու շատ ավելի մեծ է. նա համարվում է և ակնկալվում իբրև փրկիչ, մեսիա (Ավեստական մեսիա Սաոշիանտ կամ Կաշխանտ):

Դարերի վերջում Միհրը գալու է, հաղթելու է Ահրիմանին, չարության հեղինակին, ազատելու է մարդկությունը չարիքից և մահից, և փառքով իշխելու է վերանորոգված տիեզերքի վրա: Նա մեռելներին հարություն պիտի տա աշխարհի անցման վերջին օրում, վերջին դատաստանը պիտի անե և արդարներին դրախտ պիտի տանի:

Այս դրությունից պարզ երևում է, որ Միթրայիզմը մեծ ազդեցություն է արել քրիստոնեության ձևավորման վրա, սակայն, այս հանգամանքից անկախ, Միհրի պաշտամունքը արևելքում և արևմուտքում քրիստոնեական կրոնի տարածման դեմ ամենաուժեղ խոչընդոտն եղավ: (Անվերջ փաստեր կարելի է բերել ցույց տալու համար Միհրապաշտության ազդեցությունը քրիստոնեության ու նրա ծեսերի վրա: Միհրական համայնքի անդամները իրար «եղբայր» էին համարում և եղբայրական սեր պիտի տածեին իրար հանդեպ: Համայնքի մեջ մտնողին ջրով լվանում էին, որ մի տեսակ մկրտոություն էր. հանդեսներին հավատացյալները հաց և գինի էին ճաշակում, որով միանում էին Միհրին՝ քրիստոնյաների հաղորդության ծեսը: Դեկտեմբերի 25-ին տոնում էին Միհրի ծնունդը, և, վերջապես, շաբաթվա 7-րդ օրը նվիրված էր Միհրին, քրիստոնյաների կիրակին):

Այս երկու մեսիական կրոնները իրար կատաղի մրցակիցներ և թշնամիներ եղան: Քրիստոսի հաղթանակը ճակատագրական եղավ Միհրի համար, ուրիշ խոսքով, աստվածորդի Միհրը, որ մարմնացել էր երկրի վրա, կրակի մեջ, այս խոլ տարերքը դարձնելով քաղաքակրթության և մարդկության առաջադիմության կռվանը, ենթարկվեց մետամորֆոզայի՝ դիվացման. քրիստոնեական կրոնը այն վերածեց չար, կործանիչ, սատանայական ոգու:
Արդեն 9-րդ դարում Թովմա Արծրունու մոտ Միհրի նվիրական անունը դարձել էր ածական անուն՝ զզվելի, նողկալի, չար, պղծող իմաստով՝ վատ Միհր:

Բայց և այնպես, Քրիստոս հաղթելով Միհրին՝ յուրացրեց նրան փառաբանող լուսավոր մակդիրները:
Քրիստոսին սկսեցին փառաբանել՝ «Արեգակն արդար, Առավոտ լուսո, Լուսատու տիեզերաց, Առաջին լույս, Հուր փայլակնացյալ»:

Մհերը Միհր աստվածն է. Մհերը կրակն է, կայծակն, ամպրոպն է. Մհերը Արևն է: (Առյուծաձև Մհերն էլ, որ Մհերի երկճյուղումն է, մեր վեպի մեջ հանդես է գալիս «արևային» մակդիրով:
Առյուծաձև չի նշանակում «առյուծ ձևող, պատառող», այլ՝ «առյուծակերպ»: Առյուծը՝ հին պարսիկների ու հայերի ըմբռնումով սրբազան կրակի սիմվոլն է. առյուծարև, պարսկերեն՝ «Շիրխուրշիդ», հոմանիշներ են: Եվ «Առյուծաձև Մհեր» կնշանակե «Առյուծակերպ Մհեր», առլուծ Մհեր, ինչպես Հովհաննես Թումանյանը կիրառել է արդեն իր «Սասունցի Դավիթ» պոեմում՝ «Առյուծ Մհերը՝ զարմով դյուցազուն»)»:

…«Սակայն ժողովուրդները չհաշտվեցին չարափոխված, բայց իրենց սրտի խորքում մի՛շտ սիրելի հին աստվածների և տիտանների ճակատագրին: Եվ ժողովուրդները սպասում են իրենց բարերարների ազատագրմանը:
Հայ ժողովրդի հոգին նույնպես չհաշտվեց իր հերոսի տրագիկ ճակատագրի հետ:
«Մհերի դուռը», որի ետևը փակված է դյուցազնը, սիմվոլիկ իմաստով նայում է «Սուրբ արևին«: Այրի մեջ, Մհերի գլխի վերևը, օր ու գիշեր վառվում է մի անշեջ ճրագ՝ խորհրդանշանը արեգակնային Մհերի. այդ ճրագից, ըստ մեր էպոսի, կրակ է վերցնում ժողովուրդը, երբ հանգչում է իրենց տան ճրագը:
Եվ «Մհերի դուռը» դարերի ընթացքում, մինչև մեր օրերը, եղավ սրբավայր, ուր ժողովուրդը ուխտ էր գնում, խունկ ծխում՝ հավատալով Մհերի փրկչական սաոշիանտ մեսիային: (Հաղթանակող քրիստոնեության հալածանքներից ազատվելու համար Հռոմում և ուրիշ տեղեր Միհրականները գաղտնի կատարում էին իրենց կուլտը՝ քարայրներում կամ ժայռերի մեջ, սրբազան կրակի պաշտամունքի սեղաններ շինելով: Այդ վայրերը կոչվում էին «Միթրայի ժայռեր»: Անշուշտ, մեծ առնչություն կա Միհրի դռների, վիմածին Միհրի, հրածին սուրբ քարերի և այս «Միթրայան ժայռերի» միջև):

Մեր ժողովրդի համար իր հերոսների վեպը ստրկության ծանր դարերի մեջ եղավ իր ոգևորության աղբյուրը և ներշնչարանը: Այդ անսպառելի զինարանից զենքե՛ր է առել նա՝ տոկալու և կռվելու իր ինքնության և հավերժության համար:

Իր անմահ վեպի մեջ ժողովուրդը դրեց իր բովանդակ հոգին՝ անվերջանալի պայքարով և դառնությամբ լի իր պատմության փիլիսոփայությունը, իր փորձը աշխարհի իրերի մասին, իր դարավոր իմաստությունը, իր նվիրական իդեալները:
Եվ, կերտելով Մհերի վսեմ, մարգարեական, մեսիական կերպարը, մեր վեպը ազգային շրջանակից ելնելով, ընդունում է համամարդկային որակ և դառնում է աշխարհահեղաշրջման և աշխարհավերակառուցման պատգամախոս»:

«Մեր վեպը իր հնությամբ, իր բարձր արվեստով, իր դեմոկրատիկ, ինտերնացիոնալ, հումանիստ գաղափարախոսությամբ մտնում է դասական, առաջնակարգ էպոսների պանթեոնը:

Նա տալիս է մեզ հպարտության արդար հիմք, գոյության գրավական ու ազնվության վկայական»…