«ՀԻՆ ԵՐԳԵՐՆ ՈՒ ԶՐՈՒՅՑՆԵՐԸ ՀԵՇՏՈՒԹՅԱՄԲ ՉԵՆ ՄՈՌԱՑՎՈՒՄ»…
Յուրաքանչյուր ազգ իր ուրույն աշխարհայացքն ունի՝ ձևավորված դարերի ընթացքում, որը նպաստում է ազգային ինքնագիտակցության զարգացմանն ու ազգապահպանմանը:
Այն արտացոլվում է մշակույթում, գրավոր և բանավոր բազմազան ստեղծագործություններում:
Նախնիներից ավանդված «Հայ ոգու անաղարտ հավիտենականության» պահպանման ջատագովները մշտապես շեշտում են ոգեղեն մշակույթի անհրաժեշտությունը՝ «Հայի ոգու տևականության» համար:
Հայ գրավոր դպրությանը նախորդել է վիպական բանահյուսությունը՝ բանավոր ավանդված առասպելների, վիպերգերի, զրույցների տեսքով, որոնք համեմված են խոսքի հմայական ներքործության զորության հանդեպ հավատով ստեղծված ծիսահմայական բաղադրիչներով՝ օրհնանք-մաղթանքներով, ծիսատոնական տարբեր բնույթի երգ ու խաղով…
Պատմական իրական դեպքերի ու անձանց շուրջ հորինված հնագույն վիպերգերում սերնդեսերունդ փոխանցվում էին Նախնիների պատմությունները՝ նրանց սխրագործությունները, հիշարժան իրադարձությունները, որոնք «ժողովրդի բերանում»՝ դարերի ազդեցությամբ, փոփոխությունների էին նաև ենթարկվում:
Վաղնջական ժամանակներից եկող ազգային հիշողությունն ամփոփող պատումների, «բերանացի զրույցների» կցկտուր պատառիկներ վիպասաններից անցել են Մ. Խորենացուն, որն էլ հիշատակել է իր «Պատմության» էջերում՝ որպես «Վիպասանք», «Երգ վիպասանաց», «Առասպել», «Երգք առասպելաց»:
«Վաղնջուց» անգիր փոխանցված պատմություններ՝ «անցյալում կատարված եղելություններ»՝ «որդի ի հօրէ առնելով յիշատակ»…
«Հին երգերն ու զրույցները հեշտությամբ չեն մոռացվում»,- իրավացիորեն հիշեցնում էր Մ. Աբեղյանը:
Եվ նախնական պատմություններից առասպելական շնչով բյուրեղանում է հսկաների մեջ քաջ և երևելի Հայկի կերպարը՝ որպես Հայ ազգի Նախնի՝ գեղեցիկ դյուցազնը՝ «գեղապատշաճ և անձնեայ, քաջագանգուր, խայտակն և հաստաբազուկ»՝ «ի մէջ սկայիցն քաջ և երևելի»՝ Վանա լճի շուրջը սփռված տեղանքում (Հարք, Հայկաշեն, Հայոց Ձոր…) կատարած իր քաջագործություններով:
Հայկի առասպելը, ըստ Մ. Խորենացու, ծագում է «գուսանականից»: Այն «Նախնիների պաշտամունքի» հետքն է կրում, որքան էլ մշակված ներկայացնի 5-րդ դարի պատմիչը՝ Խորենացին:
Իսկ «Նախնիների պաշտամունքը՝ նախնական հավատալիքով, սերտ հարաբերության մեջ էր դրվում որևէ աստղի հետ: Այդ պատճառով է և Հայկ անունը կապված է մի համաստեղքի հետ»,- գրում է Մ. Աբեղյանը (Երկեր, հ. Գ, «Հայ հին գրականության պատմություն» Գիրք առաջին, էջ 34, Երևան, 1968):
Հայոց արքաների, զորավարների օրինակելի կերպարների, նրանց առնական ուժի, գեղեցկության, իմաստնության փառաբանումն էր Վիպասանքում, գուսանաց երգերում, քանզի նրանք էին ազգի առաջնորդները, երկրի հզորության պաշտպանները, քաջության, արիության, առաքինության կատարյալ տիպարները և գովերգվում էին սերնդեսերունդ:
Քաջարի Նախնիների փառքի, հիշատակի հավերժացման կարևորության վկայություններից են թշնամու կողմից Հայոց արքաների դամբարաններից նրանց ոսկրերի հափշտակման պատմությունը, որ հիշատակել են Փավստոս Բուզանդն ու Մովսես Խորենացին:
Մեծ Հայքի Բարձր Հայք աշխարհի Դարանաղեաց գավառի Անի բերդից «իջեցված անթիվ գանձերի» հետ Պարսից աշխարհ «գերության էին տանում» նաև Հայոց խիզախ այրերի՝ արքաների դամբարաններից կողոպտված ոսկորները՝ այդպիսով նրանց փառքը, հաջողությունն ու քաջությունն իրենց երկրում տարածելու նպատակով:
«Զի ասէին ըստ իւրեանց հեթանոսութեանն ըստ օրինացն, թէ վասն այսորիկ բարձեալ տանիմք զոսկերս թագաւորացն Հայոց աշխարհն մեր, զի փառք թագաւորացն և բախտքն և քաջութիւն աշխարհիս աստի գնացեալ ընդ ոսկերս թագաւորացն յաշխարհն մեր եկեսցեն» (Փ. Բուզանդ):
Համաձայն Խորենացու՝ պարսիկներն առևանգել էին «հեթանոս և քրիստոնյա թագավորների ոսկորները», նախարարները փորձել են ջոկել «քրիստոնյա թագավորների» ոսկրերը՝ Վաղարշապատում «հեթանոսներից» զատ թաղելու համար, սակայն անհնար է եղել և Աղցքում են թաղել, քանզի «խաչով էր ակոսվել Հայոց պատմությունը» (Արտաշես Մարտիրոսյանի խոսքերով):
«Սկսվեց դարձը, և դարձի ճանապարհին ոտքի տակ տրվեց մի ամբողջ քաղաքակրթություն:
Գրիգոր Պարթևը դրդում է թագավորին քանդել, կործանել, ոչնչացնել ինչ հեթանոսական է, վերացնել մեջտեղից գայթակղությունը, որ այլևս ոտքի տակ խեթ ու խութ չմնա.
«Առնոյր այնուհետև խորհուրդ հաւանութեան ընդ թագաւորին և ընդ իշխանսն, նախարարօքն և զօրօքն հանդերձ՝ վասն խաղաղութեան հասարակաց, քակել, կործանել, բառնալ զգայթակղութիւնսն ի միջոյ, ի բաց կորուսանել, զի մի ումեք լիցի խէթ և խութ այնուհետև ընդ ոտս անկանել և խափան առնել՝ ելանել յաղատութիւնն վերին» (Զ. 403):
Վասն խաղաղութեան հասարակաց: Այդ հոգածությամբ են ծնվել բոլոր ջարդերն ու բարթուղիմեոսյան գիշերները:
Եվ թագավորը համաձայնում է կեսարացի առաքյալին:
Նա հրամայում է, որ իր Նախնիների և իր պաշտած հին ու հարազատ աստվածներին չաստվածներ համարեն և անհիշատակ առնեն (Ա. Մարտիրոսյան, «Մաշտոց», էջ 14):
Քրիստոնեությունն իր օտար «սրբերի» պաշտամունքը բերեց:
Իսկ «Վիպասանքի» փոխարեն այլ ազգի «Ծննդոցն» էր, որը գալիս էր մոռացության մատնելու սեփական Նախնիներին և նրանց ժառանգած մշակույթն ու փառքը…
«Զգանձս աշխարհիս, զփառս երկրաւորս զամէնն ուրացի՛ր…»,- աշխարհիս գանձն ու երկրավոր փառքն ուրանալն էր հորդորում Հովհաննես Երզնկացին (Պլուզը)՝ 13-րդ դարում: Մերժելով «գուսանաց երգերը», նա քրիստոնյայի համար անվայել էր համարում կնունքի կամ հարսանիքի ժամանակ «պար գալը կամ խաղալը՝ ինչպես մեհյաններում էր»:
«Տղային միտքն որպէս կակուղ մոմ է… Մի՛ թողուր, որ դառն և աղտաղտուկ ջուրն ի ներս խառնի. երգք գուսանաց, կամ խաւսք աղտեղի»:
«Ի կնունքն և ի պսակն ոչ է արժան արբենալ, կամ գուսան կոչել կամ բոզ. զի դիւաց կոչաւղք են գուսանք:
… Ոչ է պարտ քրիստոնէի՝ ի կնունք կամ ի հարսանիք, պար գալ կամ խաղալ իբրև զմեհեանս դիւաց»…
«Անհատը, մենակ թե հավաքաբար, գործում է այն չափով, որչափ ըմբռնում է:
Կարելի է համարձակ ասել, որ ազգերի հասունության աստիճանը, նրանց տեսության հորիզոնները շատ անգամ նախորոշում և նախագծում են նրանց պատմության շրջանակը:
Քաջերի սահմանը զենքը չէ միայն, ինչպես ասված է, այլ և այն ոգեկա՛ն մղումը, որ տանում է դեպի զենք»…(Ն. Ադոնց):
«Ժայռի կողքին պղնձակուռ`
Բերդի պատեր,
Տաճարի դուռ,
Ու սուրբ գրեր հնամենի…
Բերդը չկա,
Տաճար չկա,
Բայց ե՛րգը կա այս ամենի»:
Մարո Մարգարյանի բանաստեղծություններից մեկն է, որ ազգի անցյալի, սեփական Նախնիների ավանդած երգի մեղեդին է հիշեցնում…
