«ՈՐՊԷՍ ԳՈՐԾԱՍԷՐ ՄԵՂՈՒ…» ԿԱՄ՝ «ԱՆԳՈՐԾ ՄԵՂՈՒ՝ ԼԱՎ Է, ՔԱՆ ԶԺԻՐ ՊԻԾԱԿ» (Եզնիկ Կողբացի «Եղծ աղանդոց»)
Հնագույն բազմաթիվ մշակույթներում առանձնահատուկ դեր ու իմաստ ունի Մեղուն՝ Մայր-Դիցուհու խորհրդանիշներից մեկը (Հայկական Լեռնաշխարհից, Հին Եգիպտոսից, Հունաստանից մինչև Ֆրանսիա և այլուր…):
Որպես «երկնային պարգև»՝ Բնության հրաշքով մեղուների կողմից արարվող մեղրը վաղնջական ժամանակներից ի վեր գործածվում էր որպես սնունդ, ըմպելիք և սպեղանի…
Հռոմեացի պոետ Վերգիլիոսը (ն.թ.ա. 70-19թթ.) գրում էր, որ մեղրը երկնային պարգև է և պարունակում է աստվածային իմաստնության մի մասը…
Աշխատասեր ու ժրաջան մեղվի դերն անփոխարինելի է մարդկանց ու ողջ երկրագնդի կենսահամակարգի ներդաշնակ գործունեության համար:
Փեթակի շուրջ՝ 5 կիլոմետր շառավղում յուրաքանչյուր մեղու օրեկան մոտ 2.000 ծաղիկ է «այցելում»՝ նպաստելով նրանց փոշոտմանը, խաչասերմանն ու բազմացմանը:
Հիշենք, որ բույսերի մոտ 80 տոկոսի համար անհնար է միայն օդի միջոցով վերարտադրումը:
Հետևաբար, իրավացի են բնապահպանները, որոնք փաստում են, որ մեղուների անհետացումը ողջ մարդկության գոյությունն է վտանգում…
Փչակներում, քարայրներում ու ժայռերում կամ փեթակներում ապրող մեղուների կենսագործունեության նյութերը՝ ծաղկափոշին, մեղվակաթը, ակնամոմը… նույնպես կարևոր նշանակություն ունեն մարդու համար՝ անհիշելի ժամանակներից ի վեր…
Բնական ակտիվ տարրերով հարուստ այդ բաղադրիչները ողջ օրգանիզմի դիմադրողականության բարձրացմանը, հիվանդությունների կանխմանն ու բուժմանն են նպաստում:
Մեղրամոմի՝ մեղրով լիքը բջիջները, մեղրահացը, որը «խորիսխ» է կոչվում, վաղուց է կիրառվում ու բազմիցս է հիշատակվում Հայոց մեջ («…Ու վայրենի մեղուների խորիսխն ազնիվ կհաւաքէր, կուտէր Մհեր…»):
«Մեղուաց վեցանկիւն մաղը՝ մոմակերտ ծակոտկեն պանն, որ և Բջիջ, որպէս և մեղրալիցն կոչի Խորիսխ»…
«Գործասէրն մեղու աշխատի՝ առնելով ի մաղսն զվեցանկիւնսն»… («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»):
Մեղրահացի «վեցանկյուն բջիջներում» ծաղիկների նեկտարից պատրաստվող մեղրի «մշակներն» ուշագրավ են իրենց խմբակային-կազմակերպչական հզոր ձիրքով նաև՝
երեք խմբերի հստակ դասակարգմամբ՝ Մայր Մեղու, բոռեր և աշխատող մեղուներ:
Աշխատավոր մեղուների միջև աշխատանքի խիստ բաժանում կա:
Մի մասը նեկտարն ու ծաղկափոշին է հայթայթում-բերում փեթակ, մյուսներն այն լցնում են մեղրահացերը, որոնց մաքրելով մեղուների մի այլ խումբ է զբաղվում:
Որոշներն էլ՝ իրենց թևերի թափահարումով փեթակի օդափոխությունն են ապահովում:
Հատուկ մի խումբ՝ փեթակի մուտքն է հսկում՝ իրենց «բնակավայրը», «ցեղակիցներին» ու իրենց սնունդը պաշտպանելու նպատակով (մարտնչելու պատրաստ), մի ուրիշը՝ թրթուրներին կերակրում:
Բնի պաշտպանությանը չմասնակցող արուների՝ բոռերի միակ պարտականությունը Մայր Մեղվին բեղմնավորելն է…
Միայն Մայր Մեղուն է, որ ոչ մի աշխատանք չի կատարում:Ավելին՝ մշտապես հոգատարություն է պահանջում…
Եվ՝ իրավացիորեն…
Քանզի նա միակն է, որ փեթակում ձվեր է դնում՝ Կյանք պարգևողն է…
Չափերով մյուս՝ աշխատավոր մեղուներից ավելի մեծ Մայր Մեղուն իր ողջ կյանքի ընթացքում միայն մեկ անգամ է ելնում փեթակից՝ իր «բեղմնավորման թռիչքի» համար՝ իր կյանքի սկզբում՝ մայրաբջջից դուրս գալուց 5 -7 օր հետո:
Ու այդ միակ թռիչքը բավական է հետագայում օրական մոտ 2.000 ձու ձվադրելու համար (գրեթե մեկ րոպեում՝ մեկից ավելի):
Ի տարբերություն մյուս՝ աշխատավոր մեղուների 5-6 շաբաթ տևող կյանքի (մոտ 26-40 օր), որը ոչ ակտիվ՝ ցուրտ շրջանում՝ 6-7 ամիս է, Մայր Մեղուն ապրում է մինչև 4-5 տարի:
Մարդկությանը հայտնի հնագույն դիցաբանական տեքստերում արդեն հիշատակվում է աշխարհիս ամենաաշխատասեր միջատը՝ մեղուն (խեթական տեքստերից հայտնի՝ «Թելիպինուի պատում»-ում Մայր դիցուհին մեղվին է ուղարկում հեռացած Թելիպինուին գտնելու…):
Մեղուների կազմակերպված-խմբակային գործունեությունը հետագայում բազմիցս համեմատվել է հասարակության մեջ մարդկանց աշխատանքի բաժանման սկզբունքի հետ («Ստեղծանելով իբրու խորսխով մեղուաց զքաղաք և զքաղաքացիս» (Պղատոն, Օրին., գ. — «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»):
Հռոմեացի գիտնական Վարոնը (ն.թ.ա 116-27թթ.) ասում էր, որ «Մեղվից ենք սովորում աշխատել, կառուցել ու ամբարել»…
Եգիպտոսում փարավոնի գլխավորությամբ երկրի կառավարումը համեմատվում էր Մայր Մեղվի (Թագուհու) ղեկավարությամբ փեթակի գործունեությանը…
Սնունդից բացի, հնագույն շրջանից ի վեր, մեղրը գործածվում էր զմռսելու, այլ մթերքների պահածոյացման համար…
Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում (Սևանի ավազանում՝ Լճաշենում, Նոր Բայազետի շրջանում…) հայտնաբերված ծիսական, պաշտամունքային նշանակության գոտիների, զարդերի, հնագիտական զանազան գտածոների վրա մեղվի պատկերներին ու ժամանակի գրավոր հիշատակություններին է անդրադարձել Ա. Օ. Գասպարյանն իր՝ «Մեղվապահությունը հին և միջնադարյան Հայաստանում» ուսումնասիրության մեջ, ուր խոսում է նաև մեղուների՝ դեռևս 2,000 տարի առաջ՝ «պաշտպանական նպատակով» օգտագործման մասին…
Մեջբերենք՝
«Մեղուն պաշտպանական նպատակով հայերը օգտագործել են երկու հազար տարի առաջ՝ նրանց գազազացրել և բաց են թողել թշնամու զորքերի մեջ, վերջիններիս մատնելով անասելի խուճապի:
Պատմահայր Մովսես Խորենացին, խոսելով Տիգրան Մեծի բարեգործությունների մասին, նշում է, որ նա երկրին բերեց խաղաղություն և շենություն, բոլորին լիացրեց յուղով ու մեղրով:
Ներկայացնելով Տիգրանի արտաքինը, Խորենացին նրան բնորոշում է մեղվահայաց և մեղվակն մակդիրներով» («քաղցրահայաց», Կ.Ա.):
Ժամանակի գրավոր աղբյուրների հիշատակմամբ, հեղինակը գրում է՝
«Հույն պատմագիր Քսենոփոնը (մ.թ.ա 431-354 թթ.) վկայում է, թե հույների տասհազարանոց զորքի նահանջի ժամանակ, Հայաստանով անցնելիս, կոլխերի սահմանագծի մոտ, հանդիպել է մեղվի բազմաթիվ փեթակների և որ զինվորներն ուտելով դրանց մեղրից, թունավորվել են ու նմանվել հարբածների»:
Հիշատակվածը հայտնի «Հարբեցնող կամ թունավոր մեղրն» է, որը պատրաստվում է Կովկասյան լեռներում տարածված մրտավարդի, նաղավարդի և մի քանի այլ բույսերի նեկտարից։
Այն ունի հարբեցնող հատկություն, որը երբեմն ուղեկցվում է սրտխառնոցով, գլխապտույտով, մարմնի ջերմաստիճանի բարձրացմամբ (մեղրի թունավոր հատկությունները վերանում են 1 տարի պահելուց հետո)։
Շարունակենք մի այլ մեջբերմամբ՝
«Ըստ հույն աշխարհագիր Ստրաբոնի (մ.թ.ա 66թ. — մ.թ.24թ.)՝
Արևելքի որոշ երկրներում մեղուները ծառերի բների և ճյուղերի մեջ փեթակներ են շինում, և մեղրը տերևների վրայով հոսում է, այդ երկրներից նա հիշատակում է Վրկանը, Մարաստանը, Շակաշենը և Արաքսենը՝ Հայաստանը:
Ստրաբոնը վկայում է նաև, որ այս երկրների ժողովուրդներից հայերը, խալդերը, տիբերը, սաները և հեպտակոմետները շշմեցնող մեղրը օգտագործել են թշնամու զինվորներին ոչնչացնելու համար.«Տեղի բնակիչները ծառերի չբացված բողբոջներից ստացված շշմեցնող մեղրով լիքը լցված ամաններ են դրել ճանապարհի եզրերին՝ երբ զինվորները խմել են այդ մեղրը, կորցրել են գիտակցությունը: Ապա տեղացիները հարձակվել ու առանց դժվարության սպանել են նրանց:
Հռոմեական պատմիչ Դիոդոր Սիցիլիացին (մ.թ.ա 1-ին դար) վկայում է, թե Հայաստանում կան թևավոր միջատներ, որոնց տեղացիք «Անտրեդոն» են կոչում, և, որոնք իրենց՝ սիցիլիացիների մեղվից փոքր են, բայց շատ օգտակար:
Դրանք լեռների տարբեր ծաղիկներից հյութ են հավաքում, տեղափոխում քարածերպերի ճեղքերը, լցնում մոմերի մեջ և պատրաստում հիանալի քաղցր մեղր:
Սիցիլիացին հավաստում է նաև, որ Հայաստանում հանդիպել է այնպիսի բարեբեր, մրգառատ վայրերի, որոնց բնակիչները բախտավորներ են:
«Ժողովուրդը բախտավոր է, երկիրը՝ մրգառատ, հողը՝ բերրի, հացը՝ առատ: Ասում են՝ խաղողի մի թուփը տալիս է 3 դույլ գինի:Այստեղ աճում է կաղնու նմանվող մի ծառ, որի թփերից առատորեն մեղր է հոսում»:
Սա հենց գազպեն է, որի մասին հիշում են նաև Փավստոս Բուզանդը, Զենոբ Գլակը և ուրիշներ»…
(Մի առանձին գրառմամբ անդրադարձել ենք «Դրախտային Երկրի բարիքներին»՝ Գազպեն մեղրացողն է՝ ծառի տերևները բարակ շերտով պատող քաղցրահամ կպչուն հյութը):
Մեր նախնյաց կողմից գործածված, չափազանց գնահատված, հազարամյակների խորքից եկող մի խմիչք՝ Մեղրով ու թորած ջրով (խմորմամբ) պատրաստվող օշարակը՝ Մեղրաջուրը՝ Մեղրօղին (Մեղրի օղին՝ Hydromel), որի բաղադրությունը հիշատակել է Արիստոտելը՝ ն.թ.ա 4-րդ դարում, ավանդաբար շարունակվում է պատրաստվել ու հարատևել՝ Հայոց հնագույն ուսմունքի հետ միասին, Հայկազունների ներկայիս շառավիղների շնորհիվ (առանձնահատուկ շնորհակալություն ձեզ՝ Քուրմ Միհր Հայկազունի և Քուրմ Յարութ Առաքելեան):
Քուրմ Յարութ Առաքելեանի հավելմամբ հիշեցնենք, որ, իր խոսքերով, «դեռևս ն.թ.ա 596 թվականից Քուրմ Հարութի և իր պատգամախոս Մարութի հիմնած «Արամագի» (հին հայերենով՝ «Կատարյալ» իմաստով) Մոգաց դպրոցն ու միաբանությունը, հալածանքներից զերծ մնալու նպատակով, հետագայում կրել է «Սարմագ» կամ «Սարման» անունը նաև, որը հնում «Մեղու» իմաստն ուներ:Մի շրջանում էլ այն գործել է «Նեկտար» անունով և սաներին «Նեկտարյաններ» էին կոչում»:
Բարեբախտաբար, այսօր Հայաստանում հիմք է դրվել «Արամագի» հնագույն դպրոցի Վերազարթոնքին…
Հայոց մեջ հազարամյակների խորքից եկող՝ «Մեծ Մոր» պաշտամունքը Անահիտի կերպարում էր մարմնավորվում հետագայում:
Ագաթանգեղոսը, հիշատակելով Հայոց դիցերին, նշում է «Մեր ազգի փառք ու կենսատու Մեծ Անահիտ Տիկնոջը», «Արգասավորության և մայրության անբիծ ու անարատ» «Մեծ Անահիտին, որով ապրում և կենդանություն ունի Մեծ Հայոց Երկիրը» (գլ. Զ,68, էջ 47):
Հունական մշակույթից հայտնի են Արտեմիսին խորհրդանշող՝ մեղվի պատկերներով բազմաթիվ գտածոներ (լուսանկարները՝ ստորև):
Անահիտ-Արտեմիս աղերսները խորը արմատներ ունեն և հունական, հռոմեական աղբյուրներում, ինչպես նաև հայ մատենագրության մեջ՝ միջնադարյան պատմիչների երկերում, հաճախ նույնացվել են իրենց գործառական իմաստով ու խորհրդանիշների ընդհանրություններով (Է.Պետրոսյանը բազմակողմանի և մանրամասն դիտարկել է Արտեմիս-Անահիտ աղերսները):
Հին Եգիպտոսում Նեիթի գլխավոր տաճարը հայտնի էր «Մեղվի բնակավայր» անվամբ:
Հունաստանում «Մեծ Մոր» խորհրդանիշ դիցուհին հաճախ «Մայր Մեղու» է կոչվել՝ «Melissa» (Թագուհի):
Դելփիքի՝ գուշակությունների պատգամախոս-քրմուհին «Դելփիքի Մեղու» էր անվանվում:
Ավանդույթի համաձայն, Հին Աշխարհի՝ գուշակությունների կարևոր այս կենտրոնի տաճարը մեղուներն են կառուցել…
Մեղուներ էին պատկերվում Արտեմիսի քանդակին ու մեղուներով զարդարում նրա տաճարը (Հին Աշխարհի «7 Հրաշալիքներից» էր ն.թ.ա 550-ին կառուցված՝ Արտեմիսի տաճարը Եփեսոսում, ներկայիս՝ Իզմիրից մոտ 50 կիլոմետր հարավ, որի խորհրդանիշն էր Մեղուն)…
Գուշակ-պատգամախոս «Մեղու-քրմուհիներն» իրենց զգացականությունն ավելի ուժեղացնելու նպատակով գործածում էին այսպես կոչված՝ «թունավոր մեղրը», որին նաև «կանաչ մեղր» էին ասում (այն զտված չէր՝ նրանում ջրային նյութերը գոլորշիացված չէին և ավելին էին՝ գրեթե 50-70 տոկոս, մինչդեռ սովորականում՝ մոտ 17,4 տոկոս են):
Քուրմ Միհր Հայկազունու ուշագրավ հավելմամբ նշենք նաև, որ «Միհրականության մեջ հատուկ ծիսական խորհուրդ ունի Մեղրը, ինչպես և՝ նրանից պատրաստվող Գինին (և ոչ՝ «օղին», ինչպես նշվում է բառարաններում)»:
Որպես ճշգրտում — հիշեցում ակնարկենք, որ «քրմուհի» եզրույթը գործածվում է պայմանականորեն, քանզի կանայք նույն գործառույթը չունեին՝ ինչ Քրմերը…
Մարդկանց ներդաշնակ համագործակցության, աշխատանքով ստեղծվող բարիքի ու առատության, ընտանեկան բարօրության՝ «քաղցր ու անուշ» հարաբերություններն ապահովելուն նպաստող նշանակությունն ունի ցայսօր էլ Հայոց հարսանեկան ծիսակարգում սկեսրոջ կողմից նորապսակներին մեղր հրամցնելու սովորույթը՝ որպես «մեղրի նման քաղցր կյանքի» մաղթանք կամ՝ նորածնի բերանը խորահրդանշական իմաստով մեղրի կաթիլով քաղցրացնելը, մեղրի պարգևած ուժ ու եռանդի համար՝ «Մեղրամիսը» մեղրով համեմելը…
Ինչպես Հայոց մեջ հարսանեկան արարողությունների ժամանակ էին երգում-գովերգում «Արդար մեղվին»՝
«Գնացէ՛ք, բէրէ՛ք արդար մեղուն,Որ գայ, գովէ՝ հա՜յ, ծառս ու ծաղիկ»…
L’abeille et le roseau, symboles de la Basse et de la Haute Egypte. Temple de Karnak.
Իսպանիայի քարայրներից մեկում՝ վայրի մեղրի հավաքման տեսարան՝ ն.թ.ա 5.000-10.000 տարվա վերագրվող
Grotte de Cueva de la Araña (Espagne). 5 000 à 10 000 ans avant JC
Մեղուների և փեթակի պատկեր՝ միջնադարյան բժշկական աշխատությունից
Abeilles et ruches Tacuinum Sanitaris, ouvrage médical du moyen âge.
«Օմֆալոս» (Omphalos) կոչվող քարը (գուշակությունների համար էր գործածվում, դիցաբանական երկար պատմության հետ է կապված)…
