«էս դարում Մըսըր անհաղթ ու հըզորՄըսրա֊Մելիքն էր նըստած թագավոր»…

Հազարամյակների ընթացքում սերնդեսերունդ բանավոր փոխանցված ու միայն վերջերս՝ մոտ 150 տարի առաջ զանազան բարբառներով համեմված խոսքով գրի առնված «Սասնա Ծռեր» էպոսը՝ ազգային մտածելակերպի հարուստ պատկերներով, պատմական դեպքերի նկարագրության աննախադեպ շտեմարան է:

Բանահյուսական ժառանգության անգնահատելի այս հարստության առաջին ուսումնասիրողները հենց այն գրառողներն էին՝ Գ.Սրվանձտյանը, Մ.Աբեղյանը, Գ.Հովսեփյանը և այլք…

Մի ընդհանուր, առավել մեծ պատումի որոշ ճյուղերն են ընդամենը մեզ հասած պատառիկները՝ աստվածային գերագույն ուժով տոգորված՝ Սասնա Տան («Ջոջանց Տան») ներկայացուցիչները, որոնց սերնդի գլխավոր հերոսի անունով էլ կոչվում է չորս ճյուղերից յուրաքանչյուրը:

Ինչպես բանասացներից մեկը՝ Մուշից ոչ հեռու, 28կմ արևելքում գտնվող Առնիստ գյուղի բնակիչ Կրպոն (Կարապետն) է ասել՝ իր ուսուցիչն ավելի երկար տարբերակը գիտեր և երգում էր որոշ հատվածները ( Ն.Ադոնցի՝ «Սասնա Ծռեր» էպոսին համանման Բյուզանդական դյուցազներգության պատմական հիմքերը քննարկող մի հոդվածից, « Les fonds historiques de l’épopée byzantine Digenis Akritas»):

Անդրադառնանք պատումի դեպքերի ու հերոսների պատմական կողմի քննությանը՝ հիշելով, որ դարերի ընթացքում, բնականաբար, ավանդապատումը պիտի երանգավորվեր տարբեր ժամանակահատվածների մտածողությամբ, ինչպես, օրինակ, միջնադարում՝ Հայոց թագավորը ներկայացվում է որպես «խաչապաշտ»:

Ժառանգաբար անցնող «Խաչ Պատարագին» (կամ «Խաչ Պատերազմին»), «Թուր-Կեծակին» իրենց հեռավոր արմատներն ունեն խորը անցյալում:

Կարսի թագավոր Թևաթորոսի անունն իսկ հնագույն թևավոր Ցուլի (Թև — Թորոս — Տավր-Տավրոս — Տորք) արձագանքն է…

Ձենով Օհանը, ինչպես դեռևս Հ.Օրբելին է նրա կերպարում ձայնի ուժգնության ակունքը երկնային կայծակի որոտի շառաչի հետ կապել, այդ ժամանակաշրջանում գլխավոր դիցի՝ Փայլակի, Շանթի՝ Թեշուբի հզորության ու հովանավորության արտահայտությունն է:

Հերոսների՝ տիեզերածին ուժերից զորություն ստանալը բնորոշ էր հնագույն մտածողությանը:

Նույնը հունական հավատալիքներում էր՝ ուժասպառված Անթեոսն իր ուժերը վերականգնում էր հողին հպվելով… (Մեզ էլ այսօր նույնն է պետք…):

Դեռևս 1874 թվականին էպոսի պատմական հիմքին անդրադարձել է Հ.Օրբելին՝ Գագիկ թագավորին համարելով պատմականորեն հավաստի կերպար:
Սակայն նրան նույնացրել է Գագիկ Արծրունու հետ, որը կառուցել է Ոստան քաղաքը, վերաշինել Աղթամար կղզու բերդերը…

Գ. Սրվանձտյանը էպոսի առաջին ճյուղի որոշ դրվագներ նախաքրիստոնեական ժամանակների հետ է կապում՝ հիմք ընդունելով Աստվածաշնչի (Հին Կտակարանի), Մ.Խորենացու «Հայոց պատմության» և Թովմա Արծրունու «Արծրունյաց Տան պատմությունը»:

«Օրբելին գրում է. «Նրանց մասին արված հիշատակությունները արտացոլումն են ասորական
թագավորների այն բուն պատմական արշավանքների մասին, որոնք ուղղված էին մի երկրի դեմ, որը երկու-երեք դար հետո կոչվեց Հայաստան, իսկ այդ արշավանքների
ժամանակ կրում էր Ուրարտու անունը» (մեջբերումը՝ Ա.Դոլուխանյան, «Հովսեփ Օրբելին և «Սասունցի Դավիթ» հայ ժողովրդական էպոսը», էջ 16, Երևան, 2015թ.):

Էպոսի ուսումնասիրողները զանազան «արդարացումով» փորձում են բացատրել ակնհայտ «անաքրոնիզմը»՝ ժամանակաշրջանի անհամապատասխանությունը՝ 10-րդ դարում ապրած Գագիկ թագավորի թոռներին՝ Սանասարին ու Բաղդասարին ներկայացնելով որպես նրանցից 17 դար (1700 տարի) առաջ ապրած՝ Ասորեստանի Սենեքերիմ արքայի որդիներ:

Արծրունիների իշխանական ճյուղը, համաձայն տոհմական ավանդապատումների, մինչև Հայկ Նահապետից սերված Տորք Անգեղն է ձգվում:

Այսօր էլ, բարեբախտաբար, հարատևում է սերնդեսերունդ ազգի նահապետների անվան կրկնությունը: Բազմաթիվ են նույն անունով տարբեր արքաները, հատկապես, նույն գերդաստանից:

Ուստի, թերևս, 10 -րդ դարից հայտնի Գագիկ Արծրունին իրենից առաջ եղած նույնանուն արքաների պատվին է անվանակոչվել այդ անվամբ:

Համենայն դեպս, ասորական արքաների տարեգրություններում հիշվում է «Կակի-Թեշուբը», «Իկ-Թեշուբը», որն, ամենայն հավանականությամբ, Գագիկ անվան հնչյունափոխությունն է (գլխավոր դիցի անունն արքայի անվանը կից գործածվում էր նաև այլուր, Կիլիկիայում (Կիցուվատնա՝ Սիսվան) Թարքու ձևով էր):

«Սասնա Ծռեր» էպոսի՝ 1873 թվականին Գ.Սրվանձտյանի կողմից գրի առնված՝ Տարոնցի Կրպոյի (Կարապետի) պատմած տարբերակում պատմությունն սկսվում է «Սուրբ Կարապետի» վրա «Բաղդադի խալիֆայի» արշավանքով:

Ասորեստանի Սենեքերիմ արքայի (ն.թ.ա 705-681թթ.) մասին, իր տարեգրություններից բացի, տեղեկություններ կան և Աստվածաշնչում ( Դ Թագավորաց, Գլուխ Ի, 36:37, Եսայի, Գլուխ ԼԸ, 37:38)՝ ն.թ.ա 681 թվականին տաճարում իր «որդիների» կողմից սպանության նկարագրությամբ (Հ.Փլավիուսը ևս այն հիշատակել է) :

Ն.թ.ա. 714 թվականին Արդինի՝ Մուսասիրի հայտնի տաճարը թալանած Սարգոն Բ-ի (ն.թ.ա 722-705թթ.) որդին էր հիշյալ Սենեքերիմը՝ իշխանության եկած՝ հոր մահից հետո: (Էպոսում հիշվող՝ «Շատ առ ու ավար առած» հերթական արքաներից)…

Հետևաբար, ազգի պատմության մեջ դժվար մի փուլի՝ հզորության անկման շրջանի պատմական դեպքերի նկարագրությունն է խտացված մեր էպոսում (ինչպես հունականում՝ «Իլիականը»):

Ի դեպ, նրա (Սենեքերիմի) տարեգրություններում (նաև Աստվածաշնչում) նշվող՝ դեպի Երուսաղեմ կատարած արշավանքի մասին հիշատակվում է նաև «Սասնա Ծռեր» էպոսում:

Ժամանակի սկզբնաղբյուրների հիման վրա քննարկելով Ասորեստանի և Ուրարտուի (Բիայնիի, Վանի թագավորության) փոխհարաբերությունները հիշյալ ժամանակահատվածում, ավստրիացի ասորագետ Կ.Ռադները գրում է (Karen Radner, “ASSYRIANS AND URARTIANS”, էջ 741, հատված՝ հակիրճ թարգմանությամբ).

«…Ասարհադոնի (ն.թ.ա. 680-669թ.թ.) և Ասուրբանիպալի (ն.թ.ա. 668-627թ.թ.) գահակալության օրոք Ուրարտուի և Ասորեստանի հարաբերությունները Սենեքերիմի (ն.թ.ա.704-681թ.թ.) սպանության ու մարդասպանների՝ դեպի Ուրարտու փախուստի անմիջական ազդեցությունն են կրում:
Քանզի Սենեքերիմին սպանողներն իր հարազատ որդիներն էին ու Ասարհադոնի եղբայրները և, ուրեմն, ասորական գահի օրինական հավակնորդներն էին (քանի որ Ասորեստանում հայրասպանությունը կամ եղբայրասպանությունը թագաժառանգի համար խոչընդոտ չէր գահին տիրանալու համար) :

Նրանց՝ Ուրարտուի տարածքում գտնվելու պատճառով մինչև ն.թ.ա. 652 թվականն Ասորեստանը զգուշավոր էր առաջինիս հանդեպ, որովհետև եղբայրների ներկայությամբ վտանգված էր ասորական գահակալի անվտանգությունը։
Ասուրբանիպալն հետագայում (ն.թ.ա.625թ.-ից հետո) փոխում է դիրքորոշումը։
Ժամանակի ասորական սկզբնաղբյուրներում, ի տարբերություն իր բոլոր նախորդների, որոնց որպես հավասարի էին վերաբերվում, ուրարտական թագավոր մի այլ Սարդուր (Դ-ն, 635-625, Կ. Ա.) Ասորեստանի վասալի կարգավիճակով է ներկայացվում…»։

Համաձայն «Հին կտակարանի» (Եսայի, 37:37, 38), իր աստծու տաճարում արարողության պահին խռովության ժամանակ սրով սպանելով իրենց հորը, որդիները՝ Ադրամելեքն ու Սարեցերը, փախչում են Արարատի երկիր:

Ըստ Դանիել Դավիդ Լուկենբիլի ( Daniel David Luckenbill), նրա մյուս որդի Ասարհադոնի՝ ասվածը հավաստող արձանագրության մեջ սպանողների իրակա՛ն անունները չեն նշված:

Օտարազգի ուսումնասիրողների համար անհասկանալի է այն փաստը, թե ինչու՞ են երկու եղբայրները փախչում հատկապես Ուրարտու ( Ռուսա Բ-ի (ն.թ.ա. 685 -645թթ.) օրոք էր՝ 681թվականին):

Որոշ աղբյուրներում նշվում է՝ «Արարատի Երկիր», Շուպրիա (որը Ծոփքն է, Ուրարտուի ( Բիայնիի)՝ տարածքներ կորցնելուց հետո՝ առանձին թագավորությունների անուններով էին նշվում նաև), Խորենացու մոտ՝ «Ի Հայս»:

Պատասխանը մեր էպոսում է, որի որոշ մշակումներում հիշվում է, որ դրսում խաղալիս բակի ընկերները «բիճ» էին անվանում երկվորյակներին:

Իրավամբ, իր հայրենիքը թշնամու ասպատակություններից զերծ պահելու նպատակով հակառակորդի երկիր մեկնած Հրածին, Ջրածին Ծովինարն «իր հայրենիքի աղբյուրի ջրից» էր հղացել անձնահուր երկվորյակներին:

Հիշենք, որ նա մենակ չէր մեկնել, այլ՝ մի քահանայի (քուրմի) հետ:

Այսինքն, ո՛չ մարմնով, ո՛չ հոգով (հավատով) այլադավանությանը չէր հաղորդակցվել ու անաղարտ էր մնացել: Ինչն էլ նրան ու իր զավակներին Ասորեստանի արքայի՝ Սենեքերիմի կողմից սպանելու մտադրության պատճառն էր (հետագայում նրանց ճյուղն Ասորեստանի արքայից սերելը լրիվ անհիմն է)…

Ուստի, իրենց մոր՝ Ծովինարի հայրենիքը, իրենց պապի մոտ, ապաստանի ամենից ապահով վայրն էր:

Էպոսում հիշվող Բերդկապուտը՝ Կապուտկող Բերդը, հիշվում է նաև ասորական արձանագրություններում:

Մ.Աբեղյանի գրվածքներից մի հատված մեր նախորդ գրառումներից մեկում ներկայացրած Խորախորհուրդ, Հրեղեն Ծովինարին է բնութագրում (որպես «Ուզունդարա» պարի ակնարկ)՝

«Էնենց մթնում են սար ու ձոր…
Ծովինարն Էնենցա խաղում, որ կարծես, թե ուզում ա աշխարհքը կրակ տա…»:

Ժողովրդական մի ասույթում՝ «Ծովինար խաղում է» նշանակում է՝ փայլատակում…
(մեջբերումը՝ Լիլիթ Հովսեփյանի՝ «Հրաշապատում հեքիաթների տարրերը «Սասնա Ծռեր» էպոսում» ուսումնասիրությունից):

Էպոսում հիշվող «Մըսրա Մելիքը», «Մըսըրի երկիրը», ժողովրդի ըմբռնմամբ նաև Եգիպտոսն էր, ոմանք մեկնաբանում են որպես Մոսուլ (այսօրվա Իրաքում, երբեմնի Նինվեն):

Վերջիններս հիմք են ընդունում էպոսի այն հատվածը, ուր պատմվում է, որ Սասնա մոտակայքում Դավթի սպանած բազմաթիվ ռազմիկների դիակները գետի ջրերը հասցնում են Մըսըրում ապրող նրանց հարազատներին, համարելով, որ Եփրատի վտակներից մեկն էր:

Հիմք ընդունելով ասորեստանյան աղբյուրները, նայենք ստորև քարտեզին (փորձեցի մոտավոր նշել հայերեն, սպիտակ տառերով՝ Սասունի, Ասորեստանի այն ժամանակվա մայրաքաղաք Նինվեի՝ այսօրվա՝ Մոսուլի (էպոսում՝ Բաղդատի), գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի տեղերը, երանգավորմամբ Ասորեստանի սահմանների ընդարձակումն է՝ իր տարբեր արքաների օրոք):

Ասորեստանի սահմանները նշված ժամանակահատվածում՝ ն.թ.ա 7-րդ դարում, ձգվում էին մինչև Եգիպտոս:
Եվ Բյուրակնից (Սասունից) սկզբնավորվող երկու մեծ գետերն էլ՝ Տիգրիսն ու Եփրատը, հատում են Ասորեստանի տարածքը:

Հետևաբար, հարկահանության շրջանում թշնամու դեմ մեր ազգի հերոսական մաքառման պատմությունը ներկայացնող դյուցազներգության մեջ նկարագրվող դեպքերի պատմական հավաստի իրադարձությունների արձագանքներն ունենք:

Տարբեր ճյուղերի բաժանված էպոսը կոչվում է նաև «Սասնա Տուն», «Ջոջանց Տուն», այսինքն, հազարամյակների խորքը ձգվող, նախորդող այլ ճյուղերի շարունակությունն է, որը «Սասնա Ծռերի» պատմությունն է՝ իրենց Տիեզերածին դիցերից ու Կաթնաղբյուրից ստացած գերբնական ուժերով օժտված «Սասնա Փահլևանների» պատմությունը …

Անարդար աշխարհից հեռացած և արդարության հաստատումով վերադարձող դիցին՝ Թելեփինին ու նրա յուրատեսակ նմանակ — հերոսին՝ Փոքր Մհերին, վաղնջական սպասումի ի վերջո իրականացման հույսով…

Եվ, իհարկե, հիշելով, որ «Խաչ Պատերազմին» միայն արժանիների՛ աջ թևին է իջնում, կրկնենք՝
«…Ով քնած է՝ արթուն կացեք»… 

Հ.գ. Ստորև լուսանկարներ՝ Սասնա Քաջերին ծանոթ վայրերից ( Մարութա լեռը՝ Մարաթուկ լեռնագագաթը՝ Սասնա Լեռներում, Բաթմանի կամուրջը…)

…«Ու նաիրյան աղջիկների հեզաճկուն պա՛րն եմ սիրում»… (Ե.Չարենց)

Ամիսներ առաջվա գրառումներից մեկում Մ.Գավուկչյանի գրքից մեջբերել էի դոկտոր
Հ.Մատիկյանի մի կարևոր միտք, համաձայն որի յուրաքանչյուր ազգի պատմություն դիցաբանական աշխարհայացքով է սկսվել և «…Այս կետը հայ պատմաբանի մը մտադրութենէն երբեք վրիպելու չէ. մեր պատմութեան գորդեան հանգոյցը հոս է»:

Այդ «Գորդյան հանգույցը» հանգուցալուծելու համար կրկին վերադառնանք
Նոր քարեդարի և Բրոնզեդարի ժամանակաշրջանի սրբավայրերը, ուր «Մեծ Մորը», «Մայր Բնությունը» խորհրդանշող բազմաթիվ արձանիկներ են հայտնաբերվել:

Նրանցից վաղագույնները դեռևս Պորտասարից ոչ հեռու գտնվող հնավայրերից են (Չաթալ Հոյուկ, Նեվալի Չորի…), որոնք հաճախ ուղեկցվում են ցուլի կամ խոյի պատկերով:
Իր բեղուն «սերմերով», առնականությամբ և ուժով հայտնի Ցուլը խմբի, ցեղի գոյատևման ու պաշտպանության գրավականն էր:

Վանի մոտ, Բութ գյուղի կիրճի չորս անձավներում («Կույսերի անձավ»), շուրջ 150 պատկերներում պարող կամ ծննդաբերող կանայք են, «Նախամոր» — «Մեծ Մոր» պատկերներ…

Հիշենք, որ Ջրհեղեղից հետո վերապրածների համար Բնության, Կյանքի Վերածնունդն ու շարունակությունը, հարատևումը կարևորագույն հարցն էր:

Այդ մտածողության արտացոլումն է ժամանակի հավատալիքներում, աշխարհայացքում և կենցաղում՝ զանազան խորհրդանիշների կիրառմամբ:

Եվ, հարատևելով, հասել է մինչև մեր օրերը (Սարդարապատի Ազգագրական թանգարանի դռան վրա՝ Ծովինարի ոճավորված դիմքի օձակերպ աչքերը նկատի ունեմ, որն էլ այս գրառման առիթներից է նաև)…

Հիշյալ բազմաթիվ դրսևորումներից անդրադառնանք օձերով պատկերվող դիցուհուն, որի օրինակները շատ են պահպանվել հատկապես «միկենյան» կոչվող մշակույթում և որի ակունքները, համաձայն մասնագետների, «Անատոլիայիում» են՝ Արևմտյան Հայաստանի տարածքում:

Ի տարբերություն «Երկնային» դիցերի, այն հնագույն «Երկրային» դիցերից է (հողածին՝ քտոնյան), որոնք հունական դիցաբանության հիմքում են:
Հիշենք, որ հունական դիցաբանությունն էլ Հուրիական (հին հայկական) դիցաբանության կրկնությունն է՝ որոշ փոփոխությամբ (ըստ ուսումնասիրողների):

Հնում բուժական նպատակներով օձի կիրառման մասին հիշատակություններ են թողել զանազան պատմիչներ:
Պլատոնը, Աթենքի փռյուգիացիների մի ծեսի առիթով, նկարագրում է հոգեբուժական մի միջոց՝ հիվանդի շուրջ երաժշտությամբ ուղեկցվող գալարավուն շարժումներով պարով ամոքելով:

Ստրաբոնը ևս հիշատակել է օձերը գլխավերևում թռցնելով կատարվող մի սովորույթ՝ համահունչ «անատոլիական» (հայկական) դիցուհու ծեսին:

Չմոռանալով վերոհիշյալը, վերադառնանք հետջրհեղեղյան շրջանի մեր նախնյաց հավատալիքներին, որոնց վկայությունը նրանց թողած շինությունների, գործածած առարկաների վրայի պատկերներն են:

Մասնավորապես, օձի խորհրդանիշին (կիմանանք, թե ինչու՛ հատկապես օձի):

Միջագետքյան, շումերական տեքստերում («Գիշգամեշ»), օձը ներկայացվում է որպես Գիլգամեշից առաջ «Հավերժական կյանքի» պտուղը համտեսող, որի հետևանքով, իր կաշվի վերանորոգմամբ, այդուհետ կյանքի Վերածնունդն էր խորհրդանշում:

Այլ մշակույթներում ևս, օձը, ինչպես և խոյը, համարվում են կյանքի խորհրդանիշ:

Ինչու՞…

Վաղնջական ժամանակներից կիրառվող «Կենաց Ծառի» խորհուրդին անդրադարձել էինք (ընկերքի նմանությամբ՝ որպես նրա իմաստի արտահայտում):

Մարդու և ողջ բնության կյանքի հարատևությունն ապահովող տարրերից է և «Սրբազան հեղուկը», կյանքը վերածնող նախնական համաշխարհային Ջուրը, որի դիցը օձաձև Թիամատն էր՝ Մեծ Մայրը:

Կենաց Ծառի խորհրդի համանմանությամբ, կյանքը ծնունդ տվող կնոջ վերարտադրողական համակարգի այլ մասերը նույնպես պիտի «փառաբանվեին» (ինչպես որ տղամարդունն էր. դերերի արդարացի վերաբաշխման սկզբունքով)…

Առաջին իսկ օրերից կյանքը սնուցող Պորտալարի և Օձի նմանությունն ակնբախ է…

Կյանքն արարող կնոջ մարմնի համապատասխան համակարգին նման է խոյի գլուխն իր գալարավուն Եղջյուրներով (ստորև ոճավորված լուսանկարները)…

Առատության Եղջյուրն էլ՝ իր Խորախորհուրդ իմաստով՝ մի այլ պատմություն է…

Թեև ավելի ուշ, Դրախտում «Կենաց Ծառի»՝ Իմաստնության և Իմացության պտուղը համտեսելու գայթակղությանը մղելով մարդկանց լուսավորելու՝ «չարն ու բարին» տարբերելու կարողությանը հաղորդակցելու համար նույն գրքի «խորագետ» օձը «բացասական կերպարի» վերածվեց, այնուամենայնիվ, մերօրյա հանճարեղ մեծերի մտահղացմամբ, իր հեռավոր արձագանքը գտավ Սարդարապատում՝ որպես բազմահազարամյա մշակույթի ժառանգության և նրա հետնորդների առհավատչյան…

Ավանդույթների շարունակությունն են հավաստում այսօր նրանց սերունդները՝ առնական ու մարտական Խոյի խրոխտ խոյացումներն ընդօրինակելով «Քոչարի» պարով, ինչպես նաև՝ Օձի գալարավուն շարժումները կրկնող՝ հեզաճկուն «Ուզունդարայով»…

Սկիզբն ու վերջը խորհրդանշող (երկգլխանի անգղի նմանությամբ) երկդեմ դիցի՝ առավել հայտնի հռոմեական Հունուսի ոճով (Janus, որից՝ «հունվար» ամսվա անունն է), «մեկը՝ դեպի անցյալն ուղղված , մյուսը՝ դեպի ապագան» իմաստով, «խորհրդավոր ծագմամբ մի Ոսկե գավաթ» գտա համացանցում պատահաբար, որը «Ծովինարի Գավաթ» անվանեցի (նույնիսկ, եթե իրենը չի), քանզի շատ է նման իմ հարազատ Ծովինարներին…

Բոլորիս քաջ հայտնի «Անահիտի» ճակատի երկու ոլորուն մազափունջը երկու օձերի ոճավորված խորհրդանիշն է (վզինը՝ նույնպես)…

Հրածին Ծովինարի ու իր դյուցազուն սերունդների մասին քիչ ավելի մանրամասն՝ առաջիկայում…

Դարձյալ ու կրկին՝ «Դառնանք փառաբանենք Ծովինարին» ու իր պատմությունն ընթերցողներին նաև…

ՀՀ Լոռու մարզ, Վանաձորի երկրագիտական թանգարան, խոյագլուխ շքասեղ, Ք.ա. XXVII-XXV դդ., բրոնզ
(լուս.` Հ. Սիմոնյանի)

ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆ…

«Ծիծեռնակը բույն էր շինում,
Ե՛վ շինում էր , և՛ երգում,
Ամեն մի շյուղ կպցնելիս՝
Առաջվա բույնն էր հիշում»:

Ղազարոս Աղայանի՝ «Հիշողություն» վերնագրված հոգեցունց բանաստեղծության այս տողերը հիշելու առիթը մեր պատմական Պարսկահայք Աշխարհի Հեր գավառն է, ավելի ստույգ՝ ներկայիս Իրանի Խոյ քաղաքը, մեր պատմիչների (Թովմա Արծրունի, Վարդան Արևելցի, Ստեփանոս Օրբելյան…) վկայությամբ՝ երբեմնի բարգավաճ, ամուր բերդաքաղաքը, Կապուտան (Ուրմիա) լճից ու Ավարայրի դաշտից ոչ հեռու:
(Ավանդույթի համաձայն, Խոյից մոտ 3 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող մի մատուռ համարվում է Վարդան Մամիկոնյանի գերեզմանատեղին):

Հին շրջանից փոքրիկ թռիչքով հասնենք այսօրվա Երևան՝ պատմելու համար մեծաթռիչք ծածկով մի հայտնի շինության մասին: 

20-րդ դարի կեսերի (1950-60-ականների) «Թամանյանական ոճով», միջնադարյան ավանդույթներով, ճարտարապետական ու գեղագիտական բարձրարժեք լուծումներով կառուցված այս շենքը մայրաքաղաքի բնակչության մի ստվար զանգվածի կենսախինդ անցյալի ջերմ հուշերի հետ է կապված (ճարտարապետ՝ Գրիգոր Աղաբաբյան):

Բրոնզապատ դարպասներով, դեպի երկրորդ հարկը տանող լայնանիստ աստիճաններով, դեռևս հնագույն շրջանից հայտնի թաղածածկ շինություններին համանման «Փակ Շուկան» ուշագրավ է 10-13-րդ դարերի վանական համալիրի՝ Մակարավանքի բեմի ճակատի ութանկյուն աստղերի և ութանիստ բազմանկյունիների մեջ ներառված հյուսկե հարթաքանդակների ոճով արված զարդամոտիվներով:

Ժամանակի մեծերի հաղորդմամբ, Երևանի հիշյալ «Շուկան» Խոյի հայտնի «Դարվազա բազարի» հեռավոր արձագանքն է:

Ինչպես հաճախ, տեղահանված բնակչությունն իր նոր բնակավայրերում հին հուշերն արթնացնող նախկին շինությունների (տեղանունների) նմանությամբ (երբեմն՝ կրկնությամբ) էր հիմնում նորերը՝ ավանդույթների հարատևությունն ապահովելով նաև խորհրդանշական առումով …

Խոյի, Մակարավանքի ութանկյուն, ութանիստ զարդանախշերի և երևանյան հիշյալ շինության մեջ նրանց արձագանքի միջև փոխկապակցված խորը իմաստ կա, որը ձգվում է մինչև շումերական դիցաբանություն՝ կյանքն ու քաղաքակրթությունը Ջրհեղեղից հետո վերածնող Էնկի դիցը:

Հնագույն շրջանի դիցերի խորհրդանիշների ակունքների ( նրանց վերագրվող թվերի, կենդանիների, բույսերի), առավել մանրամասն ներկայացումն՝ այլ առիթով…

Հ.գ. Ի հիշատակ ուսանողական անհոգ տարիներին հիշյալ վայրում կատարած կարճատև, բայց հաճելիորեն համեղ «համտեսումներով» լի զբոսանքի (ականջդ կանչի, Գոհար Չեմենյան Gohar Chemenian):

Ստորև լուսանկարներում՝

1. Խոյի Դարվազա Բազարը
2. Երևանի «Փակ շուկայի» շենքը
3. Մակարավանքի բեմի ճակատային զարդամոտիվները
4. «Փակ շուկայի» զարդամոտիվները:

Ի ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՈՒՆ ԱՆԱՂԱՐՏ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ …

Աշխարհում ամենուր խոսվում է հանքարդյունաբերական պատճառած բնապահպանական աղետների մասին՝ ուշացումով հայտնաբերելով իրականությունը:

Եթե ընդերքի շահագործումը նպաստեր տվյալ երկրի բնակչության բարօրությանը, ապա Աֆրիկայի ու Հայաստանի ազգաբնակչությունը պիտի աշխարհիս ամենահարուստը լիներ:

Մինչդեռ պատկերը հակառակն է:

Արտանետված ծանր մետաղներով ջրի ու հողի թունավորումը բնակչության բնաջնջման մի ձև է՝ փոքր-ինչ դանդաղ ու, կարծես, աննկատ:

Հայաստանում արդեն նախորդ տասնամյակներից մնացած պոչամբարները բնապահպանական աղետալի վիճակ են ստեղծել:

Նրանց հնարավորինս վերականգնման աշխատանքների և, նաև, մեղավորներին պատժելու փոխարեն, մի նոր հանքի՝ Ամուլսարի շահագործման ծրագրով աղետալի հետևանքներն իրենց գագաթնակետին կհասնեն:

Ամուլսարն իր անաղարտ վիճակով պիտի փոխանցեք սերունդներին…

Ստորև՝ Ամուլսարի հիանալի բնապատկերից բացի, Հայաստանի՝ այսօրվա 23 պոչամբարներից որոշ լուսանկարներ:
Հիշեցնենք, որ Հայաստանում այսօր կան 15՝ գործող և 8՝ փակված պոչամբարներ…

Հ.գ. Պոչամբարներն այն տարածքներն են, ուր առանձնացվում և ամբարվում են քիմիական վերամշակման հետևանքով առաջացած թունավոր, վտանգավոր թափոններն ու հանքաջրերը (որոնք, լցվելով ու թունավորելով գետերը, հասնում են Սևան և այլուր)…

ԱՄՈՒԼՍԱՐ ԼԵՌՆԱՃՅՈՒՂՈՒՄ՝ ՄԻ ՈՐՈՏ…

«Ազատութի՜ւն, — գոչեցի, —
Թող որոտա՛յ իմ գլխին
Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ…»

Հատված Մ.Նալբանդյանի «Ազատություն» բանաստեղծությունից

Փորձենք ըմբռնել մոտ 36 տարվա կարճատև կյանք ապրած, սերունդներին «Ազատությու՛ն» ավանդող հանճարեղ Միքայել Նալբանդյանի (1829-1866թթ.) վերոհիշյալ տողերը, որոնք դպրոցական տարիներից մեր շուրթերին են:

Ինչպես հետագայում Աղայանը, Թումանյանը, Իսահակյանը, Չարենցն ու մյուս մտավորականները, Նալբանդյանը, ժամանակի թելադրանքով, այլաբանորեն էր փոխանցում իր պատգամները:

Մեր մեծերի ընտրած բառերն ինքնանպատակ ու պատահական չէին:

Ընդհակառակը, խորիմաստ ու խորախորհուրդ, թաքնագիտական շղարշով…

Հիրավի…

«Թող ՈՐՈՏԱ…»

Ի՞նչն է որոտում:

Ամպրոպը:

Ո՞վ էր Ամպրոպի դիցը:

ՓԱՅԼԱԿԸ, ԿԱՅԾԱԿԸ, ՀՈՒՐԸ՝ Թեժուբը, իր ԵՐԿԱԹԵ երկսայր տապարով, որն հետագայում մեր էպոսի՝ «Սասնա Ծռերի» հերոսի ձեռքի «ԹՈՒՐ-ԿԵԾԱԿԻՆ» («ԿԱՅԾԱԿԻՆ») էր:

Որոտն, Որոտան, Որոտնա գավառ (Երկիր)՝ Մեծ Հայքի Սյունիք Աշխարհում՝ Որոտն Բերդի շուրջ…

Ի փառս հազարամյակներից եկող դիցի, այսօրվա Հայաստանում ունենք Որոտան գետը, որն իր «որոտով» հազարամյակների հեռվից հնչող «Երգն» է շառաչում («Կումարբիի Երգը»)…

Եվ, Զանգեզուրի լեռնաշղթայի Ամուլսար լեռնաճյուղում, Որոտանի վեհ լեռնանցքից ու Որոտանի ազդեցիկ Կիրճից ոչ շատ հեռու՝ մի ահեղ Թեժ լեռ …

Մեզ ժառանգություն մնացած անսասան լեռներն ու սարերը մեր սերունդներին անաղարտ փոխանցելու հրամայականով…

«ԶՕՐՈՒԹԻՒՆՔ ԱՍՏԵՂԱՑ ԵՐԿՆԻՑ»՝ «ԶՕՐՔ» — «ԶՕՐԱՑ ՔԱՐԵՐ»

Հնագույն քաղաքակրթությունների կրոնները բավականին հայտնի են՝ շնորհիվ պահպանված ու մեզ հասած գրավոր տեքստերի, որոնք էլ հենց այդ մշակույթների ուսումնասիրության աղբյուրն են…

Խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայից՝ այսօրվա Թուրքիայի Բողազքյոյ հնավայրից հայտնաբերված արքունական արխիվի մոտ 30.000 սեպագիր սալիկները (ն.թ.ա 18-13-րդ դարեր) հնագույն շրջանի հետազոտության համար անգնահատելի սկզբնաղբյուրներ են, ինչպես և Նինվեի փլատակներում պահպանված՝ «Ասուրբանիպալի գրադարանի» հարուստ նյութերը՝ մոտ 3.000 պնակիտները, որոնց քառորդ մասը, գրեթե 700-ը՝ աստղաբանական գուշակություններ են:

Խեթական առատ տեքստերը վկայում են ողջ Միջագետքյան, հուրիական, հաթիական, լուվիական, սիրիական (այսինքն՝ ժամանակին՝ Միտանիի թագավորության (եգիպտական, ասորական աղբյուրներում՝ Նահարին, Նաիրի Երկիր) տարածքում գտնվող շրջանների մշակույթի համընդհանուր գծերի մասին:

Հիշյալ կավե սալիկների (պնակիտների) տեքստերի զգալի մեծամասնությունը կրոնական բնույթի են՝ ծիսական, գուշակությունների, տոների նկարագրության, աղոթքների, օրհներգների բովանդակությամբ՝ գրված միաժամանակ երկու լեզուներով՝ խեթերեն և հուրիերեն (ինչպես արևմտահայերենն ու արևելահայերենը կամ այսօր կրոնական արարողություններում գործածվող գրաբարն ու արդի հայերենը):

Դիցաբանական տեքստերը՝ «Գիլգամեշը», «Կումարբիի շարքը», մարմնավորված են Հայկական Լեռնաշխարհի ընդարձակ տարածքում և նրա հարակից շրջաններում հայտնաբերված հնագիտական նյութերում՝ կրոնական համալիրներում, քանդակներում, խեցեղենի նմուշներում…

Այսինքն, հիշյալ վայրերում նույն հավատալիքներն էին, ուր դիցարանը գլխավորում էր Փայլակի, Կայծակի դիցը՝ Թեշուբը, Կիլիկիայում (Կիցուվատնա, Սիսվան) հայտնի Թարքու անունով, հետագայում՝ Թեշեբա ձևափոխությամբ մեզ հասած Երևանյան Կարմիր Բլուրում (Թեշեբաինի)…

Դեռևս ժայռապատկերների վրա հանդիպող աստղային խորհրդանշաններից հետո, ն.թ.ա 3-րդ հազարամյակից ի վեր երկնքի ուշադիր զննման ապացույցներով սեպագիր սկզբնաղբյուրներ են պահպանվել, ինչպես ն.թ.ա 2.400 թվականով թվագրվող՝ Էբլայի սալիկը (հուրիական մշակույթի երբեմնի հզոր կենտրոններից, այսօրվա Սիրիայում):

Համաձայն միջագետքյան «Արարչագործչության պատումի» («Էնումա Էլիշ»), տիեզերքը, աստղերն արարվել էին Բարձրյալի՝ Արարչի կողմից, վերին շերտում՝ աստվածները, ներքևում, վերևի նմանությամբ ու որպես նրա «արձագանք»՝ իրենց կողմից արարված մարդու՝ մահկանացուների աշխարհը, ուր, ներդաշնակությունն ապահովելու համար, ի վերուստ «թագավորությունն» էր ուղարկվել…

Իրենց երկրի, արքայի, ողջ թագավորության, նրա բնակիչների ճակատագրով մտահոգ աստղաբան-քրմերն երկնքի հետազոտության մեջ աստվածների կամքի արտահայտման նշաններն էին փնտրում:

Ինչպես հիշվում է միջագետքյան հնագույն տեքստերից մեկում («Էրայի պոեմը»), աստղերի դասավորության փոփոխությամբ էր Ջրհեղեղն առաջացել (« La paix menacée par la démesure», էջ 103):

Այսինքն, տիեզերական ներդաշնակության խախտումը Երկրի խաղաղությանն ու բարօրությանն էր վնասում:

Հունական դիցաբանական պատումներում ևս նույն մտայնությունն է արձագանքված («oracles sibyllins»)՝ երկնքի քարտեզի փոփոխությամբ է պայմանավորված «Աշխարհի կործանումը»:

Այստեղից՝ երկնքում աստղերի դասավորության պատկերագրությունը վերծանելու և վերլուծելու անհրաժեշտությունը, քանզի նրանց ձևը, բնույթը, միմյանց նկատմամբ ունեցած դիրքն Աստվածային կամքի արտահայտումն էր, որը պիտի մեկնաբանվեր:

Ասորեստանում, (ինչպես և այլուր, թերևս), պատերազմն սկսելուց առաջ հատուկ արարողակարգ կար՝ թագավորի և ժողովրդի կողմից կատարվող:
Գառների զոհաբերությունից հետո խորհրդակցում էին աստղագուշակի հետ:
Եթե գուշակությունները բարենպաստ չէին՝ պատերազմ չէր հայտարարվում, սպասելով առավել հարմար պահի:

Երկնքի նկատմամբ հետաքրքրությունն ու այն ուսումնասիրելու անհրաժեշտությունը փաստում են նաև հնագույն շրջանի խեթերեն և այլ լեզուներով տեքստերը, որոնցից մի քանիսի վերծանված բովանդակությունը մոտավորապես հետևյալն է՝

«Եթե տվյալ ամսում արևի խավարում լինի՝ անձրևներ կտեղան, ջրերի հոսքն առատ կլինի, խաղաղություն կլինի, մի գործ կկարգավորվի կամ հիվանդը կապաքինվի»: (Մեջբերումը՝ մոտավոր թարգմանությամբ՝ A.Mouton «Les mots de la paix dans les langues de l’Anatolie hittite», ex.4):

Կամ՝ «Եթե Հյուսիսային Քամին հողմահարում է երկինքը մինչև Նորալուսնի ի հայտ գալը՝ բերքն առատ կլինի»…

Ն.թ.ա 4-րդ դարի քաղդեացի քուրմ, աստղագետ ու պատմիչ Բերոսը մարդկության համար կարևոր փոփոխությունները վերագրում է աստղերին՝ երբ Խեցգետնի համաստեղության տակ ուղղագիծ կշարվեն այսօրվա զանազան հետագծերով շարժվող աստղերը:

«Երկրագունդը կհրդեհվի, երբ այսօրվա զանազան հետագծով աստղերը կդասավորվեն Խեցգետնի համաստեղության ներքո այնպես ուղիղ՝ մեկը մյուսից ներքև, որ մի ուղիղ գիծ կարող է անցնել նրանց մեջտեղով:
Ջրհեղեղ կլինի, երբ բոլոր աստեղատները հավաքվեն Այծեղջյուրի աստեղատան ներքո:
Այս նշաններից առաջինը ղեկավարում է (պայմանավորում,Կ.Ա.) ձմեռային արևադարձը, երկրորդը՝ ամառայինը:
Նրանց երկուսի ազդեցությունն էլ մեծ է, քանզի նրանք են որոշում տարվա երկու կարևոր փոփոխությունները:
Տիեզերքը, լինի մի ոգի կամ մի մարմին՝ բնության կողմից կառավարվող, ինչպես ծառերն ու բույսերը, ամենը, ինչ պիտի կատարվի՝ առաջինից մինչև վերջին օրը, մտնում է նրա պատմության մեջ, ինչպես որ մի հատիկում պարփակված է մարդու հետագա ողջ զարգացումը»:

Ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակից «Էնումա Անու Էնլիլ» անունով հայտնի աստղաբանական տեքստից դրվագներ են հայտնաբերվել գրեթե ամենուր՝ խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայում, Շուշան քաղաքում (Շոշ, Սուզ)՝ այսօրվա Իրանում, հուրիական կարևոր կենտրոններում՝ Նուզի, Էմար, Քատնա, Ալալահ քաղաքներում:

Նրա կիրառման նման պատկերը վկայում է Հին Աշխարհում՝ Մերձավոր Արևելքում տարածված գուշակությունների համանմանությունը:

Ակունքները վերագրվում են դեռևս շումերական դիցաբանությունից հայտնի Էա ( Էնկի, Հայա) Աստվածությանը կամ Ադապ (Ադապա) անունով Իմաստունին («Յոթն իմաստուններից»):

Տոմարի՝ հաշվարկի համակարգի, տոնացույցի, բնական երևույթների փոփոխությանը համապատասխան գյուղատնտեսական (հողագործական) աշխատանքների կարգավորումից բացի՝ կրոնական հավատալիքների հետ էր կապված աստղագիտության կարևորությունը:

Աստղաբանական հիշյալ ժողովածուի («Էնումա Անու Էնլիլ») ավելի քան 70 սալիկներից բաղկացած տեքստերի նախաբանում նշվում է, որ Աստվածների կողմից աստղերն ստեղծվել են ժամանակը կարգավորելու նպատակով և մարդկանց հնարավորություն ընձեռելու նրանց ուսումնասիրման համար:

Նրա՝ մոտ 7.000 կանխագուշակությունների ցանկը բաժանված է չորս մեծ ենթաբաժինների՝

1. Լուսնին վերագրվող գուշակումներ (23 սալիկ)
2. Արևին վերաբերվող գուշակումներ (17սալիկ)
3. Ադադին՝ Փայլակին (Շանթին, Թեշուբին) վերաբերող գուշակումներ՝ օդերևութաբանական պայմաններն ուսումնասիրող (12 սալիկ), (Ադադը Թեշուբի արամեական անվանումն է)
4. Իշտարին (Ինանային)՝ Վեներա մոլորակին՝ Արուսյակին նվիրված (20 սալիկ):

Երկրի արքունի գործունեության մեջ վճռորոշ էր աստղագուշակի դերը. առանց նրա ոչ մի կարևոր որոշում, քաղաքական վճիռ չէր ընդունվում …

Գուշակությունն աստվածների հետ «հաղորդակցվելով» իրենց առջև ծառացած խնդիրները հասկանալու և նրանց լուծումը գտնելու միջոց էր՝ կրոնական արարողություններով ցանկալի ելքն ապահովելու հնարավորությամբ:

Եգիպտոսից, Հունաստանից հայտնի Էփրիմերտեները՝ աստղագուշակության գրքերը, որոնցում հին օրացույցներն են՝ հատուկ աղյուսակներով, ամենօրյա տեղեկություններ ու հաշվետվություններ են պարունակում՝ մեծ տեղ հատկացնելով գուշակումներին, երազահանությանը, ժողովրդական բժշկությանը, իմաստասիրական խորհրդածություններին:

Հիշյալները հայկական առաջին տպագիր գրքերից էին՝ հայտնի նաև «Եփրեմվերդի» սխալ, աղճատված անվամբ (1748 թվականին Վենետիկում է լույս տեսել հայերեն առաջին Էփրիմերտեն):

«Աստեղատների պարին ծանոթ մոգերի»՝ «անմոլար և մոլորակ աստղերի» դիրքն, ընթացքն ու շարժման հատկությունները «բաշխելով (խմբերի բաժանելով,Կ.Ա.) և ստեպ (շարունակ, անդադար, Կ.Ա) զննելով» ուսումն ու գիտությունը «ուսումնականի՝ այսինքն մաթեմատիկայի մասն էր, որի մասն էր տոմարականը» (տոմարագիտությունը):

«Արփիական լուսոյն դիտակք»-ի, «ծագմանն դիտակ»-ի, «աստեղաց գիտությունն իմաստասիրաբար» մեկնաբանող աստղագետի՝ աստղաբաշխի երբեմնի գոյությունն են մեզ հիշեցնում հին մատյաններում մնացած վերոնշյալ հիշատակությունները, վերջին շրջանում կազմված բառարանները («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի», (Վենետիկ, 1836թ.), «Բառգիրք ի բարբառ հայ և իտալական» (Վենետիկ, 1837թ.):

Հնագույն վերծանված տեքստերից ենթադրվում է, որ Աստվածների հետ երկխոսությամբ, նրանց հովանավորությամբ նույնիսկ բուժումն էր ավելի վստահելի ու արդյունավետ համարվում: 

Ինչպես «Երազամույն կոչված վայրերի»՝ Տիրի իմաստնության տաճարների մասին խոսելիս հարկ չկա ապաքինման նպատակով այնտեղ եկող ուխտավորների՝ երազահանությամբ բժշկության ձևերի ու մեթոդների արդյունավետությունն ապացուցել, այնպես էլ՝ «Զորաց քարերի»՝ որպես աստղազարդ երկնքի ուսումնասիրության վայր դիտարկելիս պարտադիր չէ աստղագիտական ճշգրիտ հաշվարկներ իրականացնող սարքերի առկայությունը փնտրել՝ փաստելու համար մեգալիթյան կոթողների՝ աստղերի զննմանը ծառայելու նշանակությունը:

Համալիրի՝ «Զորաց քարեր» անվանումն իսկ իր իմաստն է ցուցում:

«Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում ( Վենետիկ, 1836թ.) «Զօրութիւն» բառի բացատրության մեջ կարդում ենք՝ «Զարդք երկնքից. հրեշտակք, և աստեղք, զօրք, … զօրութիւնեց կամ Զօրաց»:

Եվ հիշյալ իմաստով կիրառության բազմաթիվ օրինակներ՝ «Բարձրացաւ մինչև ի զօրութիւնիս երկնից, և ընկեց յերկիր՝ ի զօրութիւնէ երկնից և յաստեղաց», «Յարևու և ընդ լուսնով և ընդ ամենայն աստեղբք և առաջի ամենայն զօրութիւնեց երկնից»,

«Ոչ երկնի զօրութիւններին չափ կա, ոչ ծովի ավազին»…

Դիոն.«Երկնային զորութիւնք անուանին աստվածային իմաստնությունները»…

Ագաթանգեղոսի մոտ ևս՝ «Զօրութիւնք աստեղաց երկնից»…

Այլազգիների բնակությամբ տեղանունների օտարահունչ թարգմանության սովորույթի համաձայն, ինչպես Պորտասարն է վերածվել Գյոբեկլի թեպեի, Բյուրակնը՝ Բինգյոլի, բազմաթիվ այլ օրինակների նման, Զորաց քարերը ևս թարգմանվել էին (Ղոշունդաշ), սակայն բառի ոչ իսկական իմաստով:

Բարեբախտաբար, հետագայում վերստին անվանափոխվելով՝ «Զորաց Քարերը» վերագտել են իրենց նախնական իմաստը…

Աստղաբանությանը զուգահեռ, աստղագիտական գիտելիքների մասին եղած ապացույցները ևս ձգվում են խորը հնադար:

Նախնիներից փոխանցված աստղագիտական ժառանգության շնորհիվ էր, որ դեռևս 7-րդ դարում հայ աստղագետ, տոմարագետ և փիլիսոփա Անանիա Շիրակացին՝ աստղադիտակով հեռավոր աստղաբույլը դիտած Գալիլեյից գրեթե 1000 տարի առաջ, նկարագրել էր «Ծիր Կաթինը» կամ «Հարդագողի ճանապարհը» որպես թույլ և ուժեղ բազում աստղերի կուտակում, որոնց լույսը վատ տեսանելիության պատճառով միաձույլ է երևում:

«Տիեզերագիտության», «Արեգակի ընթացքի մասին», «Կենդանակերպի Համաստեղությունների մասին», «Լուսնի գարնանային գիշերահավասարի աղյուսակները», «Լուսնացույց աղյուսակներ», «Լուսնի պարբերաշրջանը»… մոտ 29 աշխատության հեղինակը՝ Շիրակացին, նշել է՝

«Զգայարանք առաջնոցն սուր էին, քան զայժմուցս՝ զոր վկայեն բազումք. վասն որոյ ոչ միայն զարեգական գնացս կարացին նկատել, այլ եւ զբոլոր լուսաւորացս կարացին դրոշմել եւ ճանաչել»:

«Առաջվանների զգայարաններն ավելի սուր էին, քան այժմվա բազումներինը, քանզի ոչ միայն կարողացան նկատել արեգակի հետագիծը, այլև բոլոր լուսատուներինը կարողացան դրոշմել ու ճանաչել»:
Նկատել-դրոշմել-ճանաչել…

Լճաշենից հայտնաբերված՝ Արեգակնային համակարգի մոլորակների դասավորությամբ հայտնի գտածոն ասվածի հավաստումներից է:

Անզեն աչքով տեսանելի երկնքում աստղերի ու մոլորակների դասավորության ու շարժման (Շնկան (Սիրիուսի) աստղի ծագումը…) երբեմնի հետազոտողներն այսօրվա աստղահնագետի համար առատ նյութ չեն թողել՝ մեգալիթյան հարյուրավոր կոթողներից զատ, սակայն ժայռերի ու քարերի վրա ոճավորված որոշ պատկերներն ու բազմաթիվ աստեղատների նկարագրությամբ սեպագիր հիշատակությունների առկայությունը վկայում է բավականին զարգացած գիտելիքների մասին:

Ի դեպ, երկնակամարում Շնկան աստղի՝ Սիրիուսի պայծառ երևալն ամառային հանգիստն էր ազդարարում:
Հռոմեացիներն այդ աստղն անվանում էին Canicula, որտեղից՝ ռուսերենով «Каникулы»:

Ղևոնդ Ալիշանն իր «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք Հայոց» գրքում, «Երկնքի յոթնաստեղյան խորանների՝ իբրև երկնքի յոթ մասերը կամ կարգերը՝ մեկը մյուսից բարձր» հիշատակելուց բացի, մեջբերում է Ավետիք Ամդեցու՝ «Խառնարան աստղերի» առիթով ասածը՝

«Այս աստեղք են, որ ցուցանեն զանձրեւաց սաստկութիւն․ և որ ի ծովուն գնանք սոքիմք՝ մանաւվանդ Սայլն՝ յանտնի ցուցանէ զնաւագնացաց հետ․ զի հիւսիսական աստեղքդ ոչ են գնացականք այլ կացականք, և շարժեալ ի վերին եօթն գօտեացն՝ որպես ի ծովու ալէկոծին։ Այս են նշանացոյց աստեղք․ տխմարք եպերեն, որ չեն գիտեն զգիրս, այսմ վասն գրէ, եթէ՝ Եդ զնոսա Աստուած ի նշանս և ի ժամանակս»։
Մոտավորապես՝ «Այս աստղերն են, որ ցույց են տալիս անձրևի սաստկությունը և որ ծովագնացության ժամանակ, մանավանդ Սայլը, հայտնի է դարձնում նավագնացներին, քանզի հյուսիսային աստղերը գնացականք չեն, այլ կացականք և շարժվում են յոթը գոտիների վերևում՝ ծովի ալեկոծության պես»:
(Ի գիտություն նշենք, որ դիտարկման և նավարկման ուղեցույցը Հյուսիսային բևեռն էր):

Հավելելով «բառաբարդյալ անունները, որ չեն նշանակում հատուկ աստղ, ինչպես՝ ելաստղ և անկաստղ, որ նշանակում են Շնիկի բարձրանալը և ցածրանալը կամ երևալն ու աներևութանալը», Ա.Ամդեցին հիշում է և կրոնական, աղթարական իմաստ ունեցող անունները՝ ինչպես Ըմբռնաղը, նոյեմբերի 23-ին կամ Տրե ամսի 15-ին, համաձայն տոմարների բացատրության՝

«Որ զինչ այսօր լինի, ձմեռն այնպէս անցանէ, թէ ջեր է և թէ ցուրտ է, թէ պարզ և թէ ամպ»։
«Ինչպես այսօրվա ընթացքում լինի՝ այնպես էլ ձմեռը կանցնի՝ տաք թե ցուրտ, պարզ թե ամպոտ»:

Ն.թ.ա 7-րդ դարին վերագրվող «Մուլ Ապին» (Աստղն Արորի կամ Սայլի) տեքստում 71 աստղ և Աստղապար (Համաստեղություններ, Աստղերի պարեր) են նշվում և մինչև ն.թ.ա 1370 թիվը ձգվող հղումներ կան, որոնք փաստում են, որ աստղագիտությունը կարևորվում էր հատկապես Երկրի անվտանգության ու ապագային վերաբերող գուշակությունների համար:

Ուսումնասիրության տեքստերում նշվում են «ուղեցույց աստղերի» շարժումը «Երկնային միջօրեականի» նկատմամբ («Լուսնի ճանապարհ»…):

Հիշենք վերջին տասնամյակներում որոշ աստղագետների (Վ.Օլքոթթ, Է.Մաունդեր, Կ.Սվարց, Կ.Ֆլամարիոն, Ա.Բերրի) եզրահանգումները, համաձայն որոնց Կենդանակերպի Համաստեղությունները ձևավորվել ու անվանակոչվել են 36-42° լայնությունների միջև՝ Արարատ լեռան շրջակայքում ու Եփրատի հովտում ապրողների կողմից , ն.թ.ա 30-28-րդ դարերում, որին անդրադարձել է Կարեն Թոխաթյանն իր «Ժայռապատկերաբանության և օրացույցի ակունքները Հայաստանում և Անանիա Շիրակացին» ուսումնասիրության մեջ:

Եվ, ի վերջո, նշենք, որ հորիզոնից վեր աստղերի բարձրությունը չափող հնագույն գործիքը՝ Աստղալափը, որ ցայսօր էլ ողջ աշխարհում հայտնի է «Astrolab» անունով, ու մեկնաբանվում է որպես «Աստղեր որսող», միայն հայերենով է իմաստավորվում՝ «Աստղեր լափող»…

Ակնդետ ու ականջալուր Տիեզերքի անհունից եկող շշուկներին՝ մեր նախնյաց օրինակով, որսանք ու մեկնաբանենք Հավերժի իմաստուն խորհուրդը…

ԵՐԿՆՔԻ ՅՈԹՆԱՍՏԵՂՅԱՆ ԽՈՐԱՆՆԵՐԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ՅՈԹՆՓՈՐԱԿՅԱՆ ԲԱԳԻՆՆԵՐ…

Լեզվաբանական քննությամբ բառերի, հատկապես անունների ստուգաբանությունը կարևոր է նրանց իմաստն ըմբռնելու համար:

Արեգակի կենսատու ջերմությունն ու ճաճանչափայլքը, Հրաբուխների՝ Հուրի երկրում Հուրը, Կրակն իր լուսացոլքով, Կայծակի, Շանթի փայլատակումն իր հզորությամբ բերքառատությունն ապահովող անձրևն ազդարարելով, բնականաբար, պաշտամունքի էին արժանացել վաղնջական ժամանակներից ի վեր…

Ղ. Ալիշանն իր «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք Հայոց» գրքում նշելով, որ կրակի պաշտամունքը Հայոց մեջ տեղաբնիկ է ու ավելի հին, քան զրադաշտականությունը, հիշում է Աղթամարի ծովատաշտի շուրջ, հատկապես հարավային մասում, Անձևացյաց գավառում Դարբնաց քարն ու Բութ լեռը, որի անվանումն, ըստ ավանդության, քրմապետի անունից էր առաջացել:

Եվ, պատմիչների վկայությունը, համաձայն որոնց՝ «Բութ լեռը քրիստոնեության դարասկզբին դեռ լրիվ չէր մարել, թեև հրաբխաբաժակը հանգած էր ու սյունաձև վեր չէր ծխում, բայց մի կողի վրա ուներ մի պատռվածք կամ բաժակ (ինչը երկրագետի աչքով զննողը կտեսնի նաև այսօր), և ըստ պատմիչի՝ հրաշագործ պատկերի (Անձևացյայց կամ Հոգվոց վանքի) «տուն կրակի, անյագ հրոյ, անդադար այրման աստուածոցն», որ նշանակում է, թե այն ի բնե միշտ վառ էր»:

Ուշագրավ են նրա կիրառած բառերը՝ Ծովատաշտը, որը գոգավորությունն է շեշտում ու նույն իմաստով է, ինչ շումերական դիցաբանությունից հայտնի Ափսուն (մեր Ափսեն):

«Սյունաձև ծխացող», վեր խոյացող ծուխը՝ Սյունը՝ որպես կրակի ծխի խորհրդանիշ…

Եթե կրակը պաշտամունքի խորհրդանիշ էր, բնականաբար՝ ծուխը նույնպես պիտի պաշտվեր, ինչպես և մոխիրը («մոխրապաշտ» էին կոչում հետագայում), հետևաբար՝ պահպանված բազմաթիվ սյունաձև կոթողների սերտ առնչությունը հուրի պաշտամունքի հետ… 

Որպես Հայկազունիների հրապաշտության մի այլ կենտրոն, Ալիշանը նշում է Պաղատ (կամ Պաշատ) լեռը, «զոր ասէին Տուն Արամազդի և Աստղկան»:

Եվ, նրանից շատ հեռու, Կրակի մի այլ կենտրոն Հայոց մի այլ նահանգում, որն, ինչպես գրում է հեղինակը, «Բաքվի նավթի հորերն ու հուրերն են, որ մի ժամանակ Փայտակարան աշխարհի մի առանձին գավառն էր՝ Հայոց տերության մի մասը և կոչվում էր «Յոթ փորակյան բագիններ» »:

«Յոթնափորակնյան բագինք»-ի մասին դեռևս 5-րդ դարում հիշատակում է Ագաթանգեղոսը, 7-րդ դարում՝ Անանիա Շիրակացին:

Հայոց Յոթ մեհյանների (բագինների) սրբավայր կար և Մոկք աշխարհում՝ «Յոթ խորան» (Յոթը դիցերն իրենց համապատասխանող յոթ մոլորակներն ունեին…):

Դեռևս հայտնի հնագույն տեքստերում՝ տիեզերքի, աշխարհի Արարչագործչության ու քաոսային ուժերի դեմ առաջին աստվածների պայքարի մասին պատմող, միջագետքյան «Էնումա էլիշ» պատումում, Երկինքը յոթը տարբեր շերտերով է ներկայանում :

Տիեզերակազմության նույն պատկերացումներն են նաև հետագայի կրոններում:
Նույնն աշխարհայացքի այլաբանորեն արտացոլումն է միջնադարում՝ Դանթեի «Աստվածային կատակերգության» մեջ:

« «Երկնքի յոթնաստեղյան խորաններ» են ասում իբրև Երկնքի յոթ մասերը կամ կարգերը՝ մեկը մյուսից բարձր»,- գրել է Ալիշանը ( յուրաքանչյուր մոլորակ իրեն համապատասխան դիցն ուներ):

Հունական դիցաբանության մեջ գլխավոր դիցը՝ Զևսը, ընկալվում է որպես «Թեժ նյութ»՝ բնակվելով Եթերի մեջ և Երկնքի իշխանությամբ կազմակերպում տիեզերական և հասարակական կյանքը:

7-րդ դարի հայ աստղագետ ու փիլիսոփա Անանիա Շիրակացին, Երկրի գնդաձևության ու տիեզերքի կառուցվածքի մասին հստակ ու որոշակի պատկերացումների նկարագրության մեջ, նշում է՝

«Արդ, այն վերին Երկինքը, որ հույները Եթեր են ասում, իսկ քաղդեացիք՝ Խիտ Կրակ…» ( մեջբերումը՝ Սեն Արևշատյանի «Անանիա Շիրակացի» աշխատությունից):

Մասնագետների հաստատմամբ, հունական դիցաբանության Աստվածաբանությունը գրեթե հուրիականի՝ «Կումարբիի շարքի» կրկնությունն է:

Զևսը հուրիական գլխավոր դիցի՝ Թեժուբի համարժեքն է:

Ուստի, եթե Զևսը «Խիտ, Թեժ կրակի» «Թեժ նյութն» էր, բնականաբար հասկանալի է դառնում հուրիական դիցաբանության գլխավոր՝ Հուրի, Կայծակի, Փայլակի, Շանթի դիցի՝ «Թեժուբի» անունը, որի սեռական հոլովից առաջացած փոփոխությամբ՝ Թեշեբա ձևից է Երևանում՝ Բիայնիի թագավորության (Ուրարտուի) շրջանից մնացած Թեշեբաինի հնավայրի անունը:

Հիշենք, որ Հայաստանում է և Թեժ լեռը:

Այսօրվա եկեղեցիներում էլ մոմի լույսի խորհուրդով ներկա «կենսածիր» «Հրեղեն գունդն Արեգակի» (Թումանյանի խոսքերով՝ «Մերժած օրենք»-ից) «Յոթնաստեղյան լույս խորանի» (դարձյալ Թումանյանի խոսքերով «Դեպի անհունը») մի արձագանքն է…

«Երկրից դեպի Երկինք ձգվող 7աստիճաններով» մանկական մի խաղը հիշելով՝ «Յոթներորդ Երկնքում գտնվելու երանության» մեկնությունն էլ՝ յուրաքանչյուրիդ…

«ՀԻՇՈՂՈՒԹՅԱՆ ՀՆԱՎԱՆԴ ՓՇՈՒՐՆԵՐ»՝ ՎԻՇԱՊ-ՔԱՐԱԿՈԹՈՂՆԵՐ

«Քիչ չէր մեր զարմանքը, երբ սպասվելիք օձերի կամ վիշապների փոխարեն մենք մեր առջև տե-
սանք քարե ձկներ»… (Марр, Смирнов 1931, 60):

Ն.Մառի հետ ունեցած իրենց առաջին տպավորությունն այսպես է ձևակերպել հնագետ Յ.Սմիռնովը՝ առաջին անգամ տեսնելով վաղնջական ժամանակներից մեզ հասած բացառիկ գտածոները (մեջբերված Համլետ Պետրոսյանի՝ «Մի քանի դիտողություն վիշապ կոթողների վերաբերյալ» ուսումնասիրությունից):

19-րդ դարի վերջից հայտնաբերված, «Վիշապ-քարակոթողներ» անունով հայտնի հնագույն հուշարձաններն աննախադեպ հետաքրքրություն առաջացրեցին գիտական աշխարհում:

Չնայած բազմաթիվ մասնագետների հարյուրամյա զանազան ուսումնասիրություններին, անհիշելի ժամանակներից խորհրդավոր լռությամբ հառնող այս կոթողներն ամբողջությամբ չեն բացահայտել իրենց գաղտնիքները:

Բյուրակնյան լեռներից մինչև Փարվանա լիճ, Ախալքալաքից ոչ հեռու Գանձա գյուղում սփռված և, հատկապես, Գեղամա լեռներում, Սևանի ավազանի տարբեր շրջաններում, Արագածի լանջերին, Ջավախքում, Վայոց Ձորում, Տաշիրում, Ճորոխի ավազանում և այլուր, մոտ 5 մետր և ավելի բարձրությամբ խոյացող ձկնակերպ կոթողներն, ըստ իրենց պատկերագրության, բաժանվում են երեք խմբի:

1. Ձկնակերպ՝ կորավուն ձկան կազմվածքով

2. Ցլակերպ՝ քառակող սալաքարի տեսքով՝ ցլի գլխի և կախված վերջույթներով մորթու պատկերով

3. Ձկնացլակերպ՝ վերոհիշյալ երկուսում առկա պատկերների համատեղմամբ:

Դեռևս 1880-ական թվականներից Ատրպետի, Նիկողայոս Մառի, Յ.Սմիրնովի ու գիտական այլ արշավախմբերի ուշադրությանն արժանացած մեգալիթյան այս արձանները առասպելների, վիպական զանազան պատումների հետ առնչելով՝ նրանց իմաստավորման բազմաթիվ մեկնաբանություններ են արվել:

Մանուկ Աբեղյանը սիրո դիցուհուն՝ Աստղիկին է վերագրել:
Գրիգոր Ղափանցյանը՝ մեռնող-հարություն առնող դիցին՝ Արա Գեղեցիկին…
Բազմաթիվ այլ կարծիքներն ու վերլուծական համեմատությունները թռուցիկ անգամ ակնարկելն անհնար է:

Մեր ժամանակակից բազմաթիվ գիտնականները ևս անխոնջ պրպտումներով շարունակում են ավանդույթը…

Թեմային փոքր-ինչ այլ տեսանկյունից մոտենալով՝ վերադառնանք հիշյալ կոթողների ստեղծման ժամանակաշրջան…

Համաձայն ն.թ.ա. 4-րդ դարի քաղդեացի քուրմ, աստղագետ, պատմիչ Բերոսի հիշատակության՝ իմացությունը, գիտությունն աստվածային էր:

Հունարենով գրված իր «Բաբելոնի պատմություն» աշխատության մեջ աշխարհի ծագման մասին տեղեկություններում նա հաղորդում է միջագետքյան նախաջրհեղեղյան մի դիցաբանական կերպարի գոյության մասին, որը դեռևս «Արարչագործության պատումից» հայտնի «Ապկալուներից» (Իմաստուններից) էր:

Կրկնելով անցյալի մոռացված մի դրվագ՝ նա թվարկում է «Յոթն Իմաստուններից»՝ Օհանեսի կողմից մարդկությանը փոխանցած իմաստնությունները:

Էնկի (Էա, Հայա) աստծու հետ սերտորեն առնչվող, որպես նրա կողմից արարված այս Իմաստունը որոշ սկզբնաղբյուրներում Ադապա անունով է հիշվում:

Նրան է վերագրվում գիտության, բժշկության ու հմայական միջոցներով հիվանդություններից ազատելու իմացությունը մարդկությանը փոխանցելը:
Մնացյալ արհեստներն ու արվեստները՝ նույնպես:

«Օհաննեսն իր օրերն անցկացնում էր մարդկանց մեջ՝ զուրկ որևէ կերակուրից (առանց սնվելու,Կ.Ա.), նրանց սովորեցնելով գրչություն, գիտություններ և զանազան արհեստներ, քաղաքների հիմնումը, տաճարների կառուցումը, իրավագիտություն, և երկրաչափություն, զուգահեռաբար նրանց բացահայտեց հասկամշակությունը, պտղագործությունը (հողագործությունը, Կ.Ա.), ընդհանուր առմամբ, քաղաքակիրթ կյանքի համար անհրաժեշտ ամեն ինչ»:

Իրենց նախաջրհեղեղյան գոյության և աստվածային գիտելիքների իմացության շնորհիվ «Յոթն Իմաստունները» (աքադերենով՝ «Ապկալուները», շումերենով՝ «Աբգալները»), համարվում էին Էայի՝ Հայայի արարած «Սրբազան կարպեր» («Կարպ» -«Ձուկ» իմաստով) և, որպես մարդկությանը քաղաքակրթող հերոսներ՝ պաշտվում էին (նրանցից մեկի անունը՝ «Էնմեծձուկ» է)…

Այսպիսով, Ջուրն ու Իմաստնությունը (Աստվածային գիտելիքը) միահյուսվում էին…

Միջագետքյան տեքստերից մեկում՝ «Էրայի պոեմում» (1,162), Ապկալուները համեմատվում են Աստվածային կարպերի (ձկների) հետ:
Վիշապը շումերական դիցաբանությունից հայտնի ստորերկրյա օվկիանոսի՝ Ապսուի՝ «Երկնային Ձուկն» էր:

Հետագայում, որպես քաղաքների ու նրանց բնակչության պահապան-հովանավորներ, նրանց (Աբգալների) պատկերներն ամենուր են:

Մեր հեռավոր նախնիներից մնացած՝ ձկնակերպ հսկա քարակոթողը, որի իմաստի մեկնաբանության համար բազում ճիգեր է գործադրել գիտնականների մի ստվար բանակ, պաշտամունքի վերածված, աստվածային իմաստնությունը մահկանացուներին փոխանցած «Իմաստունն» է:

Այսպիսով, մեր աչքի առաջ են բազմահազարամյա կոթողները՝ ի փառաբանումն Աստվածային գիտելիքներն այս սրբազան հողի բնակիչներին հաղորդած արարածների, մասնավորապես՝ Օհանեսի, որին մեր նախնիք նաև Կարապետ էին կոչում:

Կարապետիկ ձուկը, որը «Հայերէնի բացատրական բառարանում» ներկայացվում է որպես «Կուզ կռնակով ձուկ», որ որսում են Եփրատ գետից (կոչվում է նաև «տաշեղ»):

«Կարապետ» բառն իր այսօրվա իմաստով էլ հաստատում է վերը շարադրվածը:

«Կարապետը»՝ ուղևորների առաջընթաց, «Կարապետելը»՝ իբրև առաջնորդ, առջևից գնալով ճանապարհ բացելը (կանխագուշակել-ազդարարել)…

Ն.թ.ա 1-ին հազարամյակի Միջագետքյան զանազան սկզբնաղբյուրներից հայտնի «Յոթն Իմաստունները» կոչվում էին նաև «Փայլող կարպեր», «Ծովի կարպեր»:
Հայերենով՝ «Հայելային կարպն» է՝ Ծածանի ընտելացված տեսակներից (Արծաթափայլ):

Հայաստանում, Արաքս և Մեծամոր գետերում «Ոսկեգույն Ծածանն» էր, քաղցրահամ ջրերի՝ օձանման մարմնով ձուկը:

Էնկին՝ Հայան, հենց քաղցրահամ ջրերի դիցն է, իսկ ձուկը, նաև՝ խորագետ, իմաստուն օձը, նրա խորհրդանիշներից:

Բոլորովին վերջերս, Գորիսի տարածքից հայտնաբերված, ն.թ.ա 3-րդ հազարամյակով թվագրվող կոթողների եզակի մի նմուշ ևս ավելացավ իրենց խորհրդավոր պատկերագրության լուսաբանմանը սպասող հուշարձանների թվին:

Ն. Ադոնցի խոսքերով՝ «Հիշողության հնավանդ փշուրների» քանդակների մեկնաբանություններն՝ այլ առիթով, քանզի Վիշապից՝ Օհան-Ձուկից Տորք Անգեղ, Տիր, եգիպտական Տոթ ու Հերմես Եռամեծ մի Խորախորհուրդ, երկար կապ է ձգվում…

Տոնական Հաղթական Ողջույններ տողերիս համբերատար ընթերցողներին՝ «ԱՍՏՎԱԾԱՅԻՆ ՕՐԵՆՔՆԵՐԻ ԵՐԿՐԻ» այսօրվա իմաստուն զավակներին…

Վերջերս Արագածի լանջերին, մոտ 3.000 մետր բարձրության վրա հայտնաբերված մի նոր Վիշապաքար…