Month: Ապրիլի 2020

ԱՂ ԿԱՄ՝ ԱՂԱՄԱՆԻ ՀԵՏՔԵՐՈՎ…

Հայկական Լեռնաշխարհի ոսկեձեռիկ վարպետների հազարամյակների հնագույն ավանդույթները շարունակող՝ ներկայիս՝ նույնքան շնորհալի կավագործների խորհրդով՝ անդրադառնանք Հայկական Աղամաններին:

Սակայն, Աղամանի խորհուրդն ըմբռնելու համար, հարկ է ծանոթանալ Աղին՝ նրա նշանակությանն ու իմաստին՝ տարբեր առումներով…

Կյանքի համար կարևոր ու անհրաժեշտ աղը խորհրդանիշներով հարուստ պատմություն ունի՝ իր շուրջ ձևավորված զանազան ավանդույթներով:

Գրեթե բոլոր քաղաքակրթություններում աղը սրբազան բնույթ ունի (հացի նման):

Հոմերոսն աղը դիցական (աստվածային) էր համարում (հունական դիցաբանության մեջ Ծովի դից Ներեն Աքիլեսի հորը՝ Պելևսին աղ է նվիրում իբրև հարսանեկան նվեր): Լուկրեցիոսը կնոջ գեղեցկությունը համեմատում էր աղի մաքուր հատիկի հետ:

Որպես հարգանքի, հարստության, առատության, բարեկամության, հավատարմության ու բարեհաջողության խորհրդանիշ՝ ցայսօր էլ Հայոց և շատ այլ ազգերի մոտ պահպանվել է Աղուհացի հնագույն ծիսական սովորույթը:

Հայոց հնագույն ավանդությանց համաձայն, Սրբազան խորանի բաղադրիչներից էր աղը՝ ինչպես նշում և մանրամասն մեկնում է նրա խորհուրդը Քուրմ Յարութ Առաքելեանը, շեշտելով, մեջբերենք՝ «աղի՝ մաքրության, պաշպանության, հզորության իմաստը:
Ծնունդների առիթով տաճարն աղ է ընծայել նորածնի ծնողներին:Աղ էր նվիրվում նաև տաճարում գիշերած ուխտավորներին՝ նրանց մեկնումից առաջ:
Տաճարին աղ էր նվիրաբերվում հանգուցյալի հարազատների կողմից, թաղումից հետո»…

Սրբազան Խորանի առաջ «Աղուհաց կտրելու» ծեսը նրանց հատուկ զորություններ վերագրելն է փաստում:

Նորածին երեխայի վրա՝ որպես առողջության, բարօրության մաղթանք, հարսանեկան արարողությունների ժամանակ՝ ի նշան առատության, հարստության ցանկության, մարտի մեկնող-վերադարձող արքաների երդումն Աղուհացով…
Մաքրագործող-սրբագործող Աղն ամենուր է…

Հայկական Լեռնաշխարհն իր հարուստ աղահանքերով վաղնջական ժամանակներից է հայտնի:

Այրարատ Աշխարհի Ճակատք գավառում (հետագայում՝ Երևանի նահանգի Սուրմալու գավառում) գտնվող Կողբի հանքավայրից (Աղտքից) էր ձգվում միջնադարյան աղբյուրներում հիշվող Աղի ճանապարհը՝ սայլուղին, որով տարբեր ուղղություններով մինչև 20 -րդ դարի սկիզբը տարեկան 80.000 տոննա քարաղ է տեղափոխվել (Եզնիկ Կողբացու ծննդավայրն էր Կողբը):
Տարածաշրջանի լավագույն աղն էր այն համարվում:

Կողբից հարավ-արևմուտք, Հայկական Պարի լեռնանցքներից մեկը, որտեղով աղ էին արտահանում Միջագետք և այլ երկրներ, «Աղտո ձոր» էր կոչվում:

Իգդիրից 40 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող հիշյալ հանքերը մինչև 1920 թվականը Հայաստանին էին պատկանում, Թուրքիային են բռնակցվել 1921 թվականի Կարսի պայմանագրով, 1934 թվականից՝ Գուլփը (Կողբը) անվանափոխվել ու դարձել է Թուզլուջա (ի դեպ, 2015 թվականին քաղաքի ելքի ու մուտքի դարպասներին հայերենով «Բարի եկաք» և «Ցտեսություն» գրություններ են դրվել, վերջին տարիներին այնտեղ բժշկական տուրիզմի զարգացման ծրագիր կար:
Երևանում, Ավանի աղի հանքի՝ 235 մետր խորությամբ ստորգետնյա բուժարանը վաղուց է գործում շնչառական խնդիրների (ասթմա, բրոնխային հեղձուկ…), ալերգիաների բուժման նպատակով. վիրուսներից ապահով մի վայր…):

Մեծ Հայքի Բարձր Հայք Աշխարհում՝ Դարանաղի գավառը (Աղյաց գավառը), որը նույնացվում է ուշ ժամանակների Կամախին (Եկեղյաց գավառում, Էրզրումի նահանգի Երզնկայի գավառում), հարուստ է աղահանքերով, որի հետ էլ կապվում է նրա անունը:

Այստեղ էր գտնվում Արամազդ դիցի մեհյանը, Արշակունյաց դամբարանը (կենտրոնն Անի ավանն էր):

Խոսքի հմայության ներգործության զորության հավատալիքներից էր Աղուհացով երդումը:

Անկեղծ ուխտի՝ երդման նշան էր աղը մատանիով կնքելը (հին պարսիկների մոտ՝ վարազի պատկերով մատանիով, ինչպես հիշում են պատմիչները):

«Աղ Ուխտի», «Ուխտ Աղի», «Աղ կնքեալ»…

«Մասն է աղ՝ հրոյ, միանգամայն և ի ջուր մածեալ», — կարդում ենք «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում:

Ծովից՝ արևի ճառագայթների ջերմությամբ գոլորշիացման ճանապարհով ձեռք բերված աղը համարվում էր «ջրերից զատված կրակ»:

Հնում, լինելով հարստության նշան, հյուրի առջև սեղանին դրված աղամանը նրա հանդեպ տածած հարգանքի, շռայլության հավաստիքն էր:

«Աղ մատուցելու» իմաստից է ստուգաբանվում «մատաղ» բառը՝ «Մատո՛ աղ»՝ «Մատուցի՛ր աղ» (Վարդան, Գրիգոր Տաթևացի):

Հնագույն շրջանից ի վեր, Հայ կավագործության լավագույն նմուշներից՝ կանացիակերպ (հղի կնոջ) տեսքով աղամաններն ուսումնասիրող ազգագրագետների կարծիքով (Վ. Բդոյան, Աս.Մնացականյան, Կ.Մելիք-Փաշայան, Ն.Ավագյան), նրանք Մայր Դիցուհու՝ Անահիտի պաշտամունքի դրսևորումներից են, երբ «Նոր կրոնի մեջ պաշտվում է Հինը»՝ ծպտված…

Հայկական Լեռնաշխարհում ու նրա հարակից շրջաններում հայտնաբերված հնագիտական նյութերի մեջ բազմաթիվ են կնոջը պատկերող քանդակները, ուր հատկապես շեշտված են նրա մարմնի՝ բեղունությունն ընդգծող մասերը:

Այլաբանական ընկալմամբ՝ Կյանքի աղբյուրն ու հովանավորը՝ Մայր Բնությունը, Մայր Դիցուհին՝ որպես Ծնունդ, Կյանք պարգևող…

Մարդու օրգանիզմի կենսագործունեության համար անհրաժեշտ սննդանյութ է աղը:

Կյանքի արարման առաջին իսկ օրերից՝ հղիության ընթացքում մոր արյան պլազմայի հաշվին արգանդում առաջացող պտղաջրերում (ամնիոտիկ հեղուկում), ինչպես և Կյանքի աղբյուրի խորհրդանիշ՝ Համաշխարհային ջրերում (Օվկիանոսում), աղեր կան (կալցիում, նատրիում, քլոր):

Ուստի, խորհրդանշական մեծ իմաստ կրող Աղը պարունակող ամանը՝ Աղամանը, նույնպես, իր խորը այլաբանությունն ուներ՝ հղի կնոջ որովայնի նմանությամբ կճուճի տեսքով ներկայանալով…

Համանման ձևով, Խորանի ծիսական կաթսան Արարչական արգանդի կամ Խառնարանի խորհրդանիշն է:
Դարձյալ մեջբերելով Քուրմ Յարութ Առաքելեանի բացատրությունը՝ «Այն Սանդարամետ դիցամորը ներկայացնող՝ Ծնունդ պարգևող, միաժամանակ նաև՝ Կյանքի ներդաշնակ մասը հանդիսացող՝ մահվան գաղափարակիրն է», ինչպես և աղը՝ Կյանքի ակունք, որը կարող է նաև հակառակը գործել՝ կիրառվելով թշնամու կողմից՝ որպես ոչնչացման միջոց՝ հողերի վրա աղ սփռելով տեղանքն ամայացնելով…

Մարդկանց ու կենդանիների համար որպես կերակուր և բուժամիջոց, ջրի մեջ լուծված աղից բացի, քարացած աղ ևս կա՝ Աղքարը:

«Աղաբանությունը» որոշ չափով ամբողջացնելու համար հավելենք Աղի դերն ու խորհուրդը այլ բնագավառներում նույնպես, ինչպես, օրինակ, հնում անչափ կարևոր մի բնագավառում՝ մետաղագործության մեջ (նաև՝ ալքիմիայում, կաշեգործությունում…):

Որպես դպրոցական տարիների վերհուշ նշենք, որ ամոնիակը ազոտի և ջրածնի պարզագույն միացություններից է՝ սուր հոտով, անգույն, խեղդող գազ, որը հեշտությամբ միանում է թթուների հետ՝ առաջացնելով ամոնիումի աղեր:

Գործածվում է մետաղամշակման բնագավառում, գյուղատնտեսության մեջ (որպես պարարտանյութ)…

Բժշկության մեջ ամոնիակի 10%-անոց ջրային լուծույթը հայտնի «անուշադրի սպիրտն» է…

Եգիպտոսում ֆրանսիական բանակի արշավանքների ժամանակ կատարված հետազոտությունների արդյունքները ներկայացնող մի աշխատության մեջ կարդում ենք, որ դեռևս հնուց եգիպտացիներին հայտնի «Ամոնիակի աղը» անտիկ հեղինակների տեքստերում «Հայկական աղ» է կոչվել՝ «Sal Armeniacus»:
Եվ որ՝ պարսկական «Նուշադր» բառը «Հայկական աղն» է:

1809 թվականին Փարիզում հրատարակված գրքից՝ մոտավոր, հակիրճ թարգմանությամբ՝ 17-րդ դարի պարսկական բառարանին վերաբերող հատվածից.

«Պարսկական մի բառարանում՝ « Gazophylacium lingux Persanum», P. Angelo, anno 1684, գտնում ենք, որ այն, ինչը իտալացիների կողմից անվանվում էր Sale armoniaco, ֆրանսերենով՝ Sel armoniac, Պարսկաստանում կոչվում էր nouchâder կամ՝ melah Ermanya, այսինքն՝ Հայկական Աղ և արտասանվում էր nachâdre (նաշադր)»:

(Մեջբերումը՝ հիշյալ գրքից՝ «Եգիպտոսի նկարագրությունը. կամ՝ ֆրանսիական բանակի՝ Եգիպտոսում արշավանքի ժամանակ կատարված ուսումնասիրությունների և որոնումների հավաքածու»՝ հրապարակված Նորին Գերազանցություն Նապոլեոն Մեծ կայսեր հրամանով, Փարիզ, 1809 թ.:
«Description de l’Égypte: ou recueil des observations et des recherches qui ont été faites en Égypte pendant l’expédition de l’armée française, publié par les ordres de Sa Majesté l’Empereur Napoléon le Grand (Band 4,1,1: Texte 1): Etat moderne —Jomard, Edme François [Editor], Paris, 1809.):

«Հայկական աղի» բացատրությամբ մի էջ՝ հիշյալ գրքից («Եգիպտոսի նկարագրությունը. կամ՝ ֆրանսիական բանակի՝ Եգիպտոսում արշավանքի ժամանակ կատարված ուսումնասիրությունների և որոնումների հավաքածու»՝ հրապարակված Նորին Գերազանցություն Նապոլեոն Մեծ կայսեր հրամանով, Փարիզ, 1809 թ.:
«Description de l’Égypte: ou recueil des observations et des recherches qui ont été faites en Égypte pendant l’expédition de l’armée française, publié par les ordres de Sa Majesté l’Empereur Napoléon le Grand: Etat moderne» —Jomard, Edme François [Editor], Paris, 1809.):

Ըստ «Հայերենի արմատական բառարանի»՝ հայերեն բառի հնագույն ձևը «անուշադուր» է:

Մի այլ գրքում՝ գրված 1579 թվականին, («Commentaires sur les six livres de Ped. Dioscor, էջ 765,), կարդում ենք, որ Դիոսկորը ևս հիշատակում է, որ դեղագործներն ու ալքիմիկոսները «Ամոնիակի աղը» «Հայաստանի աղ» էին անվանում, մտածելով, որ այն բերվում էր Հայաստանից:

Ի գիտություն նշենք, որ որոշ վայրերում այն ստացվում էր հրաբխային բնական ճեղքվածքներից ժայթքող արտանետումներից՝ առջևում դրված քարի վրա գոյացած սպիտակ փոշին էր օրեր հետո աղի վերածվում (բացվածքներից ցերեկով ծուխ էր ելնում, գիշերը՝ կրակի բոցեր էին երևում):

Այսօրվա գիտական եզրույթով՝ ամոնիումի քլորիդը, թերևս…

Հազարամյակների խորքից եկող ավանդույթները շարունակվում են մինչ օրս՝ նորովի…

Հ.գ. Ստորև լուսանկարների թվում՝ մեր ժամանակակից բրուտների Չարխի պտույտով ու իրենց հրաշագործ ձեռքերով արարված՝ Աղամանների նմուշներից…

Աղուհացով առատ ու Արևաշող օրեր՝ Աշխարհիս Հայոց և համայն Հայությանն ու ողջ Երկրին…

ՓՅՈՒՆԻԿ

Կամ՝

«…Ափ մը մոխի՜ր աճիւնիս հետ, Հայրենի՜ տուն,
Ափ մը մոխի՜ր քու մոխիրէդ, ո՞վ պիտի բերէ,
Քու յիշատակէ՜դ, քու ցաւէ՛դ, քու անցեալէ՜դ,
Ափ մը մոխիր… իմ սրտիս վրան ցանելու…»։

(Հատված՝ Սիամանթոյի՝ «Ափ մը մոխիր, Հայրենի՜ տուն» բանաստեղծությունից)

Վաղնջական ժամանակներից ի վեր, Հայկական Լեռնաշխարհում ծնունդ առած ու հետագայում ավելի հեռուն ձգվող տարածքներում ևս տարածված՝ Հուրի, Կրակի (Արևի, Լույսի…) պաշտամունքը հարատևելով հասել է մեզ՝ իմաստի ուղղակի նշանակությամբ, հաճախ՝ այլ կրոններով իմաստափոխված…

Կրակի հետ կապված, մոխիրը նույնպես իր այլաբանական իմաստն ունի՝ որպես իր խորքում կրակի Կայծը պահող, այդպիսով նաև՝ նոր Կյանքի Սկիզբն ազդարարող:

Վերածնունդի առհավատչյան՝ առասպելական Փյունիկ թռչունն իր մոխիրներից է հառնում վերստին…

Արևմտյան Հայաստանի Ակն քաղաքում 1878 թվականին ծնված Ատոմ Յարճանյանը, որն առավել հայտնի է Գարեգին Սրվանձտյանի կողմից իրեն տրված՝ Սիամանթո անվամբ, օսմանյան կայսրության տարածքում 1894-1896 թվականներին իրականացված Հայկական ջարդերի պատճառով, դեգերումների ճամփեքով (Կահիրե, Ժնև…), հասել էր Փարիզ՝ Սորբոնի համալսարան…

Տարիներ հետո, վերադառնալով իր այնքա՜ն պաշտելի Հայրենիք, 1915 թվականին Հայ մտավորականների մի խմբի հետ, Անկարա քաղաքից ոչ հեռու մի ձորում, ցեղասպանների վայրագության բազմամիլիոն զոհերից մեկը դարձավ…

…«Հայրենի՜ տուն, հավատա՛, որ մահես հետո,
Քո ավերակներուդ սևին վրա իմ հոգիս
Պիտի գա, որպես տատրակ մը տարագիր,
Իր դժբախտի երգն և արցունքը լալու…

Բայց ո՞վ պիտի բերե, ո՞վ պիտի բերե, ըսե՛,
Քու սրբազան մոխիրեդ ափ մը մոխիր,
Մահվանս օրը, իմ տրտում դագաղիս մեջ,
Հայրենիքս երգողի իմ աճյունին խառնելու…»:

«…Ես հավատում եմ, Հա՛յ ժողովուրդ, քո Դարձին, ինչպես հավատում եմ, որ ամեն առավոտ արշալույսը կբացվի:

Հավատում եմ, վասնզի կամրջընկեց Արաքսի ափերին՝ Մասիսի խորհրդավոր հայացքի տակ, մեր Հայրենիքը կա, որ մեր թրթռացող հոգին է բռնել իր մայրական քնքուշ ձեռների մեջ և ակնդետ ու խռովահույզ` նայո՜ւմ, նայո՜ւմ է ճամփաներին:

Եվ հեռու չէ այն օրը, երբ, իր բազուկները տարածած, նա կընդունի հեռավոր հորիզոնների տակ հածող ու հեծող իր զավակների կարոտակեզ բազմությունները. և բյուրավոր ձայներ կթնդան Մայր Արաքսի ափերին.

Արմենիա՜, Արմենիա՜, ո՜վ իմ հոգու Հավիտենակա՛ն ապաստան, ո՜վ իմ պաշտելի՛ Հայրենիք»…

Պայծառ գալիքի հույսով ու հավատով գրել է իր ազգի վշտով մորմոքված, Հայրենիքի նվիրյալ մի այլ Հայորդի՝ Ավետիս Ահարոնյանը…

Փյունիկի պես՝ իր մոխիրներից հառնող մեր Պատմական Հայրենիքի Վերածննդի տեսիլքով և երազների իրականացման հավատով…

«ՂՈՂԱՆՋ ԵՂԵՌՆԱԿԱՆ»

Համաձայն 1948 թվականին հաստատված՝ ՄԱԿ-ի՝ «Ցեղասպանությունը կանխարգելու և պատժելու մասին համաձայնագրի (կոնվենցիայի), որն ուժի մեջ է մտել 1951 թվականի հունվարի 12-ից, «Ցեղասպանությունը» մարդկանց որևէ խմբի կազմակերպված բնաջնջումն է՝ նրանց ազգային — հավաքական գոյությանը վերջ դնելու նպատակով (համաձայնագրի 2 հոդվածները՝ ստորև):

Ցեղասպանություն է պատերազմական շրջանում կամ խաղաղ պայմաններում՝ լիովին կամ մասամբ իրականացվող հետևյալ գործողություններից մեկը՝

Ա. Խմբի անդամների սպանելը

Բ. Խմբի անդամներին լուրջ մարմնական կամ հոգեբանական վնաս պատճառելը

Գ. Մտածված կերպով ազդելը խմբի կյանքի պայմանների վրա` նպատակ ունենալով նրա ամբողջական կամ մասնակի ֆիզիկական ոչնչացումը

Դ. Այնպիսի գործողությունների իրականացումը, որոնք ուղղված են խմբի ներսում ծնելիության կանխմանը

Ե. Խմբի երեխաներին բռնությամբ մեկ այլ խումբ տեղափոխումը:

Առաջին Համաշխարհային պատերազմի տարիներին՝ 1915 թվականին Օսմանյան կայսրության տարածքում Երիտթուրքերի կառավարության կողմից իրականացված՝ Հայերի ցեղասպանությունը նախկինում վարած քաղաքականության շարունակությունն էր, և այդ ծրագիրը քողարկված գործեց հետագայում նույնպես՝ տարբեր չափերով ու ձևերով…

Հիմնվելով 18-րդ դարի վերջին տասնամյակներում կատարված ոչ ստույգ մարդահամարի տվյալների վրա՝ հարցն ուսումնասիրող պատմաբանները եզրակացնում են, որ կայսրության տարածքում ապրում էին 2 միլիոնից ավելի Հայեր, որոնցից շուրջ մեկուկես միլիոնը սպանվեց 1915-1923 թվականներին, իսկ մնացածը՝ կա՛մ բռնի մահմեդականացվեցին, կա՛մ էլ՝ սփռվեցին այլուր՝ ապաստանելով տարբեր երկրներում:

Ողբերգությանը հաջորդող շրջանում, երկարատև լռությունից հետո, վերջին տասնամյակներում տարբեր երկրներում ապրող Հայ և օտարազգի պատմաբաններն, անդրադառնալով իրենց պատմական հայրենիքում հնագույն բարձր քաղաքակրթություն ստեղծած մի ողջ ազգի ցեղասպանությանը, անվարան խոսում են թուրքերի կողմից ներկայացված «ժողովրդագրական տվյալների կասկածելիության մասին»՝ պատճառաբանելով «ժողովրդագրության հանդեպ թուրքերի անտարբերությունը կամ մարդահամարի կասկածելի եղանակներն ու նրա իրականացման «ծայրահեղ դժվարություններն» այն ժամանակվա կայսրության տարածքում» (Ռ. Գևորգյանի՝ «Հայերի ցեղասպանությունը» գրքից, էջ 333, Raymond Kevorkian «Le génocide des Arméniens», Paris, 2006):

Մանրամասն համեմատելով քննարկվող ժամանակաշրջանի տարբեր աղբյուրներում հրապարակված՝ զանազան մարդահամարների տվյալները՝ նահանգ առ նահանգ՝ ողջ կայսրության տարբեր վիլայեթներում և մնացած տարածքներում, հեղինակը (Ռ.Գևորգյանը) մատնանշում է Հայ ազգաբնակչությանը վերաբերող թվերի բացահայտորեն խեղված — նվազեցված ներկայացումը:

«Բեռլինի Համաժողովին Հայոց Պատրիարքարանի առաջ քաշած՝ 1878 թվականի՝ օսմանյան հաշվառման (Սալմանի) տվյալներով, 1.330.000 (մեկ միլիոն երեք հարյուր երեսուն հազար) Հայ էր բնակվում միա՛յն Դիարբեքիրի նահանգում (վիլայեթում):

Նույն ձևով՝ 1882 թվականի՝ Պատրիարքարանի կողմից արված բնակչության հաշվառումը հիշյալ շրջանում 1.350.000 (մեկ միլիոն երեք հարյուր երեսունհինգ հազար) Հայ է ներկայացնում» (վերոնշյալ գրքից՝ էջ 335):

Կոտորածներից և հազվագյուտ վերապրածների բռնագաղթից հետո, Հայոց հողերի և ունեցվածքի՝ կազմակերպված բռնագրավումը թուրքական պետության ու տարբեր անհատների կողմից, նույնպես բազմաթիվ ուսումնասիրությունների նյութ է դարձել:

Դեռևս 1919 թվականի՝ Փարիզի Խաղաղության վեհաժողովին ներկայացված, Ավետիս Ահարոնյանի և Պողոս Նուբար Փաշայի կազմած ցուցակը՝ միայն Առաջին աշխարհամարտի տարիներին Հայ ժողովրդի կրած նյութական և մշակութային ժառանգության նախնական, մոտավոր հաշվարկով, որը մի առանձին գրառմամբ էինք արծարծել, հետագայում համալրվել է՝հատուցման սպասումով…

Ի հիշատակ մեր անմեղ զոհերի, դեռևս 1895 — 1896 թվականների համիդյան ջարդերին ի պատասխան ապստամբած արիասիրտ Զեյթունցիների, որոնք հետագայում՝ 1915-16 թվականներին ևս հերոսաբար մարտնչեցին, Վանի, Մուսալեռի ինքնապաշտպանության քաջազուն մարտիկների և բոլոր ժամանակների բոցաշունչ Հայորդիների՝ Արդարադատության և Հատուցման պահանջով…

Հ.գ. Ահավասիկ՝ «Ցեղասպանության կանխարգելման և պատժի մասին» համաձայնագրի հոդվածները.

«ՀՈԴՎԱԾ 1
Պայմանավորվող կողմերը հաստատում են, որ ցեղասպանությունը, անկախ նրանից՝
կատարվում է խաղաղ, թե պատերազմական պայմաններում, ըստ միջազգային
իրավունքի, հանցագործություն է, որը նրանք պարտավորվում են կանխարգելել և
պատժել այն կատարելու համար:
ՀՈԴՎԱԾ 2
Սույն Կոնվենցիայում ցեղասպանություն նշանակում է հետևյալ գործողություններից
ցանկացածը՝ կատարված ազգային, էթնիկական, ցեղական կամ կրոնական որևէ խմբի,
որպես այդպիսին, լրիվ կամ մասնակի ոչնչացման մտադրությամբ.
Ա. Այդ խմբի անդամների սպանությունը,
Բ. Այդ խմբի անդամներին մարմնական լուրջ վնասվածքներ կամ մտավոր վնաս
պատճառելը,
Գ. Որևէ խմբի համար կյանքի այնպիսի պայմանների միտումնավոր ստեղծումը, որոնք
ուղղված են նրա լրիվ կամ մասնակի ֆիզիկական ոչնչացմանը,
Դ. Այդ խմբի միջավայրում մանկածնությունը կանխելուն միտված միջոցների
իրականացումը,
Ե. Երեխաների բռնի փոխանցումը մարդկային մի խմբից մյուսին»:

Ակամայից՝ վերջին տասնամյակներում Հայաստանյան և հարակից շրջանների իրադարձությունների, նաև՝ Նախիջևանյան մտորումներով…

Աշոտ Սաղաթելյան (Գյումրի) ստորագրությամբ մի նամակ խմբագրությանը, ուր նշվում է, որ 5 միլիոն Հայ էր ապրում միա՛յն Տարոնի, Մուշի գավառներում:

1922 թվականին կայացած՝ Լոզանի համաժողովում Հայկական պատվիրակությունը հայտարարել է, որ, Պատրիարքարանի ոչ լրիվ տվյալների համաձայն, 1915 թվականին Հայերի հանդեպ իրագործված ցեղասպանության զոհ է գնացել 6-7 միլիոն խաղաղ բնակչություն:

Թուրքական պատվիրակության ներկայացրած՝ 1,5 (մեկ ու կես) միլիոնը միայն Սիրիայի՛ անապատներում՝ Դեր — Զորում, զոհվածների թիվն է…

Գերմանական երկաթուղային ընկերությանը պատկանող՝ գառների համար նախատեսված վագոններով Հայերի «տեղափոխումը» դեպի Սիրիա…

Ցեղասպանության օրերի լուսանկարներից

Եվ՝ դեպի մահվան անապատներն անվերջ քայլող Քարավաններ…

Եղեռնական օրերից…

ԲՈՒԹ…ԿԱՄ՝…«ԸՆԴ ԵՂԵԳԱՆ ՓՈՂ՝ ԲՈ՛Ց ԵԼԱՆԷՐ»…

ԵՎ Ի ԲՈՑՈՅՆ ՎԱԶԷՐ ԽԱՐՏԵԱՇ ՊԱՏԱՆԵԿԻԿ:
ՆԱ ՀՈՒՐ ՀԵՐ ՈՒՆԷՐ,
ԲՈՑ ՈՒՆԷՐ ՄՕՐՈՒՍ,
ԵՎ ԱՉԿՈՒՆՔՆ ԷԻՆ՝ ԱՐԵԳԱԿՈՒՆՔ…

Լեզուն մտածողութուն է:

Եվ բառապաշարի մի ուրույն շերտի՝ տեղանունների իմաստն ու նշանակությունն անգնահատելի աղբյուր են տվյալ տարածքի ազգաբնակչության պատմության ու աշխարհայացքի ուսումնասիրման համար:

Նրանց ստուգաբանությունն առավելապես կարևորվում է, քանզի տեղանունները չեն փոխառվում, այլ ստեղծվում են իրենց բնակչության լեզվամտածողությամբ՝ լեզվի բառակազմական միջոցներով:

Հայկական Լեռնաշխարհի լեռնանունների ծագումնաբանությունը մեր անցյալի պատմության քննության անհատնում շտեմարան է: Հատկապես, որ նրանց զգալի մասը հնագույն շրջանից են մեզ հասել:

Անահտական լեռնաշղթա, Աստղիկ, Արամազդ լեռնագագաթ, Արքայից լեռ, Արեգունի, Աժդահակ, Բլուր, Բութ, Գեղամ, Գրգուռ, Դյուց, Դրունք, Թեժ, Թոնդրակ, Խույթ, Խոչ, Ծիր (Հայկական Տավրոսում՝ Սասունում, Ծիրի գագաթին էր կառուցված Տիր Դիցի մեհյանը, որի անունով էլ լեռը կոչվում էր Տիր), Կատար, Վահագնի լեռնաբազուկ՝ Բազումի լեռնաշղթայում, Խոյի եղջյուր…

Հաճախ լեռնանունն ու մոտակա տեղանունները համընկնում են՝ նույնանուն գետ, գյուղ… (ինչպես՝ Թեժ լեռ, Թեժ գետ, Թեժ գյուղ, Փամբակ լեռնաշղթա, Փամբակ գետ, Փամբակ գյուղ…):Տեղանվան իմաստը հուշում է, թե ո՛րն է եղել սկզբնապես…

Արևմտյան Հայաստանում կատարած իր ճամփորդության վերադարձին՝ որպես «իր երկրից բերված նվիրական ընծա»՝ 1840 թվականին Վանում ծնված Գարեգին Սրվանձտյանը «Գրոց ու բրոց ծրարն» էր բերել իր ազգակիցներին:

«Մարդկային ընկերավարութեանց սովորութիւնն է, երբ հեռաւոր տեղէ մը գան, իրենց գտնուած երկրի բարիքներէն կամ հազուագիւտ իրերէն ընծայ մի կը բերեն բարեկամին։ Հետեւելով այսմ, երբ Պօլիս եկայ, այս անգամ ուզեցի ընծայ բերել Ձեզ իմ երկրէն։
Ի՜նչ։
Ի՜նչ կը գտնուէր հոն, ուր ես էի. հող եւ ջուր միայն, եւ հողով ու ջրով եւեթ կեանք վարող Հայ ժողովուրդ։

Գրոց եւ բրոց ծրար մ՚ ընծայ բերի Ձեզ այն հողէն ու ջրէն, որ Հայաստանի անունը կը կրեն տակաւին, ժողովրդէ մը, որ սերունդ եւ անուն Հայութեան ունին։

Այս հողն եւ ժողովուրդ կամ, այսպէս ըսեմք, Հայաստանն ու Հայ, որ հազար անգամ խորամանկութեան ու բռնաւորութեան փորձեր անցուցեր են, փորձեր՝ խլելու այս ազգի արմատը այդ արտէն, կամ փոխելու այն հողի յատկութիւնը, որ այլեւս չբուսցընէ զՀայ եւ չերեւի Հայութեան նշոյլ մը։
Բայց Հայերը մանգաղով հնձուած ժամանակ սերմերը թափեր են փոշիներուն մէջ, արմատէն խլուած ժամանակ ջեղ մը թողուցեր են քարի մը տակ, ձորի մը մէջ եւ նորէն բուսեր, ծլեր, արմատ ձգեր, ոստ արձակեր, ծաղկեր ու պտղաբերեր են անդրէն։

Անկարելի է գտնել աշխարհ մը եւ ազգ մը, որ համեմատուի Հայուն եւ իւր երկրին, որ այնքան աւեր, մահ, սուր, ուրացութիւն, արիւն, գերութիւն կրած լինի ու նորէն ցայսօր ապրի։

Իւր քաղաքականն ու կրօնականը, իւր նիւթականն ու հոգեկանը առհասարակ կողոպտուած. գանձն ու զէնքը առնելէն զկնի, մարդն ու իւր բնակարանը, տաճարներու քարերը եւ լեզուն ու մագաղաթներն անգամ գերի գնացած են, ստրկութեան ենթարկուած են։

Բայց մեր երկրի հողն ու ջուրը, օդն ու եթերքը օծուած են Հրեղէն լեզուով, Հրեղէն հոգւով, որք ո՛չ միայն վերաստեղծեր են զՀայեր, այլ եւ վերապատմեր են հետագայից Հայաստանի նահապետաց, դիւցազանց, թագաւորաց եւ առաքինեաց անուններ ու գործերը։

Այս լեռները, հովիտները, ձորերը, գետերը, շէները, աւերները, հողմերը, աստղերը, ամենքն ալ խորհրդաւոր անուն մը ունեցած են. եւ այդ ամէն մէկ անունը կը պարունակէ իւր մէջ անձի մը կամ անցքի մը պատմութիւն, թէ առասպել համարուի այն առ այժմ եւ թէ իրական, եւ այսպիսեաց շարունակութիւնը մագաղաթներէն աւելի տոկուն եւ անջինջ մատեան մը շարունակած է.
այն է՝ բնակչաց բերանացի աւանդութիւնք կամ վէպք եւ զրոյցք։

Ասոնց մէկ նշմարն է իմ ընծայս» (մեջբերումը՝ Գ. Սրվանձտյանի՝ «Գրոց ու բրոց եւ Սասունցի Դաւիթ կամ Մհերի դուռ» աշխատության նախերգանքից):

Վանում ծնված մի այլ Հայորդի՝ Մանուել Միրախորյանը նույնպես իր՝ 1883 թվականին Արևմտյան Հայաստանի նահանգներում կատարած ուղեգրական, ազգագրական, պատմական ուսումնասիրություններում (տպագրված «Նկարագրական ուղևորություն…» եռամաս գրքում), ուշագրավ տեղեկություններ է թողել Հայոց բնակավայրերի, բնակչության ու մշակութային ժառանգության վերաբերյալ:

Ներկայացնելով անցյալի «նախանձելի և ճոխ փառաց անշքացեալ պատկերը», ափսոսանքով փաստելով, որ երբեմնի Հայաշատ բնակավայրերի «ընդարձակ հողերուն եւ պատուական ջրերուն տէրն եւ կառավարն եղած են արդի եկովի բնակիչները», հեղինակը հիշում է Բութ գյուղի մի Հայ տանը բնակվող այրի, խեղճ կնոջը, որը շաբաթ իրիկունները կիրակամտի կանթեղը ձեթ լցնելով՝ վառում, իր աղոթքն էր անում հնաշեն վանքում ու տուն վերադառնում:
Բութ գյուղը Մեծ Հայքի Վասպուրական Աշխարհի Բոգունիք (Բութունիք) գավառում էր, ավելի ուշ շրջանում՝ Վանի նահանգի Խոշաբ գավառում, ուր և Հայկական Տավրոսի համակարգի Բութ լեռն է:

«Բութ Ամեն» կոչվող բլրակ կա Պարսկահայաստանում՝ Սալմաստ քաղաքում:
Ըստ վիպասան Րաֆֆու՝ այն գոյացել է ատրուշանների կրակի մոխիրներից:

Հնագույն շրջանից ի վեր Հուրի՝ Կրակի դերն ու իմաստը կարևորագույն տեղ ունեն մեր նախնյաց հավատալիքներում:

Նախորդ գրառումներից մեկում անդրադարձել էինք Հայոց մեջ Հուրի պաշտամունքի հավաստումներին («Երկնքի Յոթնաստեղյան խորաններից մինչև Յոթնփորակյան բագիններ»):

Կրկին հիշենք Ղ.Ալիշանի՝ «Հին հավատք և հեթանոսական կրոնք Հայոց» գրքից մի հատված, ուր նա նշում է, որ կրակի պաշտամունքը Հայոց մեջ տեղաբնիկ է ու ավելի հին, քան զրադաշտականությունը և հիշում Աղթամարի ծովատաշտի շուրջ, հատկապես հարավային մասում, Անձևացյաց գավառում Դարբնաց քարն ու Բութ լեռը, որի անվանումն, ըստ ավանդության, քրմապետի անունից էր առաջացել:

Եվ հավելում պատմիչների վկայությունը, համաձայն որոնց՝ «Բութ լեռը քրիստոնեության դարասկզբին դեռ լրիվ չէր մարել, թեև հրաբխաբաժակը հանգած էր ու սյունաձև վեր չէր ծխում, բայց մի կողի վրա ուներ մի պատռվածք կամ բաժակ (ինչը երկրագետի աչքով զննողը կտեսնի նաև այսօր), և, ըստ պատմիչի՝ հրաշագործ պատկերի (Անձևացյայց կամ Հոգվոց վանքի) «տուն կրակի, անյագ հրոյ, անդադար այրման աստուածոցն», որ նշանակում է, թե այն ի բնե միշտ վառ էր»:

Այսինքն, հնարավոր է, որ լեռան «Բութ» անվանումը հենց «Բոց» նշանակությունն ու իմաստն ունի (ըստ իս), ի դեպ, «Բութակ» է կոչվում մետաղը հալելու հնոցը՝ քուրան…

Մի այլ գրառմամբ քննարկել էինք Մատենադարանում պահվող ձեռագրերից մեկում՝ «Պիրամիդի» (բուրգի)՝ որպես Հուրի, Կրակի խորհրդանիշի հարցը, հիշելով նաև բութի նմանությամբ «Բուտան» զարդամոտիվը, որը Հուրն է՝ Ցուրանը…

Իր ձևով Կրակի բոցին նմանվող Բութ մատն իր կարևորությամբ համարժեք է Կրակին (այլաբանական իմաստով):
Ինչպես ձեռքի մատների համար է կարևոր բթի դերը, առանց որի անհնար է նրանց նորմալ գործունեությունը, այնպես էլ տիեզերածին տարրերի շարքում կարևորագույնը Կրակի դերն էր, առանց որի Կյանքն անհնարին կլիներ…

Հնուց ի վեր և մինչ օրս (հատկապես՝ համացանցի այս կայքում), տարբեր ազգերի կողմից գործածվող՝ վեր պարզած բթի իմաստը՝ որպես լավի, հավանության նշան (որն այնքան առատորեն շռայլում եք գրառումներիս ներքո՝ ինչի համար, առիթն օգտագործելով, խորին շնորհակալությունս եմ հայտնում բոլորիդ ), Անտիկ Հռոմում ի փառս մարտում հաղթանակած գլադիատորի էին կիրառում:
Այս ենթատեքստում, մարտնչող գլադիատորի կյանքի կամ մահվան դատավճիռը կայացնելիս դեպի ցած ուղղած բութը (լատիներենով՝ «Pollice verso»), մահապատժի դատապարտմանն էր համարժեք:

«Հուր որոտաց, քամին հնչեաց եւ բաժանեաց զհողն ի ջրոյն…» (Դ. Սալաձորցի «Գովասանք ծաղկանց»):

«Բոց ու կրակ, վերն՝ արեգակ…» ցայսօր էլ երգում են Հայերը՝ Տրընդեզի տոնական տրամադրությամբ…

Վաղնջական ժամանակներից հայտնի՝ Հուրի, Արևի պաշտամունքի ներդաշնակ շարունակությունն է Միհրականությունը Հայոց մեջ:

Կրակի բոցի տեսքով՝ Միհրական (փռյուգիական) գդակները, որոնցով հիշատակում է Ավետիք Իսահակյանը մեր նախնիներին իր բանաստեղծության մեջ (վերնագրված՝ «Մեր նախնիները», մի գրառման մեջ անդրադարձել ենք), բոցի պես փայլող՝ «բոցակնագույն» աչքերով, «Հրաչեայ» հայորդիներին չմոռանալով հիշենք, որ «Վահագնի ծնունդի» այլաբանական տողերում «Արեգակ» աչքերով՝ բոցածին Վահագնի նման, Միհրի աչքը (և հենց ինքը՝ Միհրն) էր համարվում Արեգակը:

Դիկլիի համալսարանի հնագետների՝ 2014 թվականից սկսած պեղումների շնորհիվ, Տիգրանակերտից (Դիարբեքիր, Ամիդ) ոչ հեռու, ռազմավարական կարևոր նշանակություն ունեցող տեղանքում՝ ընդարձակ տարածքը հսկելու հնարավորություն ընձեռող բարձրադիր ժայռոտ բլրի վրա կառուցված Զերզեվանի ամրոցի հնավայրում հայտնաբերվել են ժայռափոր դամբարաններ, խորաններ, ջուրն ամբարելու-պահեստավորելու համար նախատեսված 54 ավազաններ (ջրամբար՝ ցիստերն), զարդեղեն, զինվորական բրոնզե իրեր (հնավայրից որոշ լուսանկարներ՝ ստորև)…

Համաշխարհային գիտական աշխարհի համար կարևորագույն նշանակության այս համալիրում դեպի Միհրի տաճարը տանող երկու մուտքեր են բացվել. մեկն՝ անմիջականորեն դեպի ծիսակատարությունների սրահն է տանում դրսից, մյուսը՝ ներքին, ծիսական նշանակության միջանցքներով…

Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի այս օրերին նշենք, որ 2014 թվականի փետրվարի 28-ին թուրքական մամուլում հաստատվել էր Զերզեվան ամրոցի տարածքում հնագետների կողմից հայերի զանգվածային գերեզմանատուն գտնելու տեղեկությունը:

ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների պաշտպանության հարցերի կազմակերպության աջակցությամբ իրականացված դատաբժշկական փորձաքննության արդյունքում պարզվել է, որ «դրանք նախորդ դարի 20-ականներին մահացածների ոսկորներն են»:

Հիշենք, որ հայկական հնագույն սրբավայրերով և ուխտատեղիներով հարուստ այս տարածաշրջանում դեռևս 1895-1896 թվականների համիդյան կոտորածների ընթացքում գավառի տասնյակ հայաբնակ գյուղերի բնակչությունը վայրագ կոտորածների ու թալանի էր ենթարկվել:

Իսկ 1915 -ին Սիլվանի բնակչությունը գլխովին բնաջնջվել է (Սիլվանի գավառում էր Նփրկերտը՝ Մարտիրոպոլիսը, հայկական աղբյուրներում՝ Մարտիրոսաց քաղաքը. Նփրկերտի գավառը հնագույն շրջանից ի վեր Ծոփքի թագավորության մեջ էր, ն.թ.ա 94-93 թվականներին Տիգրան Մեծը միացրեց Մեծ Հայքին):

Գեղամ Մ. Բադալյանն իր՝ «Արևմտյան Հայաստանի պատմաժողովրդագրական նկարագիրը Մեծ Եղեռնի նախօրեին» ուսումնասիրության մեջ, զանազան աղբյուրների տվյալների հիման վրա քննարկել է Տիգրանակերտի նահանգի (Դիարբեքիրի վիլայեթի) իրավիճակը և գրել.

«Մարդինում թուրքական իշխանությունների սանձազերծած հակահայկական
և ընդհանրապես հակաքրիստոնեական գործողությունները թափ առան 1915 թ. գարնան վերջից:
Հունիսի առաջին տասնօրյակին նախօրոք հորինված կեղծ մեղադրանքներով բանտ նետվեցին հայ և ասորի առավել ազդեցիկ ավելի քան 800 գործիչներ, որոնց ոչնչացրին Մարդինից շուրջ 8 կմ հյուսիս-արևմուտք գտնվող Այն-Ամարո աղբյուրի շրջակայքում (պատմական Զարզավան բերդի մոտ):
Նահատակվածների մեջ էր նաև Իգնատիոս եպս. Մալոյանը: Դրան հետևեցին
քաղաքի հայ բնակչության համատարած աքսորն ու բնաջնջումը:
Դոմինիկյան միաբան Ժակ Ռետորեի տվյալներով՝ կոտորածին զոհ գնաց Մարդինի հայերի 97 %-ը:
Գրեթե ամբողջությամբ ոչնչացվեց Թիլ-Արմենի և Դարայի հայ բնակչությունը»…

3.000 տարվա վաղեմություն ունեցող ամրոցի մոտակայքում գտնված՝ Եղեռնի բազմաթիվ
զոհերին անդրադարձող՝ Արթուր Հակոբյանի հեղինակած մի հոդվածում կարդում ենք.

«Ոսկորների իրական տերերի մասին հայտնի է դառնում, երբ ուշադրություն ենք դարձնում 1915-ին Դիարբեքիրի հատվածում տեղի ունեցած կոտորածների վերաբերյալ պատմություններին։

Հենց այդտեղ էլ հիշատակվում է Զերզեւանի ամրոցը որպես շրջակայքի հայերի կոտորածի վայր։

Բազմաթիվ վկայություններ կան, թե ինչպես են խմբերով հայերին տարել Զերզեւանի ամրոց եւ կոտորել, իսկ դիակները նետել ամրոցի խորշերը եւ շուրջը գտնվող քարանձավները։

Հայտնի է, որ Զերզեւանում տեղի ունեցած կոտորածներից միայն մեկին է հաջողվել փրկվել։

Թուրքերը նրա վրա կրակելուց հետո կարծել են թե նա մահացել է եւ նետել են Զերզեւանի հորերից մեկը, սակայն ավելի ուշ նա վիրավորված կարողացել է դուրս գալ եւ իր տեսածը պատմել է միայն մոտ բարեկամներին»։

Դանիել Վարուժանի նման, «Նոր սերնդի կարմիր, կարմիր կակաչների սպասումով»՝

Ի հեճուկս անցյալի ողբերգական դեպքերի, ի հիշատակ մեր բոլոր անմեղ զոհերի՝
Բոցափայլ արշալույսներ՝ ներկայիս ու գալիքի Բոցավառ ու Պայծառ Հայորդիներին…

Հ.գ. Ինչպես Գ. Սրվանձտյանն է հիշեցնում՝ մեր Հայրենիքի խորհրդավոր տեղանուններն անձի կամ իրադարձության հեռավոր պատմությունն են պարփակում և հարատևելով՝ այն մեզ փոխանցում՝ «մագաղաթներից ավելի տոկուն և անջինջ մատեանի նման»:

Անձնանունները՝ նույնպես:

Ուստի՝ նորածինների անուններն ընտրելիս, ոչինչ չասող , ոչ մի «պատմություն չպատմող» անունների փոխարեն մեր նախնյաց փառաբանենք…

«Ի ԿԱԹՈՒԱԾ ՇՈՂՈՅ ՆՈՐԱ ՀՈՒՐ ԾՆԱՆԻ»…

«Նրա (Արեգակի) շողերի կաթումից (շիթերից, ճառագայթներից) Հուր է ծնվում»…

Ա. Շիրակացի, 7-րդ դար

ՀՐԱԶԴԱՆ, ՄԵՐ ՆԱԽՆՅԱՑ՝ ՓՌՅՈՒԳԻԱԿԱՆ (ՄԻՀՐԱԿԱՆ) ԳԴԱԿՆԵՐ, ՇՈՂԱՁԻԹ… (Հուրն իր խորհրդանիշով՝ ամենուր է)…

Ժամանակակից գիտության, փիլիսոփայության պատմության սաղմերը վաղնջական շրջանի հավատալիքներում են:

Մարդկային մտածողության նախնական ձևերն այլաբանորեն արտացոլող դիցաբանական պատումներու՛մ են հետագայում զարգացված տեսությունների ակունքները:

Նկատենք, որ հին առասպելները հիշատակելիս Խորենացին նույնպես շեշտում է նրանց այլաբանական իմաստը:

«Եւ ընդէ՞ր սա գտակ հրոյ, և կամ Պրոմեթէոս գողացեալ առ ի յաստուածոցն զհուր և շնորհել մարդկան,- որ է այլաբանութիւն,- ոչ բերէ ասել կարգ բանիս» (Խորենացի, 1, 7, էջ 27):
Նույնը՝ «յիշելով այլաբանաբար» Արտաշեսի, Աժդահակի պատմությունը, «Երգ վիպասանացն»՝ «զրոյցն այլաբանութիւն»…

Հնուց ի վեր սրբազան արարողությունների ժամանակ կարևորագույն դեր ունեցող Կրակի ծիսական կիրառումն այսօր էլ հարատևում է մեզանում (Տրնդեզ, Ճրագալույց…):

«Արևի Երկիր Հայաստանը»՝ երբեմնի «Հուրի Երկիրը»՝ Նաիրին՝ «Հուրի-Միտանին», «Հուրի-Բիայնին», ասվածը հավաստող բազում վկայություններ է պահպանել մինչ օրս:

Տիեզերածին ուժերով օժտված դիցերն իսկ իրենցում կրում էին կրակի հատկությունները՝ Փայլակ, Շանթ անուններն արդեն բավականին խոսուն են, ինչպես և Հուրհեր, Արեգակ աչքունքով Վահագնը (չմոռանանք մեր էպոսի Կայծակնածին, Կայծակնաթուր հերոսներին՝ Թուր Կեծակին ձեռքներին…):

Եգիպտական հիերոգլիֆներում կրակի խորհրդանիշը կապված էր կրակի հրափայլ ցոլքի գաղափարի հետ, ինչը նաև մարդու մարմնի ջերմության՝ հետևաբար նաև կյանքի ու առողջության սկզբունքներին էր համադրվում (նույն՝ Հուրի արձակած Լույսի իմաստով էր ըմբռնվում նաև Շանթը, Փայլակը, Կայծակը):

Ալքիմիայում կրակի խորհրդանիշը դեպի վեր պարզված եռանկյունին է:

Հնագույն շրջանից ի վեր համարվում էր, որ կրակը փոխակերպման գործոն էր, քանզի հավատում էին, որ ամեն ինչ կրակից էր ստեղծվում և վերադառնում դեպի կրակը:

Տարերքներին անդրադառնալով՝ Եզնիկ Կողբացին իր «Եղծ աղանդոց» երկում նշում է, որ տիեզերածին չորս տարրերն ինքնին, առանձին վերցրած խաթարում են միմյանց, բայց միմյանց հետ համադրվելով՝ օգտակար են դառնում (ինչը և անվանվում է «Գաղտնի զորություն»):

«Արեգակն թէ բարի է, և առանց օդոյ խառնւածոյ այրիչ և ցամաքեցուցիչ է…» (Ե.Կողբացի, «Եղծ աղանդոց», էջ 10, մեջբերված՝ Արուսյակ Թամրազյանի՝ «Թիվը՝ որպես տեսության և ստեղծագործության հիմք. Անտիկ ավանդույթի արտացոլումն ու վերակերպումները Հայ միջնադարում» ուսումնասիրությունից):

Հուրի՝ Արևի Երկիր Հայաստանի հնագույն հնավայրերով հարուստ մի ավազանով է անցնում Արաքսի ձախակողմյան վտակը՝ Հրազդան գետը:

Իր բազմադարյա գոյության ընթացքում այն զանազան անվանումներ է ունեցել՝ Զանգու, Իլդարունի, Հայոց Հրազդան, Հուրազդան, Հուրաստան…(համաձայն «Հայաստանի և հարակա շրջանների տեղանունների բառարանի»: «Հուրաստան»՝ «Հուրի Երկիր»…):

«Արշալոյսը ոչնչացնե գիշերվա չարքերին»…
Այգաբացն իր Լույսով Կյանքի, Բարու ավետաբերն էր…

Հնագույն շրջանից ի վեր, ծիսակատարությունների ժամանակ և կենցաղում, լուսավորության համար, նաև (ու, հատկապես) որպես Կրակի, Լույսի խորհուրդ, զանազան ճրագներ են գործածվել:

Թանկարժեք ու կիսաթանկարժեք մետաղներից (ոսկուց՝ «յօթն, ճրագարան ոսկի», արծաթից՝ «ջահիւք և լապտերօք արծաթեօք», բրոնզից, պղնձից, երկաթից), նաև՝ կավից պատրաստված շողաձիթների հիշատակություններ են պահպանվել տարբեր ժամանակների գրավոր աղբյուրներում, որոշ նմուշներ հայտնաբերվել զանազան հնավայրերի պեղումներից…

Կրակի ցոլքը խորհրդանշող եռանկյունաձև՝ բրգաձև ճրագավառներ են հայտնաբերվել ներկայիս Հայաստանի տարբեր շրջաններում, ինչպես նաև՝ Արևմտյան Հայաստանում՝ Տիգրանակերտից ոչ հեռու գտնվող՝ Զերզեվանի ամրոցում՝ Միհրի տաճարի մոտ (լուսանկարները՝ ստորև):

Հնուց Ծոփքի Հայկական իշխանության այս կենտրոնում, համաձայն Խորենացու՝ ն.թ.ա 6-րդ դարում Հայկազունի կամ Երվանդեան Տիգրանն է կառուցել քաղաքի ամրությունները (Հայ պատմագրության մեջ Ամիդ անունով է հիշատակվում նաև. չշփոթել Տիգրան Բ-ի՝ ն.թ.ա 70-ական թվականներին կառուցած՝ Աղձնիքի Տիգրանակերտի հետ (Մարտիրոպոլիսը) ):

Մոտ 5,7 հեկտարի վրա տարածվող՝ վերգետնյա և ստորգետնյա շինություններով հարուստ Զերզեվանի ամրոցը, որը մինչև 1960 -ականները կիրառվել է քաղաքացիական նպատակով, 2014 թվականից սկսած պեղումների արդյունքում վերածվել է տուրիստական մեծ կենտրոնի (մասնակիորեն է հասանելի):

21 մետրանոց աշտարակից, 3 հազարամյակից ի վեր չկիրառված ստորգետնյա գաղտնուղիներից բացի, Միհրի՝ նույնպես գետնափոր, 1.700 տարուց ավելի վաղեմության տաճարի մոտ՝ մինչև 4.00 մարդ տեղավորող թաքստոցում և բազմաթիվ այլ կառույցներում պատմության՝ առայժմ չբացահայտված էջերն են…

Առեղծվածային քողով պատված Միհրականության՝ հազվագյուտ պահպանված այս մեհյանն ուշագրավ է իր բացառիկ չափերով նաև…

Արեգակի Լույսը խորհրդանշող Ճրագի լույսին անդրադառնալով, Մանուկ Աբեղյանը գրել է.
«Ճրագը մի սուրբ առարկա է, որով երդվում են, և ունի նույն հալածող ազդեցությունը, ինչ արեգակի լույսը, ուստի ճրագի լույսը մարելիս հատուկ աղոթք են անում, ոչնչացնում չարքերին. «Կրակը մարեցավ՝ չարը խափանեցավ»…(մեջբերումը՝ Ն. Հակոբյանի ներքոհիշյալ ուսումնասիրությունից):

Ի փառս մեր՝ ժամանակակից շնորհաշատ բրուտների նշենք, որ հնագույն ավանդույթները միջնադարում շարունակող Հայ արհեստավորների համբավն ու հռչակը տարածված էր Երկրի սահմաններից հեռու:

Ինչպես Նյուրա Հակոբյանն է հիշատակում արաբ ճանապարհորդ Իբն Ի Բատուտայի խոսքերն իր՝ «Լուսավորության միջնադարյան կավակերտ միջոցները» ուսումնասիրության մեջ, «Արզանջա (Երզնկա) քաղաքում կան պղնձի հանքեր, որով շինում են բայսուսներ (աշտանակներ)»:
Եռոտանի աշտանակների վերևում պատրույգով վառվող ճրագներն էին…

«Ճրագ եօթնաջահեան վառեալ՝
Յանշիջող ջահէն իջման» (Տաղ.)

Լուսավորելը, Լույս սփռելը համահունչ էր և Արդարության, Իմաստնության, Գիտության տարածմանը (Գիշերվա խավարը ցրող Այգաստղի՝ Արուսեակի, Արդար Արեգակի մասին խոսել ենք նախորդ գրառումներում):

«Ճրագդ վառ մնա», սիրելի՛ ընթերցող…
Լուսափայլ ու Լուսավառ օրեր մեր Երկրին ու ամենքիս…
Ինչպես մեր նախնյաց արքայական հրովարտակներում էր հնչում՝ «Ողջ լերուք ի դիցն աւգնականութենէ»…
Նաև՝
«Ողջ լերուք, եւ մեք մեզէն ողջ եմք»…

ՁՈՒ… ՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ՁՈՒ ԵՎ՝ ԶԱՏԻԿ…

Կյանքի հավերժական Վերածնունդի խորհրդանիշ Ձուն հնագույն բազմաթիվ քաղաքակրթություններում (Հայոց մոտ, քաղդեացիների, եգիպտացիների, հույների, հնդիկների, չինացիների, ճապոնացիների… մոտ) նաև Քաոսից հետո կանոնավորված Տիեզերքի խորհրդանիշն է:

Վաղնջական ժամանակներից հայտնի դիցաբանական պատումներում, առասպելներում Արարչագործչությունը Զատումին է համարժեք՝ Լույսը՝ Խավարից, Ցամաքը՝ Ջրից, իգականն՝ արականից…

Հայոց պաշտելի՝ Այգաբացի՝ Արշալույսի Լուսաբեր Աստղը (Աստղիկը)՝ Լույս բերողը, Խավարից էր բաժանում-զատում և Արեգակի ճառագայթները լուսավորում էին Երկիրը…

«Ձու՝ Կիթ հաւուց և թռչնոց, լողակաց և զեռնոց, ուստի ձագն ծնանի»,- կարդում ենք «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում:

Այսինքն՝ ցամաքում, օդում, ջրում ապրող տարբեր կենդանիներից (հավ, թռչուն, լողացող, զեռուն) ստացվածը՝ կիթը (ձուն), որից ձագն է ծնվում…

Ձուն նաև Տիեզերքի ծնունդի մասին այլաբանորեն պատմվող հնագույն զանազան դիցաբանություններում է (Ձվից էր Տիեզերքը ծնվում)…

Հին հունական դիցաբանության մեջ Տիեզերածնությանն առնչվող պատումներում Համաշխարհային Մեծ Դիցուհին՝ Եվրոնիմեն, սկսում է Օվկիանոսն ստեղծել ու նրա վրա պարել (այլաբանորեն ասված):

Այնուհետև, «Հյուսիսային Քամու» հետ ձևավորում է Օփիոն Օձին, որի հետ միավորվելով (բեղմնավորվելով)՝ աղավնու տեսք ստանալով՝ ծովի ալիքների վրա Ձու է ածում:

Օփիոնը, յոթն անգամ փաթաթվում է Ձվի շուրջ և, այն կոտրելով՝ ծնունդ տալիս գոյություն ունեցող ամեն ինչի…

Քուրմ Յարութ Առաքելեանի պարզաբանմամբ և իր խոսքերով՝ «Լույսի Հաղթանակը խորհրդանշող Զատիկը Հայոց մեջ նշվում է Արեգ ամսվա Արեգ օրը՝ մարտի 21-ին:

Գունավոր ձվերով խաղերից բացի, Ձուն նաև տան ներսում էր պահվում, սովորաբար մուտքից ներս, որը չար աչքերից էր պաշտպանում տունը (չարխափան նշանակություն ուներ):

Ազգային ընկալումներում խորհրդանշական մեծ իմաստ կրող Ձուն «Արամագի» մոգաց ավանդության մեջ է կիրառվում նաև՝ «մարմինը ձվով շոյելով»՝ չարքն ու բացասականը խորհրդանշական կերպով ձվի մեջ հավաքելով՝ ջրի ամանում է կոտրվում ու ձերբազատում-մաքրագործում մարդուն…»:

Գիտության արդի տեսություններում՝ Պայթյունից առաջ (Big Bang) Տիեզերքը ձվի տեսքով միջուկում էր խտացված…

Ուրեմն, գունազարդ ձվերով տոնախմբությունների վարժված Հայոց համար Կյանքի, Արարման առաջին իսկ պահի հետ նույնացվող Ձուն Կյանքի, Ծնունդի ու Վերածնունդի իմաստն ուներ՝ անհիշելի ժամանակներից ի վեր, քրիստոնեությունից հազարամյակներ առաջ դեռևս ու Զատիկը՝ Տիեզերածին, Կյանքն Արարող Զատումն էր…

«ՈՐՊԷՍ ԳՈՐԾԱՍԷՐ ՄԵՂՈՒ…» ԿԱՄ՝ «ԱՆԳՈՐԾ ՄԵՂՈՒ՝ ԼԱՎ Է, ՔԱՆ ԶԺԻՐ ՊԻԾԱԿ» (Եզնիկ Կողբացի «Եղծ աղանդոց»)

Հնագույն բազմաթիվ մշակույթներում առանձնահատուկ դեր ու իմաստ ունի Մեղուն՝ Մայր-Դիցուհու խորհրդանիշներից մեկը (Հայկական Լեռնաշխարհից, Հին Եգիպտոսից, Հունաստանից մինչև Ֆրանսիա և այլուր…):

Որպես «երկնային պարգև»՝ Բնության հրաշքով մեղուների կողմից արարվող մեղրը վաղնջական ժամանակներից ի վեր գործածվում էր որպես սնունդ, ըմպելիք և սպեղանի…
Հռոմեացի պոետ Վերգիլիոսը (ն.թ.ա. 70-19թթ.) գրում էր, որ մեղրը երկնային պարգև է և պարունակում է աստվածային իմաստնության մի մասը…

Աշխատասեր ու ժրաջան մեղվի դերն անփոխարինելի է մարդկանց ու ողջ երկրագնդի կենսահամակարգի ներդաշնակ գործունեության համար:

Փեթակի շուրջ՝ 5 կիլոմետր շառավղում յուրաքանչյուր մեղու օրեկան մոտ 2.000 ծաղիկ է «այցելում»՝ նպաստելով նրանց փոշոտմանը, խաչասերմանն ու բազմացմանը:

Հիշենք, որ բույսերի մոտ 80 տոկոսի համար անհնար է միայն օդի միջոցով վերարտադրումը:
Հետևաբար, իրավացի են բնապահպանները, որոնք փաստում են, որ մեղուների անհետացումը ողջ մարդկության գոյությունն է վտանգում…

Փչակներում, քարայրներում ու ժայռերում կամ փեթակներում ապրող մեղուների կենսագործունեության նյութերը՝ ծաղկափոշին, մեղվակաթը, ակնամոմը… նույնպես կարևոր նշանակություն ունեն մարդու համար՝ անհիշելի ժամանակներից ի վեր…

Բնական ակտիվ տարրերով հարուստ այդ բաղադրիչները ողջ օրգանիզմի դիմադրողականության բարձրացմանը, հիվանդությունների կանխմանն ու բուժմանն են նպաստում:

Մեղրամոմի՝ մեղրով լիքը բջիջները, մեղրահացը, որը «խորիսխ» է կոչվում, վաղուց է կիրառվում ու բազմիցս է հիշատակվում Հայոց մեջ («…Ու վայրենի մեղուների խորիսխն ազնիվ կհաւաքէր, կուտէր Մհեր…»):

«Մեղուաց վեցանկիւն մաղը՝ մոմակերտ ծակոտկեն պանն, որ և Բջիջ, որպէս և մեղրալիցն կոչի Խորիսխ»…
«Գործասէրն մեղու աշխատի՝ առնելով ի մաղսն զվեցանկիւնսն»… («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»):

Մեղրահացի «վեցանկյուն բջիջներում» ծաղիկների նեկտարից պատրաստվող մեղրի «մշակներն» ուշագրավ են իրենց խմբակային-կազմակերպչական հզոր ձիրքով նաև՝
երեք խմբերի հստակ դասակարգմամբ՝ Մայր Մեղու, բոռեր և աշխատող մեղուներ:

Աշխատավոր մեղուների միջև աշխատանքի խիստ բաժանում կա:

Մի մասը նեկտարն ու ծաղկափոշին է հայթայթում-բերում փեթակ, մյուսներն այն լցնում են մեղրահացերը, որոնց մաքրելով մեղուների մի այլ խումբ է զբաղվում:

Որոշներն էլ՝ իրենց թևերի թափահարումով փեթակի օդափոխությունն են ապահովում:

Հատուկ մի խումբ՝ փեթակի մուտքն է հսկում՝ իրենց «բնակավայրը», «ցեղակիցներին» ու իրենց սնունդը պաշտպանելու նպատակով (մարտնչելու պատրաստ), մի ուրիշը՝ թրթուրներին կերակրում:
Բնի պաշտպանությանը չմասնակցող արուների՝ բոռերի միակ պարտականությունը Մայր Մեղվին բեղմնավորելն է…

Միայն Մայր Մեղուն է, որ ոչ մի աշխատանք չի կատարում:Ավելին՝ մշտապես հոգատարություն է պահանջում…

Եվ՝ իրավացիորեն…

Քանզի նա միակն է, որ փեթակում ձվեր է դնում՝ Կյանք պարգևողն է…

Չափերով մյուս՝ աշխատավոր մեղուներից ավելի մեծ Մայր Մեղուն իր ողջ կյանքի ընթացքում միայն մեկ անգամ է ելնում փեթակից՝ իր «բեղմնավորման թռիչքի» համար՝ իր կյանքի սկզբում՝ մայրաբջջից դուրս գալուց 5 -7 օր հետո:

Ու այդ միակ թռիչքը բավական է հետագայում օրական մոտ 2.000 ձու ձվադրելու համար (գրեթե մեկ րոպեում՝ մեկից ավելի):

Ի տարբերություն մյուս՝ աշխատավոր մեղուների 5-6 շաբաթ տևող կյանքի (մոտ 26-40 օր), որը ոչ ակտիվ՝ ցուրտ շրջանում՝ 6-7 ամիս է, Մայր Մեղուն ապրում է մինչև 4-5 տարի:

Մարդկությանը հայտնի հնագույն դիցաբանական տեքստերում արդեն հիշատակվում է աշխարհիս ամենաաշխատասեր միջատը՝ մեղուն (խեթական տեքստերից հայտնի՝ «Թելիպինուի պատում»-ում Մայր դիցուհին մեղվին է ուղարկում հեռացած Թելիպինուին գտնելու…):

Մեղուների կազմակերպված-խմբակային գործունեությունը հետագայում բազմիցս համեմատվել է հասարակության մեջ մարդկանց աշխատանքի բաժանման սկզբունքի հետ («Ստեղծանելով իբրու խորսխով մեղուաց զքաղաք և զքաղաքացիս» (Պղատոն, Օրին., գ. — «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»):

Հռոմեացի գիտնական Վարոնը (ն.թ.ա 116-27թթ.) ասում էր, որ «Մեղվից ենք սովորում աշխատել, կառուցել ու ամբարել»…

Եգիպտոսում փարավոնի գլխավորությամբ երկրի կառավարումը համեմատվում էր Մայր Մեղվի (Թագուհու) ղեկավարությամբ փեթակի գործունեությանը…

Սնունդից բացի, հնագույն շրջանից ի վեր, մեղրը գործածվում էր զմռսելու, այլ մթերքների պահածոյացման համար…

Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում (Սևանի ավազանում՝ Լճաշենում, Նոր Բայազետի շրջանում…) հայտնաբերված ծիսական, պաշտամունքային նշանակության գոտիների, զարդերի, հնագիտական զանազան գտածոների վրա մեղվի պատկերներին ու ժամանակի գրավոր հիշատակություններին է անդրադարձել Ա. Օ. Գասպարյանն իր՝ «Մեղվապահությունը հին և միջնադարյան Հայաստանում» ուսումնասիրության մեջ, ուր խոսում է նաև մեղուների՝ դեռևս 2,000 տարի առաջ՝ «պաշտպանական նպատակով» օգտագործման մասին…
Մեջբերենք՝

«Մեղուն պաշտպանական նպատակով հայերը օգտագործել են երկու հազար տարի առաջ՝ նրանց գազազացրել և բաց են թողել թշնամու զորքերի մեջ, վերջիններիս մատնելով անասելի խուճապի:

Պատմահայր Մովսես Խորենացին, խոսելով Տիգրան Մեծի բարեգործությունների մասին, նշում է, որ նա երկրին բերեց խաղաղություն և շենություն, բոլորին լիացրեց յուղով ու մեղրով:

Ներկայացնելով Տիգրանի արտաքինը, Խորենացին նրան բնորոշում է մեղվահայաց և մեղվակն մակդիրներով» («քաղցրահայաց», Կ.Ա.):

Ժամանակի գրավոր աղբյուրների հիշատակմամբ, հեղինակը գրում է՝

«Հույն պատմագիր Քսենոփոնը (մ.թ.ա 431-354 թթ.) վկայում է, թե հույների տասհազարանոց զորքի նահանջի ժամանակ, Հայաստանով անցնելիս, կոլխերի սահմանագծի մոտ, հանդիպել է մեղվի բազմաթիվ փեթակների և որ զինվորներն ուտելով դրանց մեղրից, թունավորվել են ու նմանվել հարբածների»:

Հիշատակվածը հայտնի «Հարբեցնող կամ թունավոր մեղրն» է, որը պատրաստվում է Կովկասյան լեռներում տարածված մրտավարդի, նաղավարդի և մի քանի այլ բույսերի նեկտարից։
Այն ունի հարբեցնող հատկություն, որը երբեմն ուղեկցվում է սրտխառնոցով, գլխապտույտով, մարմնի ջերմաստիճանի բարձրացմամբ (մեղրի թունավոր հատկությունները վերանում են 1 տարի պահելուց հետո)։

Շարունակենք մի այլ մեջբերմամբ՝

«Ըստ հույն աշխարհագիր Ստրաբոնի (մ.թ.ա 66թ. — մ.թ.24թ.)՝
Արևելքի որոշ երկրներում մեղուները ծառերի բների և ճյուղերի մեջ փեթակներ են շինում, և մեղրը տերևների վրայով հոսում է, այդ երկրներից նա հիշատակում է Վրկանը, Մարաստանը, Շակաշենը և Արաքսենը՝ Հայաստանը:

Ստրաբոնը վկայում է նաև, որ այս երկրների ժողովուրդներից հայերը, խալդերը, տիբերը, սաները և հեպտակոմետները շշմեցնող մեղրը օգտագործել են թշնամու զինվորներին ոչնչացնելու համար.«Տեղի բնակիչները ծառերի չբացված բողբոջներից ստացված շշմեցնող մեղրով լիքը լցված ամաններ են դրել ճանապարհի եզրերին՝ երբ զինվորները խմել են այդ մեղրը, կորցրել են գիտակցությունը: Ապա տեղացիները հարձակվել ու առանց դժվարության սպանել են նրանց:

Հռոմեական պատմիչ Դիոդոր Սիցիլիացին (մ.թ.ա 1-ին դար) վկայում է, թե Հայաստանում կան թևավոր միջատներ, որոնց տեղացիք «Անտրեդոն» են կոչում, և, որոնք իրենց՝ սիցիլիացիների մեղվից փոքր են, բայց շատ օգտակար:

Դրանք լեռների տարբեր ծաղիկներից հյութ են հավաքում, տեղափոխում քարածերպերի ճեղքերը, լցնում մոմերի մեջ և պատրաստում հիանալի քաղցր մեղր:

Սիցիլիացին հավաստում է նաև, որ Հայաստանում հանդիպել է այնպիսի բարեբեր, մրգառատ վայրերի, որոնց բնակիչները բախտավորներ են:
«Ժողովուրդը բախտավոր է, երկիրը՝ մրգառատ, հողը՝ բերրի, հացը՝ առատ: Ասում են՝ խաղողի մի թուփը տալիս է 3 դույլ գինի:Այստեղ աճում է կաղնու նմանվող մի ծառ, որի թփերից առատորեն մեղր է հոսում»:
Սա հենց գազպեն է, որի մասին հիշում են նաև Փավստոս Բուզանդը, Զենոբ Գլակը և ուրիշներ»…

(Մի առանձին գրառմամբ անդրադարձել ենք «Դրախտային Երկրի բարիքներին»՝ Գազպեն մեղրացողն է՝ ծառի տերևները բարակ շերտով պատող քաղցրահամ կպչուն հյութը):

Մեր նախնյաց կողմից գործածված, չափազանց գնահատված, հազարամյակների խորքից եկող մի խմիչք՝ Մեղրով ու թորած ջրով (խմորմամբ) պատրաստվող օշարակը՝ Մեղրաջուրը՝ Մեղրօղին (Մեղրի օղին՝ Hydromel), որի բաղադրությունը հիշատակել է Արիստոտելը՝ ն.թ.ա 4-րդ դարում, ավանդաբար շարունակվում է պատրաստվել ու հարատևել՝ Հայոց հնագույն ուսմունքի հետ միասին, Հայկազունների ներկայիս շառավիղների շնորհիվ (առանձնահատուկ շնորհակալություն ձեզ՝ Քուրմ Միհր Հայկազունի և Քուրմ Յարութ Առաքելեան):

Քուրմ Յարութ Առաքելեանի հավելմամբ հիշեցնենք, որ, իր խոսքերով, «դեռևս ն.թ.ա 596 թվականից Քուրմ Հարութի և իր պատգամախոս Մարութի հիմնած «Արամագի» (հին հայերենով՝ «Կատարյալ» իմաստով) Մոգաց դպրոցն ու միաբանությունը, հալածանքներից զերծ մնալու նպատակով, հետագայում կրել է «Սարմագ» կամ «Սարման» անունը նաև, որը հնում «Մեղու» իմաստն ուներ:Մի շրջանում էլ այն գործել է «Նեկտար» անունով և սաներին «Նեկտարյաններ» էին կոչում»:

Բարեբախտաբար, այսօր Հայաստանում հիմք է դրվել «Արամագի» հնագույն դպրոցի Վերազարթոնքին…

Հայոց մեջ հազարամյակների խորքից եկող՝ «Մեծ Մոր» պաշտամունքը Անահիտի կերպարում էր մարմնավորվում հետագայում:

Ագաթանգեղոսը, հիշատակելով Հայոց դիցերին, նշում է «Մեր ազգի փառք ու կենսատու Մեծ Անահիտ Տիկնոջը», «Արգասավորության և մայրության անբիծ ու անարատ» «Մեծ Անահիտին, որով ապրում և կենդանություն ունի Մեծ Հայոց Երկիրը» (գլ. Զ,68, էջ 47):

Հունական մշակույթից հայտնի են Արտեմիսին խորհրդանշող՝ մեղվի պատկերներով բազմաթիվ գտածոներ (լուսանկարները՝ ստորև):

Անահիտ-Արտեմիս աղերսները խորը արմատներ ունեն և հունական, հռոմեական աղբյուրներում, ինչպես նաև հայ մատենագրության մեջ՝ միջնադարյան պատմիչների երկերում, հաճախ նույնացվել են իրենց գործառական իմաստով ու խորհրդանիշների ընդհանրություններով (Է.Պետրոսյանը բազմակողմանի և մանրամասն դիտարկել է Արտեմիս-Անահիտ աղերսները):

Հին Եգիպտոսում Նեիթի գլխավոր տաճարը հայտնի էր «Մեղվի բնակավայր» անվամբ:

Հունաստանում «Մեծ Մոր» խորհրդանիշ դիցուհին հաճախ «Մայր Մեղու» է կոչվել՝ «Melissa» (Թագուհի):

Դելփիքի՝ գուշակությունների պատգամախոս-քրմուհին «Դելփիքի Մեղու» էր անվանվում:
Ավանդույթի համաձայն, Հին Աշխարհի՝ գուշակությունների կարևոր այս կենտրոնի տաճարը մեղուներն են կառուցել…

Մեղուներ էին պատկերվում Արտեմիսի քանդակին ու մեղուներով զարդարում նրա տաճարը (Հին Աշխարհի «7 Հրաշալիքներից» էր ն.թ.ա 550-ին կառուցված՝ Արտեմիսի տաճարը Եփեսոսում, ներկայիս՝ Իզմիրից մոտ 50 կիլոմետր հարավ, որի խորհրդանիշն էր Մեղուն)…

Գուշակ-պատգամախոս «Մեղու-քրմուհիներն» իրենց զգացականությունն ավելի ուժեղացնելու նպատակով գործածում էին այսպես կոչված՝ «թունավոր մեղրը», որին նաև «կանաչ մեղր» էին ասում (այն զտված չէր՝ նրանում ջրային նյութերը գոլորշիացված չէին և ավելին էին՝ գրեթե 50-70 տոկոս, մինչդեռ սովորականում՝ մոտ 17,4 տոկոս են):

Քուրմ Միհր Հայկազունու ուշագրավ հավելմամբ նշենք նաև, որ «Միհրականության մեջ հատուկ ծիսական խորհուրդ ունի Մեղրը, ինչպես և՝ նրանից պատրաստվող Գինին (և ոչ՝ «օղին», ինչպես նշվում է բառարաններում)»:

Որպես ճշգրտում — հիշեցում ակնարկենք, որ «քրմուհի» եզրույթը գործածվում է պայմանականորեն, քանզի կանայք նույն գործառույթը չունեին՝ ինչ Քրմերը…

Մարդկանց ներդաշնակ համագործակցության, աշխատանքով ստեղծվող բարիքի ու առատության, ընտանեկան բարօրության՝ «քաղցր ու անուշ» հարաբերություններն ապահովելուն նպաստող նշանակությունն ունի ցայսօր էլ Հայոց հարսանեկան ծիսակարգում սկեսրոջ կողմից նորապսակներին մեղր հրամցնելու սովորույթը՝ որպես «մեղրի նման քաղցր կյանքի» մաղթանք կամ՝ նորածնի բերանը խորահրդանշական իմաստով մեղրի կաթիլով քաղցրացնելը, մեղրի պարգևած ուժ ու եռանդի համար՝ «Մեղրամիսը» մեղրով համեմելը…

Ինչպես Հայոց մեջ հարսանեկան արարողությունների ժամանակ էին երգում-գովերգում «Արդար մեղվին»՝

«Գնացէ՛ք, բէրէ՛ք արդար մեղուն,Որ գայ, գովէ՝ հա՜յ, ծառս ու ծաղիկ»…

Իսպանիայի քարայրներից մեկում՝ վայրի մեղրի հավաքման տեսարան՝ ն.թ.ա 5.000-10.000 տարվա վերագրվող
Grotte de Cueva de la Araña (Espagne). 5 000 à 10 000 ans avant JC

Մեղուների և փեթակի պատկեր՝ միջնադարյան բժշկական աշխատությունից

Abeilles et ruches Tacuinum Sanitaris, ouvrage médical du moyen âge.

«Օմֆալոս» (Omphalos) կոչվող քարը (գուշակությունների համար էր գործածվում, դիցաբանական երկար պատմության հետ է կապված)…